Тэнэмэл, орон гэргүй, гудамжны гэж нэрлэгдэх хүмүүс хэрхэн шинэ амьдралыг цогцлоон бүтээхээр хичээж байгаа талаар бид цувралаар хүргэж байгаа билээ. Эдгээр иргэд нийгэмшиж, шинэ хүн болохыг төлөө тэмцэж байна. Олон арван жил архитай нөхөрлөж, архиар амьдралаа сүйрүүлсэн цөөнгүй аавын хүү, охин байгаа ч тэднээс цөөхөн хэд нь ч гэсэн алдаагаа ухамсарлаж байна гэдэг юутай сайхан бэ. Гудамжны тэнэмэл иргэдийн ихэнх нь цагдаагийн газар бүртгэлтэй, ямар нэг хэрэг төвөгт орооцолдож байсан, гэмт халдлагад өртөх магадлал тун өндөр хүмүүс. Гэвч тэд нэг нэгээрээ, бүр гэр бүлээрээ нийгэмшиж эхэлж буй нь гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж байгаа маш том үзүүлэлт гэдгийг хэлэх нь зүйтэй биз ээ. Түрүүчийн дугаартаа “Эрчүүд, эрүүл гэр бүл” ТББ-ыг зорьж эрчүүд хэрхэн нийгэмшиж байгааг хүргэсэн бол энэ удаад “Эгэл амьдралын мөр” ТББ-д зочилж гэр бүлээрээ тэнэмэл болсон, үр хүүхэдтэйгээ гудамжинд гарсан ч энэ төвийг зорин ирсэн иргэдтэй уулзлаа. Тэд архи гэдэг зүйлийг амьдралаасаа устгахын төлөө, өөрчлөгдөхийн тулд гэр бүлээрээ хичээж байна.
Манай сурвалжлах багийг очиход харуй бүрий болж цасаар шуурч байв. Тус байгууллагын хашаа их цэлгэр том төдийгүй хашаанд 12 монгол гэр барьж төвхнүүлжээ. Энд 100 хувь архины хамааралтай болсон, орон гэргүй, тэнэмэл иргэд амьдардаг. Өнөөдрийн байдлаар 42 хүн амьдарч байгаа бөгөөд үүнээс гадна 30-иад хүн хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа аж. Харин долоон хүн архины амьдралаасаа салж чадахгүй оргоод явчихсан гэдгийг тэд хэлж байв. Тэгвэл гурван гэр бүл буюу гэр бүлээрээ тэнэмэл болсон хүмүүс нийгэмшээд тусдаа гарцгаасан гэнэ. Тэгвэл биднийг очиход таван гэр бүл /аав, ээж, хүүхдүүд/ нийгэмшихээр энд амьдарч байв.
Улмаар энэхүү  төрийн бус байгууллагын менежерийн хамт эдгээр айлуудаар зочлоход  дулаахан гэртээ, оройн хоолой хийж идэцгээж байсан юм. Тэд энэ газар ирэхээсээ өмнө траншейнд хоноглож, орц, гудамж гээд л таарсан газраа шөнийг “авдаг” байсан. Харин одоо дулаан гэртээ хүссэнээрээ хоол ундаа хийж идэн сайхан амьдарч байна. Биднийг айл бүрээр  ороход эдгээр хүмүүс төвөгшөөж уурлаж, бишүүрхэх зүйл огт байхгүй харин ч монгол хүний ёс жаягаараа тавагтай идээ барьж, цай, хоол хийж өгч угтлаа.

Тэд нэг гэртээ дөрвүүлээ амьдардаг. Зарим нь хөдөө гадаа ажиллахаар явсан учир нэг гэрт гэр бүлийн хоёр яг л өөрсдийн гэрт амьдарч байгаа юм шиг тохь тухтай амьдарч харагдана.
Гэр бүлийн хүмүүс дотор шинэ хүнээ хүлээж авахаар бэлтгэж буй залуухан хосууд ч байв. Мөн аль хэдийнэ 2-3 хүүхдийн эцэг эх болсон хүмүүс ч нийгэмшиж байна. Анхны хүүхдээ өлгийдөн авах гэж буй эцэг эхийн хувьд насны зөрүү ихтэй хосууд юм байна лээ. . Эхнэрийнх нь хувьд одоо найман сартай жирэмсэн.  Нөхрөө дагаж явсаар хоёр жилийн өмнөөс архинд гүн орж, гудамжны амьдралаар амьдарсан. Харин нөхөр нь таван жилийн өмнө ээжтэйгээ муудалцаж гэрээсээ “дайжаад”  л архийг дотны нөхрөө болгосон. Энэ хосууд маань танилцаад дөрвөн жил болж байгаа бөгөөд хоёул гудамжинд амьдарч байгаад тус төвд иржээ.  Тэд үр хүүхдээ сайхан орчинд төрүүлж, дахин шинэ хүн болж амьдрахын тулд хичээж байгаагаа бидэнд хэлж байв. Түүнчлэн, сургуулийн насны хоёр хүүхэдтэй гэр бүл байсан бөгөөд хүүхдүүдээтэйгээ тэнэмэл амьдралаар амьдарч их л зовлон үзжээ. 


Ингээд бид эл төрийн бус байгууллагын менежер Н.Мандахтай уулзаж ярилцлаа. Тэрбээр “Манай байгууллага 2012 оны хоёрдугаар сар үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн. Нийслэлийн цагдаагийн байгууллагатай хамтарсан төсөл хийж байгаа. Одоогоор 79 хүн манайд нийгэмшиж байна. Яг одоо энд амьдарч байгаа хүмүүсээс 20-иод хүн өөрийн гэсэн тогтмол ажилтай болж өглөө гараад л орой ирж байгаа. Эрчүүд нь хамгаалагчийн ажил хийж, эмэгтэйчүүд нь гурилан бүтээгдэхүүний үйлдвэрт ажиллаж байна. “OCD” хамгаалалтын байгууллагад л гэхэд манайхаас найман хүн ажилд орсон. “Суман гүн” компанид таван эмэгтэй ажиллаж байгаа. Батсүмбэрт чацарганы талбай манаж, Төваймагт зургаан хүн мэргэжил сургалтын үйлдвэрт суралцаж байна. Хүнд маханезмийн операторын чиглэлээр сурч байгаа бөгөөд төгсөнгүүтээ ажлын байраар хангагдана. Өмнө нь эдгээр хүмүүс өглөө босоод л архиа уугаад л явж байдаг байсан бол одоо  өөрсдийн гэсэн гэр оронтой болж сайхан амьдралтай болно гэсэн зорилготой болсон. Бүгд л үүдэн шүдгүй, шарх сорвиор дүүрэн байсан ч эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж эмчилсэн. Эхлээд эдгээр хүмүүс шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг л байсан. Одоо бол бараг нэг ангийнхан болсон” гэв.

Сонирхуулахад, энд дээд боловсролтой тэнэмэл иргэн  гурав байна. Тодруулбал, ОХУ-д статистик эдийн засагчаар суралцаж төгссөн “мундаг” хүн. Мөн Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль төгссөн банкны нягтлан бодогч эмэгтэй хийгээд Анагаах ухааны их сургууль төгссөн эрүү, нүүрний мэс заслын эмч хүртэл байна. Ер нь айлын ганц эрх дураараа хүүхдүүд архинд орчихсон байх нь их байдаг  байсан бол сүүлийн үед дээд боловсролтой, “баян” хүмүүс архитай нөхөрлөх нь ихэсчээ.
Тус иргэд “Эгэл амьдралын мөр”, “Эрчүүд, эрүүл гэр бүл”  ТББ-уудад ирэхээс өмнө 2-21 жил тэнэмэл байдлаар амьдарч орц, хонгил, траншейгээр хоноглон шил, лааз түүж хүний хаягдал хоолоор хооллож байсан. Одоо тэд энэ үеэ ардаа орхиж чадсан. Тэд одоо яаж хүн бусаар амьдарч байснаа бодохоор гутарч байна, яаж амьдардагийг харуулна гэж ярьцгааж байна.
Эцэст нь гэж хэлэхэд орон гэргүй тэнэмэл байдлаар амьдарч байгаа иргэдийг ийн нийгэмшүүлж чадсанаар манай улсад гарч буй гэмт хэргийн тоо тодорхой хэмжээгээр буурах юм. Тэнэмэл иргэдийг гэмт хэрэг, халдлагад өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх нийгэмшүүлэх ажил үнэхээр чухал юм.
Ямартаа ч манай улсад цөөхөн хэд байдаг тэнэмэл иргэдийн төлөө гэсэн байгууллагуудаас хийсэн сурвалжлагаа та бүхэнд цуврал болгон хүргэлээ.