Хөхнуур мужийн Шинин хотоос холгүй Лянхуа уулнаа 40 гаруй га газар эзлэн орших Гүмбүм хийд бол Түвдийн уламжлалт Буддын шашны шарын урсгалыг үндэслэгч Зонхов богдын мэндэлсэн газар юм. Манай тооллын 1379 онд Богд Зонховын шавь нар түүний хүсэлтээр төрсөн газар нь чулуун суварга босгосон нь хожим Гүмбүм хийдийг байгуулах суурь болсон аж.
Зулын 25-ны өдөр Богд Зонхов 64 насандаа бурханы хутгийг олж эл өдөр сүсэгтэн олон буян үйлдэж, ном хурж, аль болох махан хоол иддэггүй уламжлалтай.
Түүний таалал төгссөн өдрийг тохиолдуулан Гүмбүм хийдийн бурхан урлаач, лам нар манай улсад айлчилсан юм. Улс тунхагласны өдрөөр Түвдийн алдарт “Түвд урлагийн гурван гайхамшиг” үзэсгэлэнг Манбадацан хийдэд нээж, Богд Зонхова болон түүний шавь нарын тосон урлалыг залж, аравнайлах ёслол боллоо.
Богд Зонхова болон түүний хоёр шавийн дүрийг тосоор урласан бүтээл юм. Тодруулбал, Сарлагийн сүүнээс гаргаж авсан тосыг шороон будгаар өнгө оруулан урласан аж. Уг бүтээлийг хамгийн богино хугацаанд буюу нэг шөнийн дотор Түвдийн лам нар урлажээ. Мөн ягаан цэцэгсээр хүрээлсэн нь тус бүтээлийг улам содон харагдуулж байлаа.
Тус үйл ажиллагааг БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ, Улаанбаатар дахь Хятадын соёлын төв, Гүмбүм хийдийн удирдах зөвлөл, Манба Дацан хийд хамтран зохион байгуулжээ.
Үзэсгэлэнгийн нээлтэд Манба Дацан МУЭСТ-ийн ерөнхийлөгч, Билгүүн номч, Хамба лам Д.Нацагдорж, БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын Соёлын зөвлөх бөгөөд Улаанбаатар хот дахь Хятадын Соёлын төвийн захирал, хатагтай Ли Вэй, Түвдийн Гүмбүм хийдийн лам нар, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо, Тува Улсын Эрүүл мэндийн дэд сайд Монгуш Күдэр Кендинович, Түвдийн Анагаах ухааны сургуулийн ерөнхийлөгч, доктор, профессор н.Нямацэрэн, зэрэг нийслэлийн сүм хийдийн лам хуврага, эрүүл мэндийн болон боловсролын салбарын төлөөлөл, сүсэгтэн олон хүрэлцэн ирсэн юм. Энэ үеэр олон улсын түвшинд ажилласан өргөн цар хүрээтэй сар болж буйг тус хийдийн тэргүүн хамба лам Д.Нацагдорж онцолж байв.
“Түвд урлагийн гурван гайхамшиг”-т балин урлаг, зээгт наамал, ханын зураг буюу бүх төрлийн танка багтдаг. Энэхүү гурван урлагийг 2006 онд БНХАУ-ын биет бус соёлын өвд бүртгэсэн бөгөөд Хятад улсад төдийгүй дэлхийд алдартай бүтээл юм.
Гүмбүм хийд нь зээгт наамалаа хавтгай болон гурван хэмжээст гэсэн хоёр төрлөөр хийдэг аж. Ханы зураг буюу Танка урлагийн хувьд Гүмбүм хийдийн нэрт бурхан урлаач Цойш Лувсаншинангийн зураг урлагийн хэв маягаас өвлөгдөн иржээ.
Манбадацан хийдэд зохион байгуулсан дээрх үзэсгэлэн нь Богд Зонхов ба түүний хоёр шавийг урласан бүтээлийг аравнайлж сүсэгтэн олон адис авсанаар өндөрлөсөн юм. Энэ үеэр тус хийдийн тэргүүн хамба лам Д.Нацагдоржтой цөөн хором ярилцсанаа хүргэе.
- Сайн байна уу. Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Манбадацан хийд нь Монголын анагаах ухааныг буддын шашинтай хослуулан үйл ажиллагаа явуулдаг. Манай улсад энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хийд байдаг уу?
- Монголдоо ганц байдаг нь Манбадацан хийд. Үлдсэн нь 1932 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеэр үүд хаалгаа барьж, устаж үгүй болсон.
Цаашид Монголын уламжлалт анагаах ухаан дэлхийд гарна. Үүнийг би баталгаатай мэдэж байгаа. Монголын анагаах ухааныг дэлхийд гаргахын төлөө би их зүйлийг хийж байна. Их зүйлийг хийж бүтээснээр л дэлхийд танигдана.
Нөгөө талаараа дэлхий даяар бурханы шашныг судалж байна. Тийм учраас Манай улс бурханы шашны хөгжилд хувь нэмрээ оруулах хувьтай ард түмэн. Лам хуврагууд нь номоо сайн үзэх хэрэгтэй. Ингэснээр бид Монголын нэр хүндийг дэлхийд гарна. Мөн төр засаг Монголын анагаах ухааныг хөгжүүлж дэлхий нийтэд таниулхад ажиллах хэрэгтэй. Үүний цаана хөдөлмөр хүч ухаан байгаа юм.
- Манай улсын хувьд буддын шашинтай ард түмэн. Буддын шашинаараа дэлхийд хэр их танигдсан байдаг юм бол?
- Монголчууд дэлхийд алдартай байсан. Одоо харин ямар болгох вэ гэдгээ өөрсдөө шийдэх цаг нь болсон. Тийм учраас дэлхийд алдартай байсан тэр үеийг буцааж авчрах нь энэ цаг үед амьдарч байгаа хүмүүсийн оюун бодол хүч чармайлтаар бий болно.
- Түвд орны тухайд тосон урлаг, зээгт наамал, ханын зураг танкагаараа алдартай. Манай улсад “Түвдийн гурван гайхамшиг” хөгжиж чадсан уу.
- Монголчуудын хувьд тосон урлаг байгаа. Гэхдээ Гүмбэн хийдийн лам нарын бүтээдгээс өөр юм байна. Түвдийн хувьд бүтээх арга барил нь өвөрмөц өөр гэдгийг харлаа. Тэд сарлагийн сүүнээс гаргаж авсан тосыг ашигладагаараа манайхаас ялгаатай. Бид нар ямааны өөх тэргүүтэн зүйлийг хэрэглэгдэг. Манайх тосоор бурхан бүтээхээс илүү балин тахилаа илүү хийдэг. Одоо бол бурхан бүтээдэг энэ урлаг руу орж эхэлж байна. Тийм учраас бид нэг нэгнээсээ харилцан суралцах нь чухал байгаа юм гэснээр бидний яриа өндөрлөлөө.
Мөн Хятадын соёлын төвийн ажилтан Монгол дахь төлөөлөгч Амгалангаас хэдэн зүйл тодрууллаа.
Энэ өдөрийн мэндийг хүргэе. “Төвдийн гурван гайхамшиг” үзэсгэлэнгийн гол онцлог нь юу вэ?
Үзэсгэлэнг соёлын солилцооны хүрээнд зохион байгуулж байна. Түвд урлагийн гайхамшигийг Монголчуудад ойлгуулах зорилготой. Монголчууд Гүмбүм хийдийг бүгд мэднэ. Богд Зонховагийн дүрийг балин урлагаар тосоор бүтээсэн нь маш гайхалтай.
Богинохон хугацаанд бүтээсэн учраас хэмжээний хувьд том биш. Гүмбүм хийдэд бол бүр томоор нь бүтээж байгаа. Энэхүү бүтээлийг хоёр гурван сарын хугацаанд бүтээдэг. Цагаан сарын шинийн 15-нд олны хүртээл болгоно. Маш олон лам нар бүтээдэг.
- Түвдийн гурван гайхамшиг бүтээл алдартай болсон түүхээс хуваалцана уу?
- Маш их түүхтэй. Түүхийг нь яривал их удна. Энэ бол сүүлийн жилүүдэд Манай улсад биет бус соёлын өвд бүртгүүлсэн. Удахгүй дэлхийн соёын өвд бүртгүүлнэ байх. Ер нь бол бурхан шашин үүсч хөгжсөнөөс эхэлсэн.
- Таны бодлоор Монголд тосон урлаг хэр хөгжсөн бэ?
- Монголд балин урлаг гэж бий. Гэхдээ бурханы хөрөг зураг шиг нарийн ур ухаан шаардсан бүтээл олж хараагүй. Өөр цэцэг, янз бүрийн аргаар бүтээсэн урлагийн бүтээлийг харж байсан. Энэ тал дээр мэргэжлийн хүмүүс суралцаж туршлага солилцмоор байна.
- Богд Зонховагийн бүтээлийг хамгийн богино хугацаанд бүтээхэд хэдэн лам нар, бурхан урлаач оролцсон бэ?
Зургаан бурхан урлаач лам нар ирсэнээс гурав дөрөв нь бурханыг голчлон хийдэг. Нэг бүтэн өдөр хийж дуусгалаа.
- Энэхүү бүтээлд ягаан өнгө илүү давамгайлжээ. Ягаан өнгийг илүү чухалчилсан нь ямар учиртай вэ?
Монголчууд хөх өнгөнд дуртай. Хөх өнгөнд нь ойртуулж илүү ягаан өнгийг оруулсан. Мөн бурханыг урлаж байгаа хүмүүсийн цэвэр сэтгэхүй, урлаг гэж ойлгож болно. Ягаан өнгө бол нинжин сэтгэлийг бэлгэддэгээрээ онцлог.
Богд Зонховын тосон барималыг бүтээж байгаа нь
Богд Зонховын тосон баримал бэлэн болохоосоо өмнө
Б.Цэцэг