МАН сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан амлалтаа биелүүлж, үнэмлэхүй олонхи болсныхоо үр дүнг гаргалаа. Нэг үгээр М.Энхболдыг спикер байх үеэс өдөлсөн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах сэдэл Г.Занданшатарын үед батлагдаж, энэ удаагийн парламент түүхэн үүрэг гүйцэтгэв.
Сүүлийн 20 гаруй жилийн турш ярьж, гурван парламент дамнан идэвхтэй өрнөж, дөрвөн ч удаа төсөл хэлбэрээр өргөн барьсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ-ын 63 гишүүний оролцоотойгоор баталсан нь энэ. Ийнхүү “Эцэг хууль”-даа 20 гаруй жилийн дараа гарч хүрч, нэмэлт оруулсан асуудлыг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Монголын ард түмний сонголтоор байгуулагдсан долоо дахь удаагийн УИХ энэхүү үйл хэргийг гурван жилийн турш өрнүүллээ. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эх өргөн баригдсанаас хойш УИХ таван сарын турш тасралтгүй хэлэлцэж, зуны сард ч завсарлагаагүй ажилласан. Энэ хугацаанд чуулганы нэгдсэн болон Байнгын хорооны хуралдаанаар нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг 36 удаа 105.9 цаг хэлэлцжээ. УИХ-ын гишүүд төслийн танилцуулга, хэлэлцүүлгийг 21 аймаг, есөн дүүрэгт зохион байгуулж, иргэдээс 306 мянган санал ирсэн байна. Төрийн ордонд олон өдөр үргэлжилсэн хэлэлцүүлгээр төрийн болон төрийн бус байгууллага, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачдаас 600 гаруй санал гарсан. Эдгээр санал нэг бүрийг нухацтай авч үзэж, хэлэлцлээ. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг нийгмийн зөвшилцлийг хангаж, өргөн хүрээг хамруулан хэлэлцэж, баталж байгаа юм. Энэ үйл хэрэг амар хялбар байгаагүй ээ. Гэхдээ бэрхшээл саад тохиолдсон гэхээсээ илүүтэй асар их хариуцлага, эх орон, ард түмэн, ирээдүй маргаашаа бодсон чин сэтгэл, хичээнгүй тууштай зүтгэл, нөр их хөдөлмөрийг шаардсан гэж хэлж болно. Ойлголцол, зөвшилцлийг гүнээ эрхэмлэж, түмний төлөөх үйл хэрэгт хүчээр түрэхийг бус, хүлцэн тэвчих, нэгдэн хамтрах зарчмыг баримталж ажилласан. Төсөл, санал ирүүлж, зөвшилцөн хэлэлцэж, хамтарч ажилласан Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, УИХ-ын эрхэм гишүүд, улс төрийн намууд, иргэний нийгмийн байгууллагуудад гүн талархлаа илэрхийлье. Энэхүү үйл хэрэг зөв оновчтой, бүтэмжтэй сайн байгаасай хэмээн мэргэн ухаан, үнэт сургаалаа харамгүй хайрласан Монголынхоо нийт ард түмэнд, эрдэм мэдлэг, оюун билгээ шавхан дайчилсан эрдэмтэн судлаачдадаа, түүний дотор ачааны хүндийг үүрсэн Ажлын дэд хэсгийн гишүүдэд, нүсэр ажлын найдвартай ар тал болж ажилласан Улсын Их Хурлын Тамгын газрын хамт олонд, онцгойлон Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны Ажлын албаныханд чин сэтгэлийн талархал дэвшүүлье” гэжээ.
Учир нь, Эх хуулийн энэхүү нэмэлт, өөрчлөлт хууль эрх зүйн хувьсгалын эхлэл болох учиртайг хуульчид болон гишүүд онцолж байгаа юм. Жишээ нь, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагалдан Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль, Шүүхийн тухай хууль, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль зэрэг 30 гаруй хуульд өөрчлөлт орно. Тэр хэрээрээ нийгэмд шударга ёс, төрд эмх цэгц, сахилга хариуцлагын тогтолцоо улам боловсронгуй болох юм.
Үр дүнд нь парламент ёс бэхжиж, зөвхөн хууль засагласан, шударга ёс ердийн хэм хэмжээ болон төлөвшсөн, хариуцлага сахилга бүх шатанд хэвшсэн, баялгийн өгөөж тэгш, шударга хүртээгдэж,хүний хийгээд нийгмийн хөгжилдөө зориулагдсан хөгжингүй улс орон болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна гэдгийг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар онцолсон. Энгийнээр тайлбарлавал 2000 онд оруулсан, “Дордуулсан” гэх заалтаас зургааг нь энэ удаагийн өөрчлөлтөөр засаж байгаа юм. Ингэснээр Засгийн газрыг тогтвортой, хүчтэй болгохын тулд Ерөнхий сайдыг огцруулах босгыг өндөрсгөсөн. Мөн Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн “Давхар дээл”-тэй байхаар хязгаарласан нь гишүүд гүйцэтгэх засаглалын ажилтай хутгалддаг, парламентын барьцаанд ордог асуудлыг халж байна. Хамгийн дэвшилттэй гэж хэлж болохоор асуудал нь Ерөнхий сайд өөрөө танхимаа бүрдүүлэх заалтыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгасан явдал байв.
Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхий сайд УИХ-аас үл хамаарахгүйгээр сайд нараа томилж, чөлөөлдөг сонгодог парламентын тогтолцоо бий болж байна. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 39.4-д оруулах “Засгийн газрын гишүүнийг Ерөнхий сайд Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар томилж, чөлөөлнө. Засгийн газрын гишүүн УИХ-д тангараг өргөнө”-өөр болж байна.
Гэхдээ энэхүү өөрчлөлтийн хүрээнд “Супер” Ерөнхий сайд, Засгийн газартай болно гэж ойлгож болохгүй. Учир нь, Засгийн газарт тавих парламентын хяналтыг сайжруулж, хууль тогтоох ажиллагааг чанаржуулахаар тусгасан заалт бий. Нөгөөтэйгүүр, шүүхийг хараат бус байдал шударга тогтолцоог нэвтрүүлэхээр хэд хэдэн зарчмын томоохон өөрчлөлт хийсэн нь дэвшил болж байна. Ийнхүү парламент түүхэн үүргээ гүйцэтгэж, Ерөнхий сайд “барьцаа”-наас гарлаа.
Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт 2020 оны тавдугаар сарын 15-ны 12.00 цагаас хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлнэ.
- Намыг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн 1 хувиас доошгүй иргэд эвлэлдэн нэгдэж байгуулна. Намын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, төрөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх эсэхийг хуулиар тогтооно.
- Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу “Ерөнхий сайдыг томилох саналыг УИХ-д анх оруулснаас хойш 45 хоногийн дотор, эсвэл 43.1-д “Ерөнхий сайдыг огцруулснаас” эсвэл Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцсноос хойш 30 хоногийн дотор Ерөнхий сайдыг томилоогүй бол УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргана. Шийдвэр гаргаснаас хойш УИХ 10 хоногийн дотор шинэ сонгууль зарлана. Шинэ сонгууль явагдаж дуустал УИХ бүрэн эрхээ эдэлнэ.
- Шүүхийн сахилгын хороо ажиллана.
- Монгол Улс өөрийн тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг үгүйсгэх аливаа оролдлогыг үл зөвшөөрөх бөгөөд мөнхүү зорилгоор ард нийтийн санал асуулга явуулахыг хориглоно.
- УИХ-ын гишүүн Үндсэн хууль зөрчсөн бол УИХ-ын гишүүнээс эгүүлэн татна.
- Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснөөс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, баялаг ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн, нийтийн өмч мөн. Газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж шударга хүртээхэд чиглэнэ.
- УИХ-ын сонгуулийн журмыг хуулиар тогтооно. УИХ-ын ээлжит сонгуулийн явуулахын өмнө хуульд өөрчлөлт оруулж, батлах, өөрчлөлт оруулахыг хориглоно.
- УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний 3/2 үзэж, эсвэл Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргатай зөвшилцөж санал гаргасан бол УИХ-ын гишүүний 3/2-оор шийдвэрлэнэ.
- Улсын төсвийг батлахдаа Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээс бусад зарлагыг нэмэгдүүлж үл болно.
- Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газар хууль санаачлах эрх эдлэх бөгөөд хүрээ хязгаарыг хуулиар тогтооно.
- Ерөнхийлөгчөөр 50 нас хүрсэн, сүүлийн 5-аас доошгүй жил эх орондоо байнга оршин суусан Монгол Улсын уугуул иргэнийг зөвхөн нэг удаа сонгоно.
- Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын 4-өөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүн байж болно.
- Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах төслийг Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн УИХ-д өргөн мэдүүлнэ.
- Засгийн газрын гишүүнийг УИХ Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд томилж, чөлөөлж, огцруулна. Засгийн газрын гишүүн УИХ-д тангараг өргөнө.
- УИХ-ын гишүүдийн 4/1-ээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг тавьсан бол УИХ 3 дараа хэлэлцэж, 10 хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүд хэлэлцэн дэмжвэл тогтоолыг баталж, Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцно. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар огцорсонд тооцно. Шинэ Ерөнхий сайдыг 10 хоногийн дотор томилно.
Г.Эрхэс
Сэтгэгдэл (17)