Монгол даяар энэ л өдрүүдийг хуруу даран тоолон хүлээдэг. Хэний хүүгийн бяр тэнхээ, суу ухаан тэгширснийг ийм л өдрүүдээр харан бахаддаг. Одоо бахархал, түүх, мөн чанар, үндэсээ авч үлдэх утгатай наадмын сар үргэлжилж байгаа юм шүү. Наадмын үеэрх бөхийн барилдаан бол угтаа зүгээр л таахалзахын нэр эсвэл жаран чавганц уралдахад нэг нь түрүүлдэг жамын тухай цэцэн үг биш юм. Ардын хувьсгалын 104 жилийн түүхэнд аравхан Дархан аваргатай Монгол. Өөрийгөө өв тэгш хөгжүүлсэн "төрмөл" бөхчүүд зүтгэж хүрдэг оргилыг эзэгнэсэн аравхан л Дархан аваргатай Монгол билээ. 

 Бид бөхчүүдээс жудагтай байхыг шаарддаг. Жудаг гэхийн цаана "монгол" эр хүний мартагдсан "тотем" дүр, нэг тийм санаа алдтал мэдрэгдэх уужуу тавиун ухаан сэтгэлийг үгүйлдэг гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй л болов уу. Гагц биеийн бяраар оргилд хүрэхгүйг, бүгдийг эс дийлэхийг монгол бөхийн үнэн харуулсаар өнөөдрийг хүрсэн. Ухаан төгс, суу билигт хүү л туг сүлдэндээ ерөөгдөж, тэнгэртээ тэтгүүлдэг жамаас хазайхын учир үгүй. 

 Одоо ид барилдаж буй Дархан аварга Н.Батсуурь хатуу үгийн хүндийн төв дундуур алхсаар энд хүрсэн нь дэгс бус. Тэр хамгийн муугаар хэлүүлсэн ч наадмын дэнждээ зогсож л байдаг. Тэр хэн нэгнийг гар амар давуулаад цолны босго алхуулдаг найрааны бөх биш гэдгээ олон жил өндөр даваанд харуулсныг хүлээн зөвшөөрөх цаг нэгэнт иржээ. Оюун санаа нь бяр тэнхээгээ гүйцдэггүй бөх байсан бол өдгөө ийм амжилтад хүрээ ч үү, үгүй ч үү. 

 Цаг үетэй таширлуулан сануулахад, нутгийнхаа түүхэн ойн наадмаар нутгийн бөхөө түрүүлгэх гэж, нутгийн бөхдөө бай шагналаа өгөх гэж гүйлддэг хүмүүс байдаг юм гэнэлээ. Сумын 100 жилээр цол олгодоггүйг ойлгодоггүй хүн ч байна. Тэгэхэд Н.Батсуурь аль нэг нутагт очоод нутгийн бөхөд нь тахимаа өгч байсангүй. Тухайлбал, Сүхбаатар аймгийн 80 жилийн ойн барилдаанд Н.Батсуурь түрүүлж л байлаа. Гэтэл 2023 онд Төв аймгийн 100 жилийн ойн барилдаанаар улсын заан Б.Батмөнх, тухайн үеийн улсын начин цолтой Б.Хүдэрбулгад өвдөг шороодчихоод уурлаад, уйлаад тийчигнэж сүйд болсон санагдана. Мөн Сүхбаатар аймгийн Мөнххааны ойгоор Ш.Мөнгөнбаатар түрүүлэх гээд иртэл Бо.Батжаргалыг түрүүлүүлнэ гэлцээд Ш.Мөнгөнбаатар харцага хаяад явж байсан "жигтэй" түүх бий гэдэг. Угтаа бөх л бол бөх. Үнэн хүчийг үзэж, уран мэхийг уралдуулах учиртай юм. 

 Үндэсний их баяр наадмын их шөвөгт олон жил бараа бараандаа зогссон, зогсох Дархан аварга Н.Батсуурь, Улсын аварга П.Бүрэнтөгс хоёрын ноёрхолыг эр бяр, мэдрэмж, ухаан тэгширсэний, үнэн хэзээд зөв мөртэй нь илрэл гэхэд болохгүй гэх газаргүй.  

М.Гал