Манай ангийнхан 1980 онд Хужиртын арван жилийн сургуулийг төгсөх үедээ “Үлдээмж” буюу дурсамжийн дэвтэртээ “2000 онд Хужирт, Хархорин хоёрын хооронд өндөр өндөр барилга баригдаж нэгдсэн том хот болно” гэх маягийн  мөрөөдөл бичдэг байлаа. Тухайн үед бид бүхэн “Коммунизм” гээч хоосон хийрхэлд бяцхан тархиа угаалгаж байсан болохоор ингэж ихийг мөрөөдөж байсан хэрэг. Мөн 2000 он гэдэг нь тухайн үед их л хол санагдаж байлаа. Гэтэл юун нөгөө коммунизм. 1990 онд коммунизмын хоосон хийрхэл бут ниргэгдэж, төдөлгүй мөнөөх хүсэн хүлээсэн 2000 он маань ч айлчлаад ирлээ. Одоо бүр 2014 он гараад явж байна. Энэ хугацаанд 1980-аад оны мөнөөх “Хужирт, Хархорин хоёр нийлээд том хот болно” гэсэн “утопи” мөрөөдөл маань зангууны үлгэр болж хувирав. Гэхдээ Хужирт нутаг маань бусад газруудыг бодвол явуулын “нинжа” нарт идэгдчихээгүй онгон төрхөөрөө байгаа нь сайшаалтай. Ямар сайндаа л би бээр Хужиртынхаа тухай нэгэн шүлэгтээ,

“...Хангийн тогоо, Их бүрд, Хүрмэн чулуу
Хавчил, Сарын гол, Хүрэн толгой
Харз, Дуут, Хүүшийн хөтөл
Халуун ус, Шивээт, Хөндлөн булаг
Өндөрсант, Тээл, Орхоны хөндий
Өвөрмодот, Сэтлэх, Мөстийн гол
Бургас, Цуврай, Цагаанзалаа
Бугат, Мойлт, Баатарын даваа
Ар бөөрөг, Ханги, Битүүхээ
Асгат, Дулааны ар, Замбалын тал
Авдрант, Гуа хайрхан, Ёлын хаалга
Ар модот, Шунхлай, Зэгстийн гол
Аялга нь хүртэл яруу найраг
Ай, мөн ч сайхан нутаг аа...” гэж унаган нутгаа дурсан санагалзаж байлаа. Хэдийгээр бидний 1980-аад оны “утопи” мөрөөдөл биелэгдээгүй ч гэлээ, ухаандаа Хужирт, Хархорин хоёрын хооронд том, том барилга баригдаагүй ч гэлээ эдүгээ энэ хоёрын хооронд асфальтан зам тавигджээ. Харамсалтай нь тэр зам нь хариугүй нимгэн, бас нарийхан, энд тэндээ цоорхойтой. За, энэ ч дүүрсэн хэрэг. Харин Хужирт нутгаас төрсөн сэтгүүлчийн хувьд би бээр саяхан нутагтаа очоод нэг л зүйлд ихэд эмзэглэв. Тэр нь юу гэвэл “Хужирт рашаан сувилал”-ын бохирын ус гадагшаа хальж урсаад Хужиртын гол руу цутган орж буй асуудал юм. Хужиртын гол гэснээс энэ гол дал, наяад оны үед нэлээд өргөн, зарим газраа гүнзгий, тэр байтугай Шунхлай уулаас доохно байх “Балдангомбын тохой”-д том хүн зогсоогоороо далд ордог тийм гүнзгий сайхан гол байлаа. Одоо бол алхаад гарчихаар хариугүй нарийхан, самардаад цацчихмаар хариугүй намхан болжээ. Энэ нь Хужиртын голд цутгадаг байсан Цуврайн гол ширгэж шургасантай холбоотой. Хужиртын гол яван явсаар Орхон голд цутгах бөгөөд цаашлаад дэлхийн өвд бүртгэгдээд байгаа Архангайн Өгийнууртай холбогдоод явчихна. Одоогоос тав зургаан жилийн өмнөөс Өгийнуурын усны түвшин илэрхий багасч, уг нууранд ирж чуулдаг ховор үзэсгэлэнтэй шувуудын амьдрах орчин хомсдож, загас жараахайнууд нь устаж цөөрсөнөөр Японы олон улсын хамтын ажиллагааны “Жайка” байгууллага Өгийнуурын ойр орчмыг хамгаалах төсөл хэрэгжүүлж эхлээд байгаа билээ. Сүүлийн үед бохирын устай нийлж урсах болсон Хужиртын голын цаашдын хувь заяа ингэж л уртсаад ирж байгаа юм даа. Гэхдээ энэ удаад маш богинохон, ердөө л Хужиртын ард иргэдтэй холбоотойгоор асуудлыг хөндөж тавихыг хичээлээ. Ухаандаа Орхон гол, Өгийнуур гэж алс холыг мөрөөдөн хийрхэлгүйгээр тэрүүхэн Шунхлай хавийн дош довондоо эргэлдсү.

“Хужиртын хөх сувд” гэж алдаршсан халуун рашаан, “Хужиртын хар сувд” гэж алдаршсан лаг шавар нь үе мөчний архаг өвчин, төв мэдрэлийн үйл ажиллагааны сульданга, саажилт, эмэгтэйчүүдийн болон арьсны өвчин, ясны бэртэнги, булчин шөрмөсний үрэвсэл, артикулит зэрэг өвчнийг гаажтай анагаадаг гэдгээрээ эртнээс алдартай. Гэхдээ рашаан, шавар эмчилгээ нь нэг удаа хийлгээд л бүрэн дүүрэн анагаачихдаг зүйл биш бөгөөд курс эмчилгээ буюу давтан эмчлүүлж байж л үр дүнд хүрдэг. Жишээ нь гурван жил дараалан сувилуулбал маш сайн нөлөөтэй. Ямар сайндаа л хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд удаа дараа ирж эмчлүүлээд эдгэж илааршсаныхаа тэмдэг болгож Шунхлай уулан дээр тэргэнцэр, таяг зэргээ “өргөж” байсан ч удаатай. Тийм болохоор Хужирт руу хөврөх хүмүүний цуваа үл тасарна. Энэхүү үл тасрах цувааг гардан авч сувилахаар эдүгээ Шунхлай уулын өвөрт “Хужирт рашаан  сувилал”, “Элма-Хужирт” зэрэг хоёр гурван ч рашаан сувилал үйл ажиллагаа явуулж байна. Мөн ”Жем интернэшнл” компани “Хужирт” хэмээх байгалийн эрдэст усны үйлдвэр ажиллуулж байна. Гэвч эдгээр байгууллагын эзэд нь дандаа өөр аймгийн хүмүүс байх ажээ. Тиймээс учир мэдэх Хужиртын зарим иргэд “Манай Хужиртаас Гаваагийн Батхүү, Рагчаагийн Бадамдамдин, аварга Дагвадорж нарын том том баячууд төрөн гарсан ч эдний хэн нь ч Хужиртынхаа рашаан сувилалд эзэн сууж чадалгүй гадныханд алдчихсан. Хэрвээ Хужиртын голд шумбаж өссөн Батхүү, Бадамдамдин нар рашаан сувилалаа хувьчлаад авчихсан бол амралтынхаа бохирыг Хужиртын гол руу хэзээ ч урсгахгүй дээ. Харин гадны хүйтэн сэтгэлтэй хүмүүс зөвхөн ашиг орлогоо бодоод төрөлх голыг маань бохирын суваг болгож гүйцлээ” гэж халаглаж сууна. Жишээ нь Хужиртынхны тухай гурав дөрвөн ч ном бичсэн ахмад зохиолч Ж.Амарсайхан багш маань Хужиртын гол руу бохироо урсган байгаа “Хужирт рашаан сувилал”-ын дарга нарт их л сэтгэл дундуур явдагаа илэрхийлсэн юм. Түүнчлэн Хужирт сумын засаг дарга Т.Ариунболд хэмээх шагхийсэн залуу нутгийнхаа гол усыг ариун дагшин байлгах гэж чамгүй зүтгэдэг ажээ. Даанч дээрээ том эрх мэдэлтнүүдээр хүрээлүүлсэн “Хужирт рашаан сувилал”-ын дарга нар нутгийнхаа засаг даргын үгийг авах нь байтугай аймгийн болон улсын мэргэжлийн хяналтын газрын ажилтануудын тавьсан шаардлагыг ч биелүүлдэггүй бололтой. Том эрх мэдэлтэнүүд гэснээс “Хужирт рашаан сувилал”-ын хувьчлалын асуудалд Эрүүл мэндийн яамны сайд асан П.Нямдаваа, мөн тус яамны сайд асан Д.Туяа, түүний зөвлөх Бямбаа, Улсын мэргэжлийн хяналтын газарт том дарга хийж явсан Ганбат нарын нэр анх дурдагдаж байсан ч яван яван бүдгэрсээр, жилээс жилд нэр зүсээ хувиргасаар эдүгээ Ж.Батхуяг гэдэг захиралын нэр дуулдах болсон билээ. Түүний цаана хятадууд байдаг тухай Хужиртынхан ярьж байна. Тэгэхдээ дээд талдаа хувьцаа хүртдэг томчуултай. Тиймээс Ж.Батхуяг захиралтай “Хужирт рашаан сувилал” удаа дараалан зөрчил гаргаж, үүнийгээ тоохгүй, хуулийн дээгүүр гишгэн дураараа авирлах болсоноор дэлхийд гайхагдсан Хужиртын халуун рашааны ундарга бохирдож, цаашдаа нөөц нь багасах аюул нүүрлээд байгаа юм. Тус сувилалын газрыг хувьчлагдахаас өмнө буюу 2000-гаад оны үед улсын зардлаар 50 сая төгрөгийн цэвэрлэх байгууламж барьсан байх бөгөөд тэр нь тухайн үед сувилалд ирж байсан 2000-гаад хүнд зориулагдсан байж. Гэтэл өдгөө “Хужирт рашаан сувилал” жилд 16 мянган хүн хүлээж авдаг болжээ. Тиймээс хуучирч муудсан цэвэрлэх байгууламж нь энэ олон хүний ачааллыг даахгүй бохироо гадагш нь урсгаад байгаа юмсанж. Тус сувилал нэг хүнийг өдөрт доод тал нь 30 мянган төгрөгөөр сувилдаг гэж бодоход жилдээ таван тэрбум төгрөг халаасалж байх жишээтэй. Ийм их мөнгө ууталж байгаа мөртлөө ганц сайхан цэвэрлэх байгууламж барьчихаж яагаад болдоггүй юм бол доо. Харь хүний сэтгэлгээгээр ахиухан мөнгө халааслахыг л урьтал болгодог, харин тухайн нутаг орны гол ус бохирдож байна уу, ширгэж байна уу, тэдэнд огт хамаагүй бололтой. Үүнийг нь эсвэл төр засаг өөгшүүлж дэмжээд байдаг юм болов уу. Энэ тухай баттай мэдэж авахаар би бээр Улаанбаатар хотод ирсэнийхээ дараа Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрыг зорьсон юм. Төрийн бөгөөд мэргэжлийн хүний үг арай үнэн, бас хүчтэй сонсогдох биз.

Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын Барилгын техникийн хяналтын ахлах байцаагч Д.Санжмятав, тус газрын байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч С.Нямжав нартай уулзаж Хужиртын рашаан сувилалд хийсэн удаа дараагийн шалгалтын материалтай бүрэн дүүрэн танилцлаа. Д.Санжмятав өгүүлэхдээ “2013 оны 9-р сард Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас баталсан удирдамжийн дагуу Байгаль орчны хяналтын улсын ахлах байцаагч Нямжав, Эрүүл мэндийн байцаагч Баясгалан бид нар Хужиртад үйл ажиллагаа явуулж буй рашаан сувилалуудын цэвэрлэх байгууламжийн ашиглалтын байдалд хяналт шалгалт хийсэн юм. “Хужирт рашаан сувилал”-ын хувьд нэлээд олон зөрчил илэрсэн. Хамгийн гол зөрчил бол 2000 оны эхээр суурилуулсан цэвэрлэх байгууламж нь ерөөсөө засвар үйлчилгээ хийгдээгүй, өнөөдрийн байдлаар ачааллаа даахгүй, ямар ч цэвэрлэгээ явагддаггүй. Тийм учраас рашаан сувилалаас гарч байгаа бохир ус шууд гадагшаа хальж урсаад гол руу нийлдэг. Наана нь нэг сараалжин төмөр тавьчихсан. Тэнд нь хог цаас мэтийн механик хольцууд жаахан шүүгддэг. Гэхдээ цэвэрлэгээний ямар ч үйл  ажиллагаа байхгүй. Бид хөрснөөс нь хоёр янзын шинжилгээ авсан. Гэтэл бодитой байх ёстой стандартаас 2-5 дахин илүү бохирдолтой гараад байгаа. Өөр нэг асуудалтай юм гэвэл рашаан болон цэвэр усны худагуудад усны тоолуур байхгүй. Ямар хэмжээний рашаан, цэвэр ус авч хэрэглэж байгаа нь мэдэгдэхгүй. Мөн ус рашааны хамгаалалтын бүсэд цэвэрлэх байгууламжийн бохир усаа хадгалдаг. Энэ бол маш аюултай. Тиймээс бид “Хужирт рашаан сувилал”-д албан шаардлага өгсөн. Бохир усны өтгөн тундас хэсгийг жаахан тогтоож аваад бусдыг нь шууд гол руугаа хаячихаж байна. Энэ нь халдварт орчин бүрдүүлэх нөхцлийг бүрдүүлж байгаа юм. Тиймээс орчин үеийн стандартад тохирсон цэвэрлэх байгууламж барих ёстой гэсэн асуудал тавьсан. Харин “Хужирт рашаан сувилал”-ын зэргэлдээ үйл ажиллагаа явуулдаг “Элма-Хужирт” рашаан сувилал нь 35-хан ортой цомхон мөртлөө 82 сая төгрөгөөр хамгийн сүүлийн үеийн цэвэрлэх байгууламж барьсан байна лээ. Тэр нь механик болон биологи цэвэрлэгээ давхар хийдэг гайгүй дэвшилттэй технологи юм билээ. 2011 онд Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын байцаагч нар “Хужирт рашаан сувилал”-д шалгалт хийгээд цэвэрлэх байгууламж чинь ажиллахгүй байна гээд үйл ажиллагааг нь зогсоочихсон байдаг юм. Гэсэн ч тус сувилал үйл ажиллагаагаа зогсоогоогүй. Дараа нь 2012 оны 6-р сард Өвөрхангай аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас шалгалт хийгээд “Цэвэрлэх байгууламж чинь ажиллахгүй байна, рашаан, гол ус бохирдоод байна” гээд мөн л үйл ажиллагааг нь зогсоох тухай акт тавьсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл үйл ажиллагаагаа зогсоохгүй байна” гэж мэдэгдэв.

Байгаль орчны улсын байцаагч С.Нямжав өгүүлэхдээ “Бохирын хаягдал стандартын дагуу цэвэрлэгдэж байх ёстой. “Хужирт рашаан сувилал”-ын гол алдаа бол цэвэрлэх байгууламж нь хуучирч муудсан, биологийн цэвэрлэгээ хийдэггүй. Биологийн цэвэрлэгээний дараа хэт ягаан туяаны цэвэрлэгээ гэж байх ёстой. Хамгийн гол зөрчил нь биологийн цэвэрлэгээ хийгдээгүй бохир ус Хужирт голынхоо эх рүү орж байгаа юм. Тэгээд энэ голд бохирдол үүсээд байгаа. Энэ нь байгаль орчны багц хууль, хүрээлэн буй орчны хуулиудад нийцэхгүй, стандартын шаардлага хангахгүй болчихоод байна. Дараагийн илэрсэн зөрчил гэвэл усыг дахин ашиглах технологи байхгүй. Хаягдал усыг цэвэршүүлээд аль болох дахин ашиглах хэмнэлттэй байх ёстой байтал шууд байгаль дээр урсгаж байна. 2013 оны 11-р сарын 19-нд Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын Байгаль орчны байцаагч, Дэд бүтцийн байцаагч, Эрүүл мэндийн байцаагч нар “Хужирт рашаан сувилал”-д хамтарсан албан шаардлага хүргүүлсэн. Гол асуудал нь усыг дахин боловсруулах технологитой болох, байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөтэй болох, ус рашааны бүсэд эрүүл ахуйн хамгаалалтын бүс бий болгох, цэвэрлэх байгууламжийнхаа хүчин чадлыг сайжруулах гэх мэт. Бидэнд эргээд хариу мэдэгдэх ёстой. Одоо биелэлтийг нь хүлээгээд л сууж байна” гэлээ. Би ч бас сэтгүүлч хүний нүдээр юу болохыг нь харж л сууя. 

Манай Хужиртынхан дэндүү даруухан улс юм. Гэхдээ сумын төвийнхөн бол Хужиртын голын дээд адагт суурьшдаг болохоор рашаан сувилалын бохир нийлсэн уснаас уухгүй л дээ. Энэхүү бохир нь Шунхлай уул хавьцаах гол руу нийлдэг болохоор сумын төвийнхөнд хавирахгүй. Харин сумын төвийн хойд талаар нутагладаг малчид энэхүү бохир горхитой үйлийн үргүй учирна даа. Харамсалтай нь тэд “Хужирт рашаан сувилал” дээр сүүлийн жилүүдэд чухам юу болоод байгааг ч мэдэхгүй, бохир ус уугаад байна уу, цэвэр ус уугаад байна уу гэдгээ ч анзаарах сөхөөгүй явна. Мэдээллээс хол хөндий байхын аюул гэдэг энэ дээ. Энэ жил Хужирт сумын 80 жил, Хужиртын арван жилийн сургуулийн 90 жилийн ой болох гээд орон нутгийн засаг захиргаа ажил, амьдралыг ид буцлуулж байна. Тиймээс Хужиртын халуун рашаан, шавар эмчилгээг түшиглэн үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагууд сумынхаа 80 жилийн ойд зориулаад хамтарсан том цэвэрлэх байгууламж барьчих болов уу гэж билэгшээж байна.

Эцэст нь өгүүлэхэд өнгөрөгч гуравдугаар сард Хужиртынхан Улаанбаатар хотод түүхт ойдоо зориулсан шоу тоглолт бүхий томоохон уулзалт зохион байгуулсан билээ. Энэ үеэр Хужиртын арван жилийн сургуулийн үе үеийн төгсөгчид маань мөнгийг сая саяар нь хандивлаж байлаа. Харин би бээр “Хужирт” хэмээх шүлгээрээ хандив өргөсөн юм. Энэхүү нийтлэлээ жаахан бэлэг дэмбэрэлтэй төгсгөхийн тулд “Хужирт” хэмээх шүлгийнхээ зарим хэсгээс толилуулъя.
“Хайлган цайлган насны
Хамгаас эрхэм дурсамж минь
Хаа холоос үгүйлэгддэг
Халуун дулаан Хужирт минь
Ертөнцөд хүн болж мэндлэхэд
Яаран тэвэрсэн өлгий минь
Ерөөл буянаар учирсан
Яруу тансаг хангай минь
Будан хүдэн зугаалсан
Баян хангайн өврөөр   
Буурлын үеэс угшилтай
Түмэн сүрэг налайж байна
Будар будар салхитай
Танан цагаан талаар
Буман жилээр соёолсон
Сүмэн өвс найгаж байна
Илдэн бээлийн хошууны
Өвгөрч үлдсэн хүрээ бууц
Эрт дивангар цагийг
Өөрийн эрхгүй санагдуулж байна
Элин галавын домогт
Өвгөн Шунхлайн халуун рашаан
Эрч хүчээ жавхаажуул гэж
Өргөн түмнийг дуудаж байна
Унаган нутгаас мэндэлсэн  
Үе үеийн сэхээтнүүд
Улс нийгмийнхээ хөгжилд
Ухаан бодлоо хөвчилж байна  
Уран мэхийг уралдуулсан
Удам сайтай бөхчүүд
Утга төгөлдөр цолоороо
Улс, аймагт магнайлж байна
Өссөн төрсөн нутгийн
Авхаалж сэргэлэн хүн зон
Өнгөлөг сайхныг бүтээхээр  
Ажил ид ундруулж байна  
Үйлс буяныг цогцлоож
Ахуй нутгаа дэвжүүлэхээр
Өвөр Хужиртын хөндийд
Амьдрал ид буцалж байна...” Дашрамд өгүүлэхэд энэхүү шүлгийг уншсаны дараа тэнд байсан миний найз нөхөд, ахмад багш нар маань “Хамгийн том бэлэг барьсан хүн хэн бэ гэвэл Ойдов чи шүү. Мөнгө бол яахав ээ, хэнбугай ч хэдэн төгрөг цуглуулаад өгчихнө. Харин Улсын циркт пиг дүүрэн цугларсан энэ олон төгсөгчидөөс Хужиртынхаа тухай шүлгэн цацал өргөсөн хүн чамаас өөр байсангүй шүү” гэж урамшуулж байсан билээ. Сайн үйлс дэлгэртүгэй!