ХААНТ засгийн үеийн Оросын алдартай эсэргүү, бидний хэлж мэддэгээр декабристуудын нэг Николай Бестужев гэж байв. Цагаан хааныг ширээнээс нь ховхолж хаяхаар цэрэг босгохыг завдаад бүтэлгүйтэн баригдаж, 1827 онд насан туршийн цөллөгт хөөгдсөн нь Орос Монголын хилээс холгүй, Сэлэнгэ мөрний зүүн эргийн Селенгинск хэмээх бяцхан хот байв. Цөллөгт байхдаа гутал урлаж, инжаан болж, цаг засч, өөрийн загвараар бууны замаг үйлдэж, од дурандаж, тэнгэр шинжиж, тамхи, тарвас тарьж, нарийн ноост хонь үржүүлж, зураг зурж, шүлэг бичиж, газрын баялаг хайж байсан энэ элдэвтэй хүн мөн Сэлэнгэ мөрний саваар хадны сүг зураг нээж, монгол ардын үлгэр домог, ерөөл магтаал, дуу тэмдэглэн цуглуулж байсан нь сонин.

   ХААНТ засгийн үеийн Оросын алдартай эсэргүү, бидний хэлж мэддэгээр декабристуудын нэг Николай Бестужев гэж байв. Цагаан хааныг ширээнээс нь ховхолж хаяхаар цэрэг босгохыг завдаад бүтэлгүйтэн баригдаж, 1827 онд насан туршийн цөллөгт хөөгдсөн нь Орос Монголын хилээс холгүй, Сэлэнгэ мөрний зүүн эргийн Селенгинск хэмээх бяцхан хот байв. Цөллөгт байхдаа гутал урлаж, инжаан болж, цаг засч, өөрийн загвараар бууны замаг үйлдэж, од дурандаж, тэнгэр шинжиж, тамхи, тарвас тарьж, нарийн ноост хонь үржүүлж, зураг зурж, шүлэг бичиж, газрын баялаг хайж байсан энэ элдэвтэй хүн мөн Сэлэнгэ мөрний саваар хадны сүг зураг нээж, монгол ардын үлгэр домог, ерөөл магтаал, дуу тэмдэглэн цуглуулж байсан нь сонин. 1837 онд тэрбээр нутгийн буриад басган Дулмаатай гэрлэж удалгүй хүү охин хоёртой болсоны хүү Алексей нь нутаг орондоо цуутай, хүний газар ч нэртэй сайн эр болж өсчээ. Эцгээ нас барсанаас хойш, загалмай зүүлгэсэн эцэг, Сэлэнгийн худалдаачин Дмитрий Старцевийн овгийг авч, гэрт нь өссөн Алексей 1861 онд 23 настайдаа тэмээн жингээр Хятад орж цайны наймаа эрхэлжээ. Хятадад явахаасаа өмнө тэрбээр наймааны ухаанд сурахаар эцгийн хамт тэр үеийн Да хүрээнд хэдэнтээ ирж монгол, хятад худалдаачидтай хөлтэй арилжаа хийхээр барахгүй Монголын ихэс дээдэст нэг бус удаа бараалхан наймаа хэлэлцэж байсан тухай, түүхэнд бүдэг бадаг боловч тэмдэглэгдэн үлдсэн бий. Мөн Хиагтын тэргүүн баян, тухайн үеийн энэ хотын хамгийн хүндтэй хүн, нийгмийн зүтгэлтэн Алексей Лушниковыг дагалдан ихийг сурсан гэдэг. Дашрамд дурьдахад тухайн үеийн Хиагт хотын байдал, хүн зоны амьдрал ахуйг харуулсан түүхэн баримт сэлт одоогийн бидний төсөөлдөгөөс огт ондоо дүр зургийг харуулдаг нь сонин. Тухайн үед Хятадын цайг Орос руу импортлодог монополь эрхтэй ганц боомт болж байсан энэ хотыг “Саятнуудын хот!” хэмээн уулга алдсан гадаадын хүний үг уг баримтад бий. 1866 онд Хиагтад ирж олон жил суусан Польшийн анхны антропологич Ю.Талько-Гринцевич, 9.5 мянган хүнтэй энэ хотод 11 эмчтэй байнгын эмнэлэг ажилладаг байсныг дурьдаад, өөрийн өмнө нь сууж байсан Тобольскийн губернийн Тар хошуу 150 мянган хүнтэй мөртлөө хоёрхон эмчтэй байсныг харуусан дурссан байдаг. Москвагийн баячуулын Рублевка хороололтой адил худалдаачдын дүүрэгт 20-30 айл суудаг бөгөөд бүгд өөр өөрийн клуб, цэцэрлэг, хөгжим найрал дууны хамтлагтай байсан гэж тэрбээр мөн бичжээ. Худалдаачдын эхнэрүүд Москвагийн Кузнецкий мост дахь франц салоноос хувцасаа захиалан авчруулдаг байсан гэнэ. “Эдлэн бүр дор дороо өргөө, том том агуулах, адууны жүчээтэй нь Оросын төв нутгийн газрын эздийнхээс ялгаа үгүй” гэж алдарт эрдэмтэн, жуулчин В.А.Обручев бичсэн байна. Францын жуулчин А.Руссель-Киллуга “Аливаа хотын зангаргыг баян тансагийн төвшнөөр нь хэмждэг бол Хиагтыг Лондон, Ливерпүльтэй л жишмээр юм” гэсэн бөгөөд “Тэнд дэн буудал гэж байхгүй, захын айлд ороход л хөл алдан угтаж аваад идээ будаа дэлгэнэ. Ийм тансаг нандин хоол ундтай газрыг би ховорхон үзсэн. Тэдний яриа хөөрөө, биеэ авч яваа байдал, хүнтэй харьцаж байгаа нь дээд зэргийн хүмүүжилтэй сэхээтнээс ялгагдах юмгүй” гэжээ. Хиагтын худалдаачид мөнгийг их ч олдог, их ч үрдэг. Өдөр алгасахгүй найр хурим хийж, дуу хөгжим, оргилуун дарсны бөглөө мултлах чимээ шөнөжин тасардаггүй байсан тухай арай хожмын үеийнхэн дурссан нь ч бичиг зохиолд олонтаа тааралддаг билээ.

   Иймэрхүү орчинд өсч, худалдаачны замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон Алексей Старцев цайны наймаагаар хөлжиж, харьцангуй богинохон хугацаанд саятан болсон гэдэг. Хятадын Тяньжин хотод гэхэд л тэрбээр хувийн 40 чулуун байшин, хэвлэх үйлдвэр, утасны хороотой байжээ. Цэцэрлэгтээ үзүүлэнгийн зориулалттай боловч гурван километр урт жинхэнэ төмөр зам барьсан нь Хятадад анхных байв. Тэрбээр буриад, монгол, хятад хэлнээс гадна Европын хэд хэдэн хэл гаргууд мэддэг байсан бөгөөд Манж-Францын дипломат хэлэлцээрүүдийг амжилттай зохион байгуулж оролцсон учир Францын төрийн дээд шагнал Хүндэт легионы одон хүртэж байжээ. 1891 онд А.Старцев Алс Дорнодод суурьшиж тэндэхийн Путятин хэмээх арал дээр одоогийн хэмжүүрээр 1000 гаруй га газар худалдаж аваад тоосго, шаазангийн үйлдвэр нээж, сайн үүлдэрийн үхэр, адууны аж ахуй эрхэлж, торго нэхэж, зөгий үржүүлж байв. Мөн уурын онгоц худалдан авч Владивосток руу зорчигч тээвэрлэсэн, Орос-Хятадын банк байгуулсан гэх зэргээр түүний эрхэлсэн далайцтай ажлыг тоочиход бэрх. Буриад Монголын өв соёлыг хадгалж хамгаалахад түүний оруулсан хувь нэмэр том. 1894 онд тэрбээр байгуулагдаад удаагүй, түрээсийн байранд байсан Хиагтын орон нутгийг судлах музейд хоёр давхар чулуун байшин хандивлажээ. Өөрийн гэсэн байртай болсоноор музейн сан хөмрөг, үйл ажиллагаа эрс өргөжив. Бие даасан экспедиц зохион байгуулах, жүжиг концерт тавих, лекц унших, дугуйлан байгуулах, сонин гаргах, шавж, шувуу, загас, хэвлээр явагч, геологи, археологи, палеонтологи, ботаникийн төрөлжсөн цуглуулга бүрдүүлэх зэргээс гадна музейн ажилд В.Обручев, П.Козлов нарын алдартнууд оролцож, мөн А.Старцевын хөрөнгөөр Монголоос Буддын шашны болон монголчуудын ахуйн соёлын эд өлгийн зүйлс их хэмжээгээр худалдан авч байсан гэдэг. 1904 онд музей 14 мянган нэгж үзмэртэй болж, зөвхөн 1911 онд гэхэд л ажилтнууд нь 185 эрдэм шинжилгээний бүтээл нийтлүүлсэн байдаг. Бүх Оросын хэмжээнд орон нутгийн ийм баян сан хөмрөгтэй, өргөн цар хүрээтэй ажилладаг музей тухайн үед байгаагүй гэж судлаачид тэмдэглэсэн бий. Хожим нь 50 гаруй жилийн дараа чухам энэ музейнхэн манай Алтанбулагт Ардын хувьсгалын, Сүхбаатар хотод орон нутгийг судлах музей байгуулж өгсөн юм. Өдгөө 100 мянга гаруй тооны үзмэртэй болоод буй энэ музей өнгөрсөн оноос гэхэд л Санкт-Петербургийн Эрмитаж музейн археологичидтой хамтран Буриадын нутаг дахь Хүннүгийн булшинд малтлага хийж эхлээд байна.

   Богд Чингисийн нагац буриад түмний удам угсаа Оросын түүхэнд ийм л тод мөр үлдээжээ. Алексей Старцев 1900 онд нас барсан бөгөөд шарилыг нь Путятин арал дээр нутаглуулсан байна.

Б.Бат-Амгалан