Бизнесийн салбарыг өөрийн өнгө аясаар чимж, үргэлж шинийг санаачилж байдаг эрхэм бол “Хас”-аар овоглодог Ч.Ганхуяг юм. Түүний санаачлан нэвтрүүлсэн хувийн тэтгэврийн сан болон Нийгмийн даатгалын сангийн тогтолцоо, ирэх оны төсөв зэрэг дараах гурван сэдвийн хүрээнд ярилцсанаа хүргэе.
-Сүүлийн үед иргэд хувийн тэтгэврийн талаар их сонирхох болсон. Ер нь хувийн тэтгэврийн сан ямар өгөөжтэй юм бэ?
-Энэ талаар иргэдэд ойлголт өгөхийн тулд юун түрүүнд тэтгэврийн гаж тогтолцооны талаар ярих болно. Үүнийг дараах хэдэн баримтаар нотолъё. Тухайлбал, бид насаараа ажиллаж, сар бүр нийгмийн даатгал төлдөг. Хамгийн багадаа 30 жил сар бүр 124 мянган төгрөгийг нийгмийн даатгалд төлчихөөд тэтгэвэрт гарах насан дээрээ төлсөн мөнгөө буцаан авъя гэхээр юу ч байхгүй байна. Учир нь бидний өнөөдөр төлж байгаа нийгмийн даатгалын мөнгө иргэдийн тэтгэврийн санхүүжилт болдгийг мэднэ. Тиймээс бидний хүүхдүүд ажил хийж, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байж тэтгэврийн бараа харна гэсэн үг.
Хоёрдугаарт, Иргэдийн цалин дунджаар сая гаруй төгрөг байна. Харин тэтгэврийн хамгийн доод хэмжээ нь 300 гаруй мянган төгрөг. Өөрөөр хэлбэл, сард сая гаруй төгрөг олдог байсан иргэн тэтгэвэрт гарахад сард ердөө л 300 гаруй мянган төгрөг авна гэсэн үг. Уг нь төр иргэдээ ядуурлаас гаргая хэмээн уриа лоозон барьж үйл ажиллагаа хэрэгжүүлдэг ч бодлого нь зөрүүтэй байдаг. Монголд тэтгэврийн мөнгөөрөө эрүүл саруул, аз жаргалтай амьдарна гэсэн ойлголт алга.
Гуравдугаарт, Манай улс төрөлтийг ихээхэн дэмжиж байгаа. Гэтэл 2020 он хүртэл явсан хүүхдийн төрөлтийг нэмэгдүүлэх бодлого 50, 60 жилийн дараа тэсрэлт болж, нийгэмд дарамт болно. Бид улсын төсвөөс зөвхөн тэтгэвэр тавьдаг болж, нийгмийг авч явах төсвийн мөнгө байхгүй болно.
Хэрэв бид нийгмийн даатгалд төлдөг мөнгөө банкинд хадгалуулсан бол 30 жилийн хугацаанд 180 сая гаруй төгрөг хуримтлагдаж, хүү тооцвол 800 сая гаруй төгрөг болж, тэтгэвэрт гарах нас болоход бид энэ хэмжээний мөнгө авах байлаа. Гэтэл тэр мөнгө өнөөдөр байхгүй, хүмүүст зүгээр тараачихсан. Бид хэзээ нэгэн цагт буцаан тэтгэвэр хэлбэрээр авна гээд ажиллаад нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлдөг. Гэвч тэтгэвэрт гарахаасаа өмнө хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж байгаа хүмүүсийн хувьд ямар ч ашиг алга. Тиймээс манай улсад тэтгэврийн тогтолцоондоо шинэчлэл хийх ёстой. Уг нь тэтгэврийн тогтоолцоог өөрчлөх ёстойг тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг, Ж.Эрдэнэбат, одоогийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нарт хэлсэн ч миний хэлсэнийг ойлгоогүй.
“Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгө шиг дампуурах гэж байгаа банкинд мөнгөө байршуулаад дундаас нь хувь цохих боломжгүй. Би тогтолцоондоо баталгаа өгч чадна”
-Тэгвэл хувийн тэтгэврийн сан иргэдэд ямар нөхцөл амлаж байгаа юм бэ?
-Бид тухайн иргэнийг өнөөдөр төлж байгаагаасаа ирээдүйд илүүг авдаг болгоё гэж зорьж байгаа. Сая төгрөгийн цалинтай хүн 34 хувийг сар бүр татварт өгдөг. Ажиллаад л байдаг, цалингийнх нь 34 хувийг улс авч байдаг. Буцаад иргэндээ ирэх ач тус байхгүй. Бидний санал болгож буй “Хувийн тэтгэвэрийн сан” нь богино хугацааны шийдлээр иргэд эхний ээлжинд өөрийн орлогоосоо сайн дураар сар бүр 50 мянган төгрөг хуримтлуулах юм. Хэрэв ингэж чадвал иргэн тэтгэвэрт гарахдаа сард 2-3 сая төгрөгийн тэтгэвэр авах боломжтой.
Өнөөдөр улсын эрүүл мэндийн даатгал үнэгүй юм шиг хэрнээ үйлчлүүлэхэд хэцүү гэдгийг иргэд сайн мэднэ. Тэгвэл улс биднийг хамгаалахгүй бол бид өөрсдийгөө хамгаалах хэрэгтэй. Хөгширнө гэдэг эрсдэл биш. Даатгал бол биднийг эрсдэлээс хамгаалах зүйл. Иргэд тэтгэвэрт гараад ая тухтай сайхан амьдрах хэрэгтэй. Насны эцэст ядууралд орж амьдрах ёсгүй. Монголчуудад хуримтлал хамгаалалт байдаггүйн ганц жишээг хэлэхэд өрхийн тэргүүн өвчин тусаад гурван сар гэртээ хэвтэхэд тухайн айлын амьдрал нурдаг. Аав нь өвдөхөд ээж нь асарч, ажлаа хийж чадахгүйд хүрдэг. Харин хүүхдүүд нь амьдралаа залгуулахын тулд хөдөлмөр эрхэлж эхэлдэг. Бид сард ердөө 50 мянган төгрөгийг өөрсдийн ирээдүйн төлөө хуримтлуулснаар эрүүл мэндийн даатгал, ажил завсардах үеийн даатгал гээд олон эрсдэлээс өөрсдийгөө сэргийлэх боломжийг бүрдүүлж байна. Бид үүнийг л хийж байна.
- Тэгвэл хувийн тэтгэврийн сангийн эрсдэлгүй гэсэн ямар баталгаа байна вэ?
- Намайг хувь хүнийхээ хувьд Хасбанк системийн тогтолцоо босгосныг мэдэж байгаа байх. 2010 оноос хойш яваад л байна. Энэ бол удирдах зөвлөл, хувьцаа эзэмшигчид, хяналт гээд бүгд нийлээд нэгэн тогтолцоог үүсгэсэн нь хэн ч хариуцлагаас зугтах боломжгүй юм. Үүнтэй адил “Ард санхүүгийн нэгдэл” бол тогтолцоон дээр суурилсан байгууллага. Өөрөөр хэлбэл, нэг хүнээс хараат бус. Төлөөлөн удирдах зөвлөл, хараат бус гишүүдтэй, тайлангаа тогтмол гаргаж, санхүүд байнга аудит хийгдэж, журмаар зохицуулагдана. Ямар ч байсан Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгө шиг дампуурах гэж байгаа банкинд мөнгөө байршуулаад дундаас нь хувь цохих боломжгүй. Би тогтолцоондоо баталгаа өгч чадна. Энэ бол надаас үл хамаарах тогтолцоо. Бие биеэсээ харилцан хамааралтай тогтолцоог бүрдүүлсэн ч гэлээ, нэг эд эс нь байхгүй болоход энэ тогтолцоо цаашаа явах бүтэцтэй. Жишээ нь, миний гар бие оролцож үүсгэн байгуулагдсан “Тэнгэр санхүүгийн нэгдэл”, “Хас Лизинг” зэрэг байгууллага бий. Үйл ажиллагаа нь одоог хүртэл надгүйгээр цааш явж л байна. Энэ л тогтолцоонууд баталгаа нь болох ёстой. Бид журмынхаа дагуу амласан ёсоороо хамгийн ашигтай хувьцаануудад хөрөнгө оруулалт хийж, эрсдэлгүй бондод тодорхой ашгийг байлгаж, бодлогын дагуу хөрөнгө оруулалтыг хийж байгаа. Нөгөө талаас зөвхөн Ард санхүүгийн хамгаалалт болгоод Aрд лайфд 20 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө байршуулсан.
-Хувийн тэтгэврийн санг бий болгоход ямар нэгэн шалгуур байгаа юу?
-Сар бүр төлнө гэсэн гэрээндээ үнэнч байх ёстой. Учир нь бид тодорхой хэмжээнд өгөөж амлаж байгаа шүү дээ. Харин хувь хүн эсвэл албан байгууллага байвал бид гурвалсаан гэрээ хийнэ.
-Ард санхүүгийн нэгдэл жил бүр хөрөнгө оруулагч үндэстэн форум зохион байгуулдаг. Уг форумын онцлог нь юу вэ?
-Ард Санхүүгийн Нэгдэл 2016 оноос эхлэн жил бүр Хөрөнгө оруулагч үндэстэн форумыг зохион байгуулж, салбар салбарын манлайлагчид, төрийн бодлого тодорхойлогчид, олон улсын байгууллагууд, бизнес эрхлэгчдийг оролцуулан санхүүгийн салбарт гарч буй шинэ технологи, шилдэг санаануудын талаарх мэдээллийг хүргэдэг. Энэ оны форум ирэх сарын 1-нд зохион байгуулагдахаар төлөвлөн ажилалж байна.
-Таны Сангийн дэд сайд болсон шалтгаан нь тэтгэврийн тогтолцоог шинэчлэх байсан. Даанч чадаагүй гэлээ. Тэгвэл одоогийн Сангийн сайд Нийгмийн даатгалын санд шинэчлэл хийх талаар яриад эхэллээ?
-Ура./инээв/ Би гурван жилийн өмнө танилцуулаад дэмжээгүй юм. Өнөөдөр /2019.11.18/ анх удаа хэлж. Одоо байгааг тогтолцоог нураагаад дахиад босгох хэрэгтэй. Миний хэлснээр л явна. Үүнийг хийхээс өөр арга байхгүй. Хийхгүй бол би сонгуульд нэр дэвшинэ.
-Хэзээ?
-Ирэх онд дэвшихгүй.
-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг ирэх оноос нэмэгдүүлэх гэж байна. Шалтгаан нь тодорхой. ОУВС-тай өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд НДС-ийн шимтгэлийг шат дараатай нэмэгдүүлж байгаа. Гэвч энэ нь эргээд аж ахуйн нэгж, иргэдэд дарамтбий болгож байна хэмээн эсэргүүцэж байна. Та энд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх нь буруу. Би Женког нэг ч удаа дэмжиж байгаагүй. Харин хориг тавина гэхэд нь баярласан. Санаа нь зөв байсан. Гэвч 2017 онд батлагдсан буюу ОУВС-тай тохиролцоотой хуульд хориг тавина гэж юу байх вэ.
“Би Женког нэг ч удаа дэмжиж байгаагүй. Харин хориг тавина гэхэд нь баярласан.”
-Тэгвэл нэмэгдүүлэхгүй байх боломж байсан уу?
-Сонгуулийн жил, дээрээс нь их өр дарж байгаа энэ үед алдагдалтай байхыг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ ирэх оны төсөвт тодотгол хийж төсвийн ашигтай гарч байгаа мөнгөөр Нийгмийн даатгалын сангаа зузааруулах байсан юм.
-Ер нь дэд сайдын албан тушаал хашиж байсныхаа хувьд Сангийн сайд хэр ажиллаж байна гэж харж байна вэ?
-Сангийн сайд маш сайн ажиллаж байгаа. Гэхдээ тэтгэврийн асуудал бол Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын асуудал. Хөдөлмөрийн сайд асуудлаа сайн ойлгож байгаа эсэхийг мэдэхгүй байна.
-НДС-ийн мөнгийг хэт үр ашиггүй зарцуулж байна гэсэн шүүмжлэл бий. Тэтгэврийн сан яагаад алдагдалтай гараад байдаг юм бол?
-Татвар төлөгчдийн төлж байгаа мөнгө тэтгэвэр авч байгаа иргэдийн мөнгөнд хүрэлцдэггүй. Тиймээс зөрүүг нь төсвөөс өгчихдөг. Энэ л алдагдал хүлээж байгаа гол шалтгаан нь юм. Тиймээс алдагдлыг бууруулахын тулд шимтгэлээ нэмнэ гэж байна. Харин миний үзэж байгаагаар манай улс эхлээд өрөө төлөх ёстой. Ингээд компаниудын удирдлага сайжирч, ашигтай ажилласнаар Нийгмийн даатгалын сан монголын хамгийн том сан болж нийгэм цэвэрших, ирээдүйд итгэлтэйгээр хөдөлмөрлөх боломж бүрдэнэ.
“Ард иргэдийнхээ өмнүүр ороод бизнес хийж, өөрсдөө баяжих гэж сонгогддог тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр цааш явахгүй”
-Ирэх оны төсөв батлагдчихлаа. Зарим гишүүд хийгээд эдийн засагчид сонгуулийн төсөв боллоо хэмээн тайлбарлаж байна. Та юу гэж харж байна вэ?
Сонгуулийн жил учраас төсөв таван хувийн алдагдалтай, мөн өрнүүдээ дарах, сонгуулийн гүйцээгээгүй амлалтуудаа биелүүлэх төсөл болсон байх. Би мэдэхгүй байна. Сонгуулийн дараа тэртээ тэргүй шинэ эрх баригчид гарч ирэхээр тодорхой болно.
-2021 оноос бондуудын өр байгаа шүү дээ. Манай улс одоогийн энэ чадамжаар явбал өр төлөх боломжтой болов уу?
-Өрнүүдээ сайн дарж байна гэж харж байна. Сая боломжтой дотоод өрнүүдээ дарчихсан. Бондын эргэн төлөлтөд 800 гаруй тэрбум төгрөг өгнө гэдэг чухал байхгүй юу. Ирэх онд ч ийм хэмжээний мөнгө өгөхөөр төсөвлөчихсөн байгаа байх.
-АМНАТ байх ёстой эсэх талаар маргаан дагуулж байна. Цэцийн шийдвэрийн улмаас улс 1.3 их наяд төгрөгийн алдагдал хүлээхэд хүрсэн талаар Сангийн сайд хэлж байна. АМНАТ байх ёстой юу?
-Сангийн сайдын тайлбарлахыг сонссон. Ер нь татвар давхардуулж авч байгаа зүйл байхгүй. Өнөөдөр дахин боловсруулалт эрхэлж байгаа хүмүүс давхар татвар төлөөд хохироод байна гэж ярьж байна. Гэвч үүний цаана хоёр, гурван компанийн эрх ашиг хөндөгдөж, улмаар улс төр явагдаж байна гэж харж байгаа. Нүүрсээ боловсруулж, угаагаад байгаа хүмүүс АМНАТ-аа төлье гэж ярьж байгаа харагдсан. Би Ч.Хүрэлбаатар сайдад итгэж байна.
-Хувиараа НДШ төлдөг иргэдийг жилд нэг удаа шимтгэл төлүүлэх заалт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтад орсон гэж ярьж байна. Та хувь хүнийхээ хувьд дэмжих үү?
-Дэмжинэ. Малчид төрөөс хамгийн их үйлчилгээ авч байгаа. Мөн малаа хамгийн үнэтэйгээр борлуулдаг мөртлөө тэтгэвэр авдаг. Ноолуураа зарсан ч татвар төлдөггүй. Ингээд л нийгэмд мөлжигч анги болж хувираад байгаа байхгүй юу. Үүнийг тэгшлэх хэрэгтэй. Бид өрөвчхөн хандаад том зургаа нээж хардаггүй. Уг нь малчдад ч мөн ялгаагүй тэгшү хууль, татвар үйлчилж байж энэ нийгэм хурдацтай, шударга хөгжинө.
Гэтэл хамгийн их муулуулдаг биенес эрхлэгч, уурхайчид нь хамгийн их татвар төлдөг. Энэ хүмүүсийн мөнгөөр л хүүхдүүдэээ сургах, эмнэлэгт үзүүлэх зэрэг төрийн үйлчилгээг авч байгаа биз дээ.
-Манай улс өнгөрсөн сард “Саарал жагсаалт”-д орсон. Энэ хугацаанд “Тэр хариуцлага хүлээх ёстой. Энэ хүлээх ёстой” гэх мэтээр бие бие рүүгээ дайрсаар Санхүүгийн зохицуулах хорооны нэр бүхий хоёр албан тушаалтанд хариуцлага тооцсон болж ажлаас нь чөлөөлснөөр уг асуудал намжих хандлага руугаа орж байна. Гэтэл уг хоёр албан тушаалтанд хариуцлага тооцоод л өнгөрөх хэмжээний асуудал байв уу?
-Энд улс төрийн бүлэглэл хоорондын зүйл явж байгаа гэж харж байна. Тухайлбал, 60 тэрбум зэрэг. Зөвхөн “Саарал жагсаалт”-тай холбож тайлбарлах явцуу л даа.
-Зарим судлаачид яг “Хар жагсаалт”-д орохын өмнө “Саарал жагсаалт”-д багтсан гэж ярьж байсан?
-Бид угаасаа саарал жагсаалтад байсан. Яахав хэдэн жилийн өмнө FAFT-аас ирсэн хүмүүс буцахдаа ийм ийм алдаануудаа засаарай гээд явахад нь бид засч чадаагүй байсныг өнөөдөр албажуулж байгаа юм байна лээ. Ер нь манй улс энэ жагсаалтаас 2013 оноос хойш гараагүй байсан гэж ойлгогдоод байгаа. Зарим хүмүүс “би их мундаг. 30 их наяд төгрөгийг эдийн засгийн эргэлтэд орууллаа” зэрэг үлгэрийн юм яриад явж байна. Ийм л популизм биднийг алаад хаячихаж байгаа байхгүй юу. Уг нь ийм хэмжээний мөнгө ил гараагүй шүү дээ. Зарим эрх бүхий албан тушаалтнууд зурагтаар гоё харагдаж, сенсаци тараахын тулд зарлаад ирэхээр гадныхан гайхна биз дээ.
Ингээд баахан албан тушаалтнуудад улс төрийн тооцоо хийхээр АТГ, цагдаа, прокурор нь гарч ирээд мэдэгдэл хийгээд л сүр дуулиантай шалгаад л эхэлдэг. Гэвч хэнийг ч шийтгэдэггүй. Тиймээс “та нар авлигатай байж яагаад авлигачдадаа хариуцлага тооцдоггүй юм бэ” гэдэг дээр л “Саарал жагсаалт”-д оруулсан. Үүнд банк бусын тухай нэг ч үг үсэг дурдаагүй байгаа. Яахав банк бусууд замбараагүй байдаг нь байдаг л байх. Тухайлбал, улс төрчид нь ЖДҮ-ээс зээл аваад банк бусаар зээлээ эргэлдүүлээд байна гэсэн. Авлига авсан бол ёсзүйн хариуцлага тооцдог байх хэрэгтэй. Ард иргэдийнхээ өмнүүр ороод бизнес хийж, өөрсдөө баяжих гэж сонгогддог тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр цааш явахгүй.
Б.Цэрэнлхам
Сэтгэгдэл (25)