Монгол улстөрчдийн хамгийн их попордог сэдвийг жагсаавал нэгт үндсэрхэг үзэл, хоёрт уул уурхай, гуравт боловсрол орох болжээ.

Ирээдүй болсон хүүхдүүддээ бид сургалтын зээл тэтгэлэг олгоно, шилдэг сурагчдаа Харвард, Йелд сургаж авчирна, англи хэлийг монгол хүүхдүүдийн хоёрдогч хэл болгоно гэхчилэн ярьдаг ч бодит байдалд үүний эсрэг зүйл хийгээд байх шиг. Боловсролын сайд хувийн дунд сургуулиудын улсаас олгодог хувьсах зөрдлыг хасах тухай сүржин мэдэгдэл хийгээд удаагүй байгаа. Түүний араас унагасан дээр нь өшиглөе гэсэн шиг нэгэн хуулийн төсөл энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэнэ.

Ажиллах хүчний шилжилт хөдөлгөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд багтсан ганцхан заалт хувийн дунд сургуулиудад хамгийн их хамаатай болох юм. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар боловсролын салбарт ажиллаж буй гадаад иргэд ажлын байрны төлбөрөөс чөлөөлөгддөг. Харин шинэчилсан найруулгад улсын сургуульд ажиллаж буй гадаад багш нар ажиллах хүчний төлбөрөөс бүрэн чөлөөлөгдөх бол хувийн сургуулийн гадаад багш нар төлөхөөр заагджээ. Энэ нь өмчийн төрөл хэлбэрийг харгалзахгүйгээр боловсролын байгууллагад адил тэгш хандана гэсэн Боловсролын хуулийн заалтыг зөрчиж байгаа юм. Ганцхан хуулийн заалт нэг салбарт, цаашлаад ирээдүйд ямар уршиг, хохирол учруулж болох талаар хууль санаачлагчид нь анхаараагүй бололтой.

Нэгэн тоо. Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан мэдээллээр 2019 оны гуравдугаар улирлын байдлаар манай улсад нийт 10 357 гадаадын иргэн хөдөлмөр эрхэлж байна. Тэднээс ердөө 900 нь цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын болон их, дээд сургуулиудад ажиллаж буй гадаад багш нар. Боловсролын яам энэ тоог 1000-аас дээш гаргадаггүй бөгөөд энэ нь дотоодын ажиллах хүчээ хамгаалж буй бодлогын нэг хэлбэр юм. Даяаршиж буй энэ үед хувийн сургуулиудад шинэ чадвар туршлага судалж, хөгжих зайлшгүй хэрэгцээ бий. Тэр дагуу гадаадаас туршлагатай багш нар урьж авчирдаг. Монгол Улсад ажиллах гадаад багш албан ёсны 3, албан бусаар таван шалгуур даван нэг жилийн хугацаатай виз авдаг. Түүнийгээ жил бүр өнөөх шалгууруудаа хангаж буйгаа нотлон сунгадаг байна. Гадаадын ажиллах хүчин гэхээр уул уурхайд ажиллан хамгийн өндөр цалинг нь авагсад гэх, эсвэл хууль бусаар орж ирж ажлын байр булаалаа гэгддэг барилгын хятад ажилчид, авто засварын вьетнамууд гэж хавтгайруулан ойлгож, тэднийг явахад зөвхөн буруу муу зүйлс л үлддэг гэж төсөөлөх нь эндүүрэл.

Нэгэн жишээ. Боловсролын салбарт ашгийн гэхээс илүү нийгмийн хариуцлага өндөртэй нь хувийн дунд сургууль хичээллүүлж яваа гэхэд ч хилсдэхгүй. Унаган англи хэлтэй, гаднын бусад улсад ажиллаж байсан туршлагатай, мэргэжлийн багш нараар хичээл заалгах нь өнөөх дэлхийд данстай монгол хүүхдийг хүмүүжүүлэхэд хамгийн чухал. Сургалтын чанар өндөр, төгсөгчид нь гадаадын нэр хүндтэй их сургуульд элсэн ордог, өнөөх TOEFL, IELTS-ийн хамгийн өндөр оноог авсан сурагчидтай сургуулиуд бүгд гадаад багштай байдаг нь удирдлагуудынх нь алсын хараа, боловсролын үнэ цэнийг мэддэг, Монгол Улсын иргэдийг гаднын улс оронд үнэлэгдэхүйц хүн болгох гэсэн бодлогын илрэл болохоос биш ашиг олох гэсэн арга огтоос биш юм. Хувийн сургулиуд бас хоёр янз байгаа.

Монгол хэл, уран зохиолын хичээлээс бусдыг нь англи хэл дээр явуулдаг сургуулиуд ч байгаа. Ийм сургуулийн багш нарын олонхи нь гадаад багш нар. Зөвхөн англи хэл гэлтгүй ерөнхий эрдмийн бусад хичээлүүд, шинжлэх ухааны хичээлүүдийг монгол хүүхдүүдэд англи хэлээр заадаг. Зөвхөн англи хэлээ л гадаад багшаар заалгадаг сургуулиуд ч байгаа.  Ийм бүрэн дунд сургуульд дунджаар 5-6 гадаад багш ажиллаж буй. Зөвхөн англи хэлний тал дээр жишээ авахад Bонголдоо англи хэл сурч, англи хэлний багшийн мэргэжил эзэмшсэн ч хилийн дээс алхаж үзээгүй англи хэлний багш нар бас бий. Хоржоонтой нь өөрөө бодит амьдралд ашиглаж байгаагүй хэлээ хүүхдүүдэд минь хоёрдогч хэл болтол нь заах уу гэдэг нь асуудал. Шавийн эрдэм багшаас гэдэг. Англи хэлний багш хэр бэлтгэгдэж байна вэ, гадаад багштай өрсөлдөхүйц багшийг бид дотоодын их дээд сургуульдаа бэлдэж чадаж байна уу гэхчилэн ярьвал асуудал бас өөр тийш хөвөрнө.

Гадаад багш нар зөвхөн англи хэл бус байгалийн шинжлэх ухааны хичээлүүд болох хими, физик, биологи зэрэг хичээлийг англи хэл дээр зааж, нэр томьёо, нэршлүүдийг англиар тогтоолгож гэдэг чухал. Нэмээд дэлхийн түүх, газарзүй, хими, физик, математик гэхчилэн Кембрижийн боловсролд багтдаг хичээлүүдээ ч мөн англи хэл дээр заах чадвар нь гадаад багш нараар хичээл заалгах хамгийн чухал шалтгаан юм.

Гадаад багш нараас зөвхөн хүүхдүүд суралцаад зогсохгүй хамт ажиллаж буй багш нар туршлага солилцох боломж олддог. Мэдээж монгол багш нараас суралцах зүйл ч гадаад багш нарт бий. Хичээлээ зааж буй арга барил, хэрэглэгдэхүүн бэлдэхээс эхлээд өдөр тутмын харилцааныхаа явцад монгол багш нарын англи хэлний чадвар ч нэмэгдэж байдаг гээд тоочвол гадаад багштай байхын давуу тал олон. Жуулчлалын визээр ирээд хэлний курст хичээл зааж буй гадаад багш нараар жинхэнэ гадаад багшийн үр өгөөжийг, тэднээс үлдэх боломжийг дүгнэж хэрхэвч болохгүй. Учир нь, Ерөнхий боловсролын сургуульд хичээл заах гадаад багш нарыг тухайн сургууль нь маш олон шалгуураар сонгоод, Монголд ирэхэд нь Төрийн байгууллагын маш олон шалгуураар нэмээд оруулдаг.

Нэгэн жишээ. Гадаадын иргэдийг ажлын байраар хангаж буй аж ахуй нэг, байгууллага, иргэд Монгол Улсын хөдөлмөрийн хуульд заасан хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 2 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэхүйц хэмжээний хураамжийг сар бүр төлөх заалттай. Тиймээс хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдвал гадаад багш ажиллуулж буй бүрэн дунд сургуулиуд сар бүр 840 мянган төгрөгийг багш нарынхаа тоонд үржүүлж төлөх болно. Уг хураамж сургуулийн зардал болон төлбөр дээр нэмж тооцогдон, эцэст нь эцэг эхийн халааснаас л гарч таарна. Төлбөртэй хувийн сургуульд мөнгөө багтааж ядсандаа хүүхдүүдээ сургадаг юм биш шүү дээ. Аль болох дэлхийн боловсролтой хөл нийлүүлэн алхаж чадах монгол хүүхдүүдтэй болохын төлөө л тэнд сургаж байдаг.

Үнэндээ ажиллах хүчний буюу багш нарын энэ нэмэгдэл нь дундаж давхаргынханд л хүндээр тусна. Түүнээс биш жилийн 30-40 сая төгрөг төлөөд сургадаг хүмүүст 3-5 сая төгрөгийн нэмэгдэл нэг их дарамт болохгүй байх. Жинхэнэ дарамт дундаж давхаргын 5-15 сая төгрөг төлж сургадаг эцэг эхчүүдэд л ирнэ. Харин дундаж давхрагынхны хүүхдүүд сурдаг хувийн сургуулиуд, тэнд хүүхэд нь сурдаг эцэг эхчүүдэд санхүүгийн дарамт үүснэ.

Сургуулиуд юу юугүй хаалгаа барихгүй ч гэлээ төлбөрөө төлж чадахгүй эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ ЕБС руу шилжүүлэхээс аргагүй байдалд орно. Өнгөрсөн оны байдлаар хувийн 160 гаруй сургуульд 50 мянга орчим сурагч суралцаж байна гэсэн тоо гарчээ. Угаас хүрэлцээ муу, нэг ангид хичээллэж буй хүүхдийн тоо стандартаасаа хэд дахин давсан, багшийн ачаалал өндөр байхад төлбөрөө дийлэхгүй болсон мянга мянган хүүхдүүд нэмэгдвэл улсын сургуулиудын ачаалал ахин дахин нэмэгдэнэ. Улсын ачаанаас үүрэлцэж, эцэг эхийн эрэлтэд нийцсэн хувийн сургуулиудыг тал талаас нь дайрсны үр дүнд улсынхаа боловсролын салбарыг тэр чигт нь хөмөрч орхих нь.

Хувьсах зардал нь ч бай, гадаад багшийн хураамж нь ч бай ардын хүүхдийн ирээдүйг хулгайлж буйгаас ялгаа юун Л.Энх-Амгалан, А.Ариунзаяа сайд аа. Салбар салбараа сайжруулья гэсэн хүсэл байж болох ч олон толгойт оргох газаргүй гэгч болж өөрийн салбарыг өөд нь татах гээд өрөөлийн ирээдүйг хулгайлж боломгүй байна. Дэлхийд өрсөлдөх чадвартай монгол хүүхдүүдтэй болохын тулд харин ч сайн багш нарыг гаднаас урьж авчирч байгаа хувийн сургуулиудыг дэмжих хэрэгтэй. Ямаанд өгөөд байдаг урамшууллыг боловсролын салбараас харамлах хэрэггүй.

Л.Амарсанаа