Монгол Улсын хэмжээнд жилд 1000 гаруй хүүхэд сураггүй алга болсноор бүртгэгдэж, үүнээс 24 цагийн дотор 90 орчим хувийг нь олж, ар гэрт нь хүлээлгэн өгдөг. Үлдсэн 10 хувь буюу 100 гаруй хүүхдэд эрэн сурвалжлах үйл ажиллагааг улсын хэмжээнд зохион байгуулдаг бөгөөд одоогоор сураггүй алга болсон таван хүүхдийг эрэн хайж байна. Хүүхэд гэрээсээ дайжих, гэмт хэрэгт холбогдох зэрэг нь гэр бүл салалтаас ихээхэн шалтгаалдаг гэдгийг цагдаагийн байгууллагаас удаа дараа сэрэмжлүүлсээр байна. Ингээд хүүхдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хийж байгаа ажил, үр дүн, хууль, эрх зүйн орчны талаар ЦЕГ-ын Хүүхдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч Д.Будзаантай ярилцлаа.
-Хүүхдийг гэмт хэрэгт өртөхөөс сэргийлэн чиглэлээр олон удаагийн аян зохион байгуулсаар байна. Ямар үр дүн гарч байна вэ?
-Өнгөрсөн хугацаанд олон аян өрнүүллээ. Аян хэрэгжих хугацаанд улсын хэмжээнд гэмт хэрэг 10-60 орчим хувиар буурсан. Гэхдээ энэ үзүүлэлтээ тогтмол барьж чадахгүй байна. Хэдийгээр хүүхэд хохирсон гэмт хэрэг сүүлийн гурван жилийн хугацаанд 10-15 хувиар буурсан ч жилд дунджаар 1500-2000 хүүхэд гэмт хэргийн хохирогч болж байна. Үүнээс гадна нийт гэмт хэргийн дөрөв орчим хувийг хүүхэд үйлдсэн, хохирсон гэмт хэрэг эзэлдэг. Тухайлбал, жилд дунджаар 1000-1200 хүүхэд гэмт хэрэг үйлдэн, шалгагддаг. Үүнээс 78 хувийг танхайрах, зодолдох буюу хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг, хулгай, залилан мэхлэх, дээрэмдэх үйлдэл эзэлдэг. Тиймээс эцэг, эхчүүд, асран хамгаалагчид онцгой анхаарал хандуулах хэрэгтэй.
-Хүүхдийн эсрэг гэмт хэргийн 87 хувийг насанд хүрсэн хүмүүс үйлддэг гэсэн. Энэ юунаас үүдэлтэй юм бэ?
-Хүүхэд хамгааллын тухай, Хүүхдийн эрхийн тухай хуульд гэр бүл, боловсрол, эрүүл мэнд, цахим, хэвлэл мэдээллийн орчинд хүүхдийг хамгаална гэж заасан байдаг. Эдгээрийн дундаас гэр бүлийн орчинд хүүхдийн эрх хамгийн их зөрчигддөг. Үүнээс болж хүүхэд гэрээсээ дайжих, гэмт хэрэгт холбогдох нь олон. Хууль ёсны асран хамгаалагч нь байгаа нөхцөлд асрамжийн төвд өгөх гэхээр эрх зүйн үндэслэл нь бүрддэггүй. Нөхцөл байдлын үнэлгээ хийх зэргээр явсаар байтал хүүхдийн эрх зөрчигддөг. Улмаар хүүхэд давтан гэмт хэрэг үйлддэг. Хүүхдэд хохирол учруулсан бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар хариуцлага хүлээнэ. Хариуцлагын хэмжээ нөхцөл байдлаасаа шалтгаалаад харилцан адилгүй байдаг.
-Гэмт хэргийн гаралт буурлаа гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр их сурталчилдаг. Гэтэл бодит байдал дээрээ ихэссэн ч юм шиг. Яг юу нөлөөлөөд байна вэ?
-Бодит байдлыг харвал, ихэвчлэн 18-20 насны залуучууд гэр бүл болж, аав, ээж болдог. Тэд үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлаагүй, хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлдэггүй. Үүний улмаас гэр бүл салдаг. Өнгөрсөн онд гэхэд 4000 орчим гэр бүл салсан судалгаа бий. Үүнээс болж 7000 орчим хүүхэд өнчирч үлдсэн. Хариуцлагагүй аав, ээжээс болж хүүхдийн эрх зөрчигдөх, гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөх, аливаа зүйлээр гачигдах, хараа хяналт сулрах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдарч, сурч боловсрох эрхээр хангагдахгүй байна. Гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа хүүхдүүдийн аав, ээж салж сарнисан, хойт аав, ээжтэй, эцэг, эхийн хараа, хяналт сул байдаг. Улмаар гэмт хэрэг үйлдэх, хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх, гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч болдог. Манай цагдаагийн байгууллагаас хүүхдийг бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болохоос урьдчилан сэргийлсэн олон арга хэмжээ авдаг. Хүчиндэх гэмт хэрэгт дэлхийн бусад улс орон ямар бодлого, чиглэл баримталдаг, яаж урьдчилан сэргийлдэг вэ гэхээр нэгдүгээрт, Эрүүгийн хуулийн ялын бодлогоор хүнд ял шийтгэлтэй гэмт хэрэгт тооцдог. Үүнээс хүмүүс айдаг, ичдэг болохоор ийм төрлийн гэмт хэрэг үйлддэггүй, жигшдэг. Хоёрдугаарт, хохирогчийг чадавхижуулдаг. Энэ үйлдэл бол хүчирхийллийн гэмт хэрэг, мэдээллэх юм бол буруутай этгээд хариуцлага хүлээнэ гэдэг. Манайх хохирогчийг чадавхижуулах сургалт, нөлөөллийн ажил, Эрүүгийн хуульд заасан ялын шийтгэлийн хэмжээг олон нийтэд таниулах ажлууд хийж байгаа. Цахим сүлжээгээр бага насны хүүхэд, өсвөр насны охидыг хүчиндсэн гэмт хэрэгт торгох ял ногдуулдаг, ялгүй гэх мэт худал мэдээлэл тараадаг. Энэ бол ташаа, хүчирхийлэл нь Эрүүгийн хуулийн хамгийн хүнд ялтай гэмт хэргүүдийн нэг. Бага насны хүүхэд хүчиндсэн бол Эрүүгийн хуулийн 12 дугаар зүйлд зааснаар 12 жил, түүнээс цааш 20 жил, бүх насаар нь хорьдог. Торгох ял ногдуулдаггүй.
-Хатуу гараар өсгөх хэрэгтэй, үг сонсохгүй бол маханд нь ойлгуул гэх жишээгээр хүүхдийг хамгаалах ёстой хүмүүс нь өөрсдөө гар хүрч, эхийг нь зөрчдөг шүү дээ. Энэ хандлага хууль эрх зүйн орчин дутмагаас болоод байна уу?
-Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийн хэрэгжилтэд ХНХЯ-наас гарсан ажлын хэсэг ажиллаад, дүн шинжилгээ хийж байна. Монгол Улс Хүүхдийн эрхийн тухай, Хүүхэд хамгааллын тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай, Гэр бүлийн тухай хууль, үүнийг дагаж гарсан 50 гаруй журамтай. Хүүхдийн эрхийн конвенцэд нэгдэж орон. Эрх зүйн талаасаа Монгол Улс батлах ёстой бүх хуулиа баталчихсан. Хэрэгжилт чухал байна. Багш, сурган хүмүүжүүлэгч, сэтгэл зүйч, нийгмийн ажилтан, цагдаа, эцэг, эхчүүд хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Сургууль дээр гэрийн даалгавар хийсэнгүй гэж анги, хамт олных нь өмнө самбар дээр гаргаж загнадаг, цээрлүүлж, жигшүүлэх арга хэмжээ авдаг. Энэ нь эргээд хүүхдэд сөргөөр нөлөөлдөг. 2009 онд нэг хэрэг гарсан. Хан-Уул дүүгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч хөлбөмбөгийн багт явдаг байсан. Гэтэл багш нь дөнгөж сурч байгаа хүүхдийг “Чи муу байна” гэж багаас нь хассанаар хүүхэд амиа хорлосон байдаг. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ оройтож ирлээ, үгэнд орсонгүй гээд загнадаг, зоддог. Хүмүүжлийн эерэг арга хэрэглэхээсээ илүү хүчирхийллийн арга замыг сонгодог. Ийм хүмүүс хүүхэд хамгаална, хүмүүжүүлнэ гэдэг хүндрэлтэй. Бид жил бүр багш, сурган хүмүүжүүлэгч, нийгмийн ажилтан, цагдаа гэх мэт энэ чиглэлээр ажилладаг 6000 хүнийг хүүхэд хамгааллын сургалтад хамруулдаг.
-Хэнтий аймагт бага насны охин хойт аавдаа хүчиндүүлсэн гэмт хэрэг гарсан. Энэ хэргийн мөрдөн шалгах ажил ямар шатанд явна бэ?
-Цагдаагийн байгууллагаас нууц, далд аргаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийг илрүүлэх чиглэлээр арга хэмжээ зохион байгуулж, илрүүлэн шалгаж байгаа. Мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж, холбогдох этгээдийг цагдан хорьж, хүүхдийг хамгаалах байранд хүргэсэн.
-Сүүлийн үед сурагчид хар тамхи, мансууруулах бодисны хэрэгт холбогдох боллоо. Энэ чиглэлээр ямар ажил хийж байна вэ?
-Хар тамхи, мансууруулах бодис, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэлийг хадгалах, бусдад шилжүүлэх, худалдан борлуулах, хэрэглэвэл Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээдэг. Жилд 200-300 хүн энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэж шалгагддагийн тав орчим хувь нь өсвөр насны хүүхэд байдаг. Бид ХНХЯ, БСШУСЯ, ХЗЯ, СЭМҮТ-төй хамтран суурь судалгаа хийж байна. Олон улсын жишигт мансууруулах бодисыг иргэн Б хэрэглэсэн бол түүний эргэн тойрны хүмүүсийг хэрэглэсэн байх эрсдэлтэй гээд тэдгээрт урьдчилан сэргийлэх ажил хийдэг. Нийтэд хандсан мэдээлэл явуулж болдоггүй. Учир нь, мансууруулах бодисны талаар огт мэдэхгүй хүнд сэдэл өгөх магадлалтай. Судалгаа зургадугаар сард дуусна. Бид үүний дараа ерөнхий боловсролын сургуулийн хөтөлбөрт энэ чиглэлийн мэдээллийг оруулж өгөх шаардлагатай юу, ямар нөлөөллийн ажил зохион байгуулах вэ гэдгийг шийднэ.
-2018-2020 оны хооронд “Хүүхэд хамгаалагч” төсөл хэрэгжиж байгаа. Энэ төслийн үр дүн ямар байна вэ?
-“Хүүхэд хамгаалагч” төслийг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, ХНХЯ хүүхдийг хамгаалахад иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр хэрэгжүүлж эхэлсэн. 2019 онд энэ төсөл хэрэгжээд, хүүхэд хохирсон гэмт хэрэг 5.3 хувиар буурсан. Хүүхдээ хамгаалах үүрэгтэй гэдэг мэдээлэл эцэг, эхчүүдэд маш олон удаа хүрсэн. Эцэг, эхчүүдийн хандлага өөрчлөгдөж, эерэг үзүүлэлт гарсан байна.