Ингэж бичихээр гайхах хүн гарч магад. Зарим нь юугаа балайраад байгаа юм бэ гэж цухалдаж ч мэдэх юм. Гэхдээ энд бас учир байна аа. Хүйтний эрч эрс чангаран гадаа удаан зогсохын аргагүй болж, алхаад явья гэхээр хамаагүй харайлгавал хөлөө хугалж мэдэх халтиргаа гулгаа үүссэн энэ цагт ажилдаа, ар гэртээ яарсан зорчигч Та замын тэргэнд гараа өргөөд үзээрэй. Зогсоно л гэж үгүй. Даарсандаа, яарсандаа гар утсаа шүүрэн тархинд чинь тодхон буух дурын дөрвөн оронтой дугаар луу залгаж, такси дуудаад үз. Ялдам цээл хоолойтой залуу бүсгүйчүүл харилцуураа аваад “Такси дуудлагатай таныг холбоё” гэж нэн уриалгахан хэлнэ. Тэгээд хормын төдийд цааш дамжуулмагц, өөр нэгэн шингэн хоолойтон сэлгээ хийж тантай холбогдоод хаана байгааг тань лавлана. Тэгмэгцээ дотоод холбоогоороо таны байршлыг өөрийн харьяанд байдаг таксинуудаа мэдэгдэж, хэн ойрхон явж байгаад нь хэл өгөх нь тов тод дуулдана. Хэсэг ингэж өндөр дуугаар зарласны хойно төдөн хормын дараа очно гэдэг үгийг хэлээд утас тасарна. Арай соёлтой нэг нь ирэх дуудлагын тэрэгний дугаар болон өнгийг хэлнэ. Болохгүй бол дахин утсаараа залгаж, таксины номерыг авч болно. Бас хэлсэн цагтаа ирсэнгүй хэмээн гомдоллож ч болох юм. Харин тэд нэг их тоохгүй дээ. Түгжрэл их байна гээд л болоо. Нийслэлийн такси үйлчилгээ ердийн үед нэг иймэрхүү.
Байгаль цаг агаар эвгүйрхсэн үед таксины байдал ч бас эвгүй. Дуудаад дуудаад ирэхгүй. Гар утасныхаа нэгжийг баран баран залгаад ч гэгээтэй хариу сонсохгүйдээ, бараг. “Дуудлага их байна, таны ойролцоо явж байгаа такси алга, манайхан өнөөдөр цөөн машинтай байна, өөр такси үйлчилгээнд ханд” гэсэн жижүүрийн хэдэн үгийг тун сурамгай давтаад дийд дийд дийд. Хэрэг болсон үед үнэд орохдоо мэргэжлийн гэхэд хилс болохгүй байх. Үдэш оройн цагаар айж сандарч явахад, эсвэл хацар хайрсан жаварт жиндэж зогсохдоо дуудлагын тэрэг дуудаад ийм хариулт сонсох ямар гомдмоор гээч. Бага зэрэг хур буухад, эсвэл хүйтрэхэд манай ихэнх такси үйлчилгээ ингэж нуруугаа харуулдаг нь нууц биш. Зүй нь тэд нэгэнт л такси үйлчилгээ үзүүлж байгаагийнх ийм хэрэгцээт үед түргэн шуурхай, найдвартай үйлчилж баймаар. Гар өргөөд машин зогсохгүй, такси дуудаад ирэхгүй замын хажууд горьдлого тээн зогсох зуурт зай завсаргүй гэрлээ гялбуулж, дохиогоо хангинуулан урсах тээврийн хэрэгслийг харахад л яах аргагүй нийслэл хот такситай ч юм шиг, үгүй ч юм шиг санагддаг юм даа.
Манайд албан ёсны бүртгэлтэй 17 аж ахуйн нэгжийн 745 такси байдаг гэсэн тоо бий. Харин Улаанбаатар шиг сая хүн амтай хотод 15-20 мянган такси үйлчилгээнд явж байвал жинхэнэ стандартад хүрдэг байна. Харамсалтай нь, манайд энэ нь мөрөөдөхөөс цаашгүй тоо. Тэгээд ч тэр олон таксиг багтаах газар нь хаана байна, стандартыг барьдаг юм аа гэхэд шингээх зам нь аль вэ. Тэгэхээр албан ёсны 800 хүрэхгүй тооны такси нь аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй байх нь аргагүй мэт. Ёстой л үзэгдээд өнгөрөх төдий гэсэн үг. Байдал дандаа ч ийм байсангүй ээ. Одоогоос арав гаруй жилийн өмнө 61 аж ахуйн нэгжийн 3260 такси үйлчилгээнд явж байсан үе бас бий. Гэвч зах зээлийн жамаар такси компаниуд шахагдсаар одоо 800-гаад такси үлдээд байгаа нь энэ. Хөдөө гадаанаас орж ирсэн хүмүүс лизингээр машин авч, халтууранд явдаг болсоор дээрх тоог мянга мянгаар буулгаж орхисон нь тэр. Албан ёсны дээрх 800-гаас гадна “ажлын сул байр” байгааг мэдэрсэн хувийн машинтай 3000 гаруй иргэн халтуур хийж, дуудлагын тэрэгтэй өрсөлдөж байдаг гэсэн судалгаа бас байна. Цөөхөн машинтай такси баазыг ажилгүй болгочихоор эдгээр нөхдүүдийн нарийвчилсан тоог гаргах ямар ч боломжгүй. Яагаад гэхээр худалдаж авсан хямд машинаараа халтуур хийж, түүгээрээ амьдралаа залгуулдаг албан бус таксиныхан байхад, үнэ цохиж авсан тэргээрээ ажлынхаа чөлөө завсарт шатахууныхаа үнийг олох гэж хааяа ухасхийдэг хэсэг бүлэг ч бий. Тэд бол бүхэл өдөржин эсвэл шөнөөр зорчигч авахгүй. Тэгээд ч хэн өөрийн машинаараа халтуур хийж, хэдэн төгрөг олж байгааг тогтоох ямар ч боломжгүй юм.
Ном журмаараа бол таксины үйлчилгээнд гурваас дээш жил тээврийн хэрэгсэл жолоодсон жолооч, үйлдвэрээс гараад 10 жил болоогүй, өөрөөр хэлбэл, шинээрээ байгаа, зөв талдаа рультэй машинаар явах ёстой. Энэ энгийн шаардлагыг манайд хэр биелүүлдэг билээ гэдэг анхны алхам дээрээ л нийслэлчүүд бүдрэх вий. Үүнээс цаашлаад өнгө үзэмж, зорчигч болон жолоочийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангасан гээд тавигдах шаардлага нэмэгдэх тусам дуудлагын тэрэгний шалгуур босго өндөрсөх учиртай. Тэгж нарийвчилж үзэх юм бол хэд нь тэнцэж үлдэхийг бүү мэд. Халтуурынхантай бол энэ талаар ярих нь илүүц. Зарим нь салж ойчих нь дөхсөн сарампай машинаар хэдэн ясыг чинь тараачихгүй дөхүүлж өгвөл болох нь тэр. Мэдээж, халтууранд яваа бүгд тийм биш гэдгийг шударгаар хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Таксинаас илүү ганган, цэвэр цэмцгэр нь бас цөөнгүй бий шүү.
Таксигаар нь тухайн хотын нүүр царайг тодорхойлж, үйлчилгээгээр нь үнэлж дүгнэдэг жишиг дэлхийд бий. Энэ ч утгаараа хотуудын нүүр царайны илэрхийлэл болсон такси үйлчилгээнд ямар тээврийн хэрэгсэл явуулахыг хуульчлан заасан орон цөөнгүй гэнэ. Тухайлбал, АНУ-д V-8 хөдөлгүүртэй “Crown”-ыг, харин Канадад “Prius” болон “Camry” маркийн машиныг такси үйлчилгээнд явуулдаг байна. Харин манайд ийм зүйл дуугарах цаг нь болоогүй. Ямар машин явуулах вэ гэхээсээ илүүтэй яаж соёлтой үйлчлэх вэ гэдэг дээр анхаарвал арай дөхөм болов уу. Нэгэнт л такси үйлчилгээгээр улс орныг дүгнэдэг юм бол гаднаас зорьж ирсэн жуулчдад наад зах нь англиар мэнд мэдчихдэг жолооч таарвал дажгүй л юм. Монголын л нэр гарна шүү дээ. Хаана очих дээр англиар нэвтрэлцдэггүй юм гэхэд ядаж Сүхбаатарын талбай, Гандан хоёроо хэлүүлэлтгүй мэддэг байвал зүгээр. Яагаад гэхээр үүнийг бичигч надтай Сүхбаатарын талбай мэддэггүй халтуурын жолооч гурвантаа таарч, нэлээд бухимдуулж билээ. Өөрийгөө 18-тай гэсэн нэг залуу хүү хуучнаар “Ялалт” кинотеатр одоогийн “Тэнгис” гэхэд сайн мэдэхгүй хэрнээ хажуу талын “Чингис” хэмээх уушийн газрыг нь тун сайн мэдэж байсан шүү.
“Алдагдалтай ажиллаж байна” гэж гомдоллосоор, алгуурхан үнээ нэмсээр нийтийн тээврийн автобуснууд 500 төгрөгөөр үйлчилж байгаа. Үүнтэй барьцсан мэт микро автобусныхан болон такси үнээ нэмж эхэлсэн. Ялангуяа таксины үнэ огцом өссөн нь бодит уу, бас нэг хөөрөгдөл үү гэдэг нь тайлбар нэхнэ. Өнөөдөр АИ-92 бензин 1680 төгрөг байгаа. Урьд нь АИ-92-ыг 1640 төгрөг байхад такси нэг км-т 500-600 төгрөгөөр явдаг байв. Шатахууны үнэ 40 төгрөгөөр нэмэгдэхээр такси үнээ шууд 200 төгрөгөөр нэмэх нь тэр. Арай ч дээ гэмээр байгаа биз дээ.
Үнэндээ шатахуун 1620 төгрөг байхад нэг км-т гарах зардал 708 төгрөг байна гэсэн судалгааг Нийслэлийн тээврийн газар цагтаа гаргаж байлаа. Монголын такси үйлчилгээ эрхлэгчдийн холбоо болохоор нэг км-т 807 төгрөг зарлагаддаг гэж үзжээ. Харин нийт таксины тал хувийг дангаараа бүрдүүлдэг УБТТС компани нэг км-т зундаа 1110 төгрөг, өвөлдөө 1220 төгрөгийн зардал гардаг гэсэн судалгаа хийсэн байдаг. Гарч болох бүх зардлыг нэгтгэн тооцсон үнэлэмж нь энэ шүү дээ. Такси үйлчилгээнд явж байгаа ихэнх машин 100 км-т 10 литр шатахуун зарцуулдаг. Тэгэхээр нэг км-т 100 мл шатахуун хэрэглэнэ гэсэн үг. Өнөөдрийн ханшаар нэг литр шатахуун 1680 төгрөг гэж тооцохоор нэг км-т ердөө 168 төгрөг л гарна. Үүн дээр нь нөгөө тос, элэгдэл, сул явалт, байгууллагын дулаан, цахилгаан, жолоочийн цалин зэрэг нэмэгдлээ нэмж тооцоод ч тэр нэг км-т 600 төгрөгөөр явахад хангалттай. Тэгэхээр одоогийн нэг км-ийн үнэ 800 төгрөг гэдэг бодит үнэлэмж биш нь шууд ойлгогдож байгаа биз ээ. Ийм л такси үйлчилгээг Улаанбаатарчууд хүртэж байгаа юмы. Уг нь өглөө ажилдаа ирэхдээ ч, орой ажлаа тараад ч, нийтийн унаа хүлээж хүйтэнд даарч зогсохгүйгээр эртхэн бас сэтгэл төвшин гэртээ харих л гэж такси барьдаг юм шүү дээ.
Н.Саранчимэг
Сэтгэгдэл (9)