Уншигч та сэтгүүлч миний энэхүү нийтлэлд өгсөн гарчигийг хараад МАГАДГҮЙ уурсаж, хэрүүл тэмцэл өдөөхөөр орж ирсэн байх. Нэн түрүүнд ийн гарчигласанд хүлцэл өчье. Дараа нь ТА АЯДАЖ ҮЗ. Би өөрөө ХАЛХ хүн л дээ. Уншигч таны анхаарлыг татах үүднээс гүжирдэж өгсөн гарчиг л даа. Бид энэхүү нийтлэлээрээ нэрт яруу найрагч Шагдарын Гүрбазар "ДЭЛГЭСЭН ТЭРЛЭГ ШИГ" хэмээн айхтар зүйрлэж хэлсэн 1,564,116 км квадрат нутаг дэвсгэр дээр ажиллаж, амьдарч буй бүх Монголчуудын эв эеийг сахиулахыг хичээв.
"Муусайн Хасагууд, Буриадууд" гэдэг үгийг сонсоогүй хүн Монголд лав үгүй. Цаашлаад "Хазгай хэлтэй Увс", "Дөрвөд хүн хүн биш, дөрвөн шийр мах биш" гээд бүгд л тоглоом наргиа болгон хэлцэх болсон өнөө цагт адын үгс атган шидэлцэж, адил нэгнээ хэмлэхийн хэрэг юу билээ. Язгуур дээд заяатай ХАЛХ гэж өөрсдийгөө дөвийлгөгч өнөөх Боржигон цустнуудын амнаас эдгээр үгс уналдах нь олон. Яс үндсээ бид сонгож төрдөггүйг ямагт сана. "Заяа муутай Халх"-ууд гэж дотно ЗАХЧИН нөхөр минь хөлчүү орилхыг дуулж билээ. Таныг ч бас ингэж дуудаад байвал, та тэгээд цөөхүүлийн нэг бол ямар санагдах вэ? Ясаа цууртал тэвчихийн учир ӨС ХОНЗОН гэдэг сэн...
Саяхан дуучин А.Хишигдалай, реппер GINJIN нар Буриад ардын хүнд түүхийг өгүүлдэг "Хадын оройгоор" дууг орчин цагийн хэв маягаар "Тамгагүй төр" жүжгийн багийн шинэ жилийн баяраар дуулсан нь олон хүний, тэр дундаа буриад зоны шүүмжлэлд өртсөн. Уг үйл явдлаас болоод бидний дундаас Буриад түмний эсрэг дайрах нь олон байв. Гэвч тэдний талд байж, болох болохгүйн алтан дунджийг барих нь ч цөөнгүй харагдсан. Уг чанартаа мэдэхгүйн зовлон л тэдэнд тохиосон атал талцан, дайтахын хэрэг бас л үгүй шүү дээ.
Учирлаж хэлээд, ухааруулж ойлгуулсан бол ТЭД тэгж дуулахгүй л байсан биз. Нөгөө талаар тэд ингэж дуулсан учир бид бүхэн 1930-аад онд зохиогдсон уг бүтээлийн тухай зөв ойлголттой болж авсан шүү дээ.
Цаашлаад Үндэсний бөхийн дэмжигчид хоорондоо нутаг усаараа талцах нь элбэг. Залуу хүүний аагаар ялимгүй алдсан Б.Серик зааныг "ХАСАГ" хэмээгчид халхууд л байсан. Өнөө цагт Увс нутгаас тодорсон гурван сайхан аварга бий. Тэдний нэг Даян аварга Н.Батсуурийг харлуулж, угсаа гарвалаар нь ялгах хүмүүс ч олон. Наад захын жишээ л эдгээр. Хэл, аялга, нутаг ус, угсаа гарвалаасаа болж өдөр тутамдаа шоглуулж, шоолуулж яваа хичнээн хүүхэд нийгэмд хөл тавьж байгаа бол. Өв соёлоо өнөөг хүртэл тээж ирсэн тэдэнд яагаад буруу байна гэж? Уйгаржин бичгээ ч уншиж чадахгүй өөрсдөөсөө л харин ичиж амьдарцгаая.
Тэдний талаар тодорхой зүйлийг мэдэж авцгаая.
Казах түмэн
2010 оны тооллогоор 102 мянган хүн бүртгэгдсэн бол өдгөө энэ тоо 130 мянгад дөхжээ. Казахууд 18-20 дугаар зуунд Шинжаан, Монголд хэд хэдэн үе шаттайгаар нүүдэллэн ирсэн байдаг. Тэдний зарим нь 18 дугаар зуунд Шинжаанд ирсэн бол 19 дүгээр зуунд Оросын цэргийн түрэлтэд өртөн дахин Шинжаан руу дүрвэсэн байна. Харин казахуудын зарим хэсэг нь 19 дүгээр зууны уйгурын бослого манжийн цэрэгт дарагдсаны дараа манжийн явуулсан хядлага, хэлмэгдүүлэлт, 1930-1940-өөд оны Шинжаанд лалын шашинтай уйгур, казахууд болон Хятадын хоорондох тулаан, гоминданы Хятадын хавчлага хяcлага зэргээс шалтгаалан Монголд нүүн ирсэн түүхтэй.
19 дүгээр зууны дунд үеэс Оросын Хаант Улс Казахууд болон бусад Дундад Азийнхныг эзэрхэн дагаар оруулж байсан ба энэ үед Дунд жүзийн Казахууд дайжин хөрш зэргэлдээх Чин гүрний баруун хязгаар Шинжаан болон Ар Монгол руу нүүдэллэжээ.
1930-1950 оны хооронд БНМАУ-ын баруун хил, Алтайн хязгаарын айл өрх, мал адгуусыг дээрэмдэж байв. Харин тухайн үеийн Монголын удирдагч Х.Чойбалсан дүрвэж ирсэн Казахуудад оршин суух зөвшөөрөл олгосон байна. Казах ард түмэн ихэвчлэн Баян-Өлгий, Ховд аймгууд болон нийслэл Улаанбаатар хот, Налайх дүүрэг, Дархан-Уул аймагт аж төрж байна. Монгол Улс дахь Казахууд нь ихэвчлэн Уйгур, Дунган, Хуйху нарын холимог ард түмэн юм.
Буриад ястан
Буриадын гарал үүсэл маш эртний Монгол аймгийн салбар юм. Буриадтай гарал нэг барга нар анх хятад сурвалжид баегу, байргу нэрээр зургадугаар зуунд тэмдэглэгджээ. Тэд тэр үед Байгаль нуур орчимд амьдарч байв. Хорь буриадууд буриад ястны эртний томоохон бүлэг бөгөөд түмэдүүд мөн хорь түмэд нэрээр МНТ-д тэмдэгдэглэгдсэн байдаг учир түмэд, буриадыг гарал нэгтэй байж магадгүй гэж үздэг.
Буриад нь дотроо 90 шахам отог удмын угсаатан ястнаас бүрдсэн улсууд юм. Дотроо Сонгоол Буриад, Ага Буриад, Хорь Буриад гэж хуваагдана. Шинэхээн буриад нь Хорь Буриадаас гаралтай бөгөөд Өвөрмонголын Хөлөнбуйрт Оросын хавчлагаас зайлсхийн 20 дугаар зууны эхээр нүүн очжээ.
Монгол улсын буриадууд нь хэл аялганы хувьд Онон Улзын Хорь, Ага, Хамниган, Худир буриадын аялга болон Сэлэнгэ-Үүрийн голын Түнхэн-санагын сонгоол буриадын аялгаар голчлон ярилцана. Түүнчлэн Буриад ястан нь өвөрмөц соёл бүхий зон юм. Тэд байшин сууцанд голлон суух ба барилга барих хадлан хадах, жимс түүх, ан агнах, сааль сүүний ажилд нэн сурамгай. Найр наадамд харилцаа дуу дуулалцах, цэц булаалдах, бүжиг бүжих, домог тууль хэлэх, тэргүүтнээрээ ихэд алдартай зон олон юм.
Дөрвөд ястан
Монголын Нууц Товчооны 11 дүгээр зүйлд Дува сохорын ДӨРВӨН хөвүүнийг Добу мэргэн ахаас салж "дөрвөн овогтон" болов гэж бичсэн байдаг. Дөрвөд гэдэг нь Дөрвөн-ий олон тоо юм. Энэ нь 9 дүгээр зууны эцэс, 10 дугаар зууны үед хамаарах явдал гэж үздэг. Мөн Абулгази хан өөрийн ургийн бичигтээ "Бөртэ Чинын хүү Хоо марал, түүний хүү Бэчин хиан, тэр 5 хүүтэй ба бага хүү Тамачиг илүү хайрлах тул том 4 хүү нь гомдож харийн нутаг руу нүүж, тэднийг Дөрвөн гэж дуудах болов" хэмээн бичжээ. Энэ нь 8 дүгээр зууны эцэс, 9 дүгээр зууны эхэн үед хамаарах явдал гэж үздэг. Дээрх баримтууд Дөрвөдийг Хиад аас салбарласан язгуурын Монгол овог гэдгийг баталдаг. 12 дугаар зуунд Дөрвөн овогтон Дарлигин Монголын дотор багтаж байлаа.
Тэд Монгол үндэстний ястан, Ойрад аялгатай, Монгол хэлтэн. Дөрвөд нь 1400-1755 оны хооронд тогтносон Дөрвөн Ойрадын дөрвөн гол аймгийн нэг нь байв. Монголд Дөрвөд ястан гэж 90 мянга орчим хүн бүртгэгджээ. Мөн Орос дахь Халимагуудын 30-аад хувь албан бусаар Дөрвөд гэгдэж, Хятад дахь Монголчуудын дотор Дөрвөд, Дөрвөн овогтон бий.
Увс аймгийн Бөхмөрөн, Давст, Наранбулаг, Өлгий, Өмнөговь, Сагил, Түргэн, Ховд, Улаангом, Тариалан, Ховд аймгийн Дөргөн, Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур суманд болон Увс аймгийн Завхан суманд гурван баг, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд "онгоцны дөрвөдүүд", Мянгад суманд нэг баг дөрвөдүүд амьдарч байна. Мөн социализмын үед атар эзэмших, аж үйлдвэржүүлэх зорилгоор, 1990 оноос хойш зах зээлд ойртох зорилгоор Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан хотууд, Төв, Сэлэнгэ, Булган аймгийн сумдаар ихээхэн шилжин нүүж суурьшсан байна.
Тэдний алийнх нь ч түүхээс харахад эртний Монгол овог, аймгуудын улбаа мөн. Тэр ч бүү хэл нэгэн газар нутгийг манан хамгаалж, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээхийн төлөө халуун амиа өгсөн АДИЛ ахан дүүс.
Танд таагүй хандсан хэн нэгэн Казах, Буриад, Халх, Дөрвөд, өөр бусдын хэн нь ч байж болно. Тэр хүний үндэс угсааг өлгөж, хар муу үгээр халдан дайрах хэрэггүй. Гагцхүү энх тайвныг эрхэмлэх болсон дэлхийн иргэн байж, урьдын бэрх цагийн олиггүй улигт явдлыг мартвал тусгаар Монгол улсын тулгын чулуу бүрэн үлдэнэ гэдгийг санаж яваарай.
Л.Сая
Сэтгэгдэл (18)