Өнгөрсөн долоо хоногт Үндсэн хуулийн цэц хуралдаж УИХ-ын 76 гишүүний 28 нь намын жагсаалтаар сонгогдож байгаа нь Үндсэн хуулийн тодорхой заалтуудыг зөрчиж байна гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. Үндсэн хуулийн дээрх дүгнэлтийг УИХ энэ долоо хоногтоо багтаа хэлэлцэж шийдвэр гаргана. УИХ хүлээж авбал Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулна. Хүлээж авахгүй бол Цэц их суудлаа хуралдуулж баталгаажуулснаар эцсийн шийдвэр гарах юм. Тэгэхээр УИХ ямар ч шийдвэр гаргасан уг дүгнэлт хэрэгжинэ. Тийм тохиолдолд намын жагсаалтаар УИХ-д сонгогдох байдал байхгүй болох юм.
УИХ-ын гишүүдийн зарим нь уг дүгнэл эсэргүүцэж байгаа бол зарим нь дэмжиж байгаа. Ингээд тэдний байр, суурийг хүргэе.
УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан: 2011 онд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах үед улс нэг тойрог, хүнд саналаа өгч сонгоно гэсэн санал гарсан ч дэмжигдээгүй. Мөн Л.Болд нарын гишүүд холимог системийн бүсчилсэн хувилбарыг санал болгосон ч дэмжигдээгүй. Улмаар намууд зөвшилцөөд өнөөдрийн энэ тогтолцоог бий болгосон юм. Энэ хувилбараа улам боловсронгуй болгож ирсэн. Тухайлбал, сүүлд баталсан хуульдаа намууд 28 нэр дэвшигчийнхээ нэрийн жагсаалтыг СЕХ-нд өгнө, СЕХ хувилж хэвлээд сонгогч бүрт өгнө гэсэн заалт оруулсан. Өмнөх сонгуулиар бол аль намаас жагсаалтаар хэн хэн нэр дэвшиж байгааг зөвхөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс л олж мэддэг байсан. Энэ удаад бол саналаа өгөхдөө бүх намын жагсаалтыг барьж харж байгаад саналаа өгөх боломжтой болсон. Энэ бол нааштай алхам гэж үзэж байна. Нам бол улс төрийн хувьд гол тоглогч нь. Гэтэл намыг хэт үгүйсгэж хүчгүйдүүлж байгаа нь буруу. Нам өөрөө хүчтэй, зөв, шударга, ил тод байж улс орон хөгжинө. Сайн намтай газар л хөгждөг. Гэтэл одоо хүмүүс сайн лидертэй, муугаар хэлбэл сайн дарангуйлагчтай газар сайн хөгждөг гэж ойлгоод байна. Намын төлөвшилд хувь тэнцүүлж жагсаалтаар сонгох хувилбар их хэрэгтэй. Гэтэл жагсаалтад хамаг бурууг чихээд байна. Жагсаалтад ямар ч үнээр хамаагүй орох гэж оролддог горилогч, түүнийг оруулж байгаа улс төрийн нам, түүнд нь санал өгөөд байгаа сонгогчид жагсаалтыг буруутгах шалтгаан болж байгаа юм. Гэхдээ “барьж, мэдэрч” сонгох шаардлагатай гэсэн нийгмийн сэтгэл зүй давамгайлж байгааг ойлгож байна. Ер нь цаашдаа Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж ямар ч салаа утгагүй заалттай болгох хэрэгтэй. Төр тогтвортой байгаасай, сонгууль хугацаандаа будилаангүй, шударга болоосой л гэж хүсч байна.
УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл: Маш ойлгомжгүй зүйл болчихлоо гэж үзэж байна. Үндсэн хуулийн цэц 2012 оны сонгуулийн өмнө энэ шийдвэрийнхээ эсрэг шийдвэрийг гаргаж байсан. Тэгэхээр энэ байгууллага Үндсэн хуулийн цэц мөн үү, үгүй юу гэдэг асуулт гарч ирээд байна. ҮХЦ аливаа зүйлийн үнэнийг эцэст нь хүртэл шийдэж өгдөг байх ёстой. Тэгэхээр цэц шугам нэг л байх ёстой. Үндсэн хуулийн иймэрхүү шийдвэрээс болж төр савладаг. 1996 онд Үндсэн хуулийн цэцээс Засгийн газарт УИХ-ын гишүүн ажиллаж болохгүй гэдэг шийдвэрийг гаргаж байсан. Түүнээс болоод П.Жасрай гуайн Засгийн газарт УИХ-ын гишүүн байж болдог М.Энхсайханы Засгийн газарт байж болдоггүй гэсэн маргаан үүсч байгаа юм. Үндсэн хуулийн цэц яаж ажиллаад байгааг би ойлгодоггүй юм. Үндсэн хуулийн цэцийн өөр, өөр сүбьектив шийдвэрүүдээс нь болж төр их савлаж байна. Ялангуяа сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө төр савлаж болохгүй. Тэр дундаа сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй. Гэтэл хүмүүсийн сонгогдох эрхэнд нь бэрхшээл учруулсан ийм савлагааг цэц гаргана гэдэг төсөөлж болохгүй хариуцлагагүй шийдвэр. Цэцийн тус шийдвэр нь эмэгтэйчүүдийн эсрэг болчихлоо. Учир нь нэрсийн жагсаалтаар залуу хүмүүсийг улс төрд оруулж, олон нийтэд таниулна хэмээн найдаж байсан. Намууд ялах хүнээ тойрогт өрсөлдүүлнэ гэдэг. Тэр нь далд утгаараа эрэгтэй хүнийг өрсөлдүүлнэ гэсэн үг юм. Тийм учраас бид жагсаалтад эмэгтэй хүмүүсийг оруулж өг гэж л шахдаг. Энэ жилийн сонгуулиар бид нар 23 эмэгтэйг нэр дэвшүүлэх ёстой байсан. Нам бүр л дор хаяж 10 эмэгтэйг тойрогт тавих байх. Харин 13 хүнийг жагсаалтад оруулах байх гэж найдаж байсан. Гэтэл тэр эмэгтэйн найдлагыг байхгүй болгож байна. УИХ-аас эцсийн шийдвэр яаж гарахыг харна. Хэлэлцэх хүртэл бид дуу хоолойгоо илэрхийлнэ. Үндсэн хуулийн цэц өдийг хүртэл унтаж байгаад сонгуулийн өмнө сэрж балай шийдвэрийг гаргалаа. Ингэх байсан бол нэгдүгээр сарын 1-ны өдөр бужигнуулахгүй байсан юм. Хэрвээ үндсэн хуулийн цэц намуудын шахалтад орж ийм шийдвэр гаргасан бол хэлэх ёстой. Ард түмнээр ингэж тоглож болохгүй шүү дээ. Манай намын бүлэг дотор уг шийдвэрийг эсэргүүцэж байгаа олон хүн бий.
УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагва: МАХН болон миний байр суурь тун тодорхой. Үндсэн хуулийн тулгуур зарчим дээр үндэслэн шийдвэр гаргаж байх учиртай. Энэ агуулгад тулгуурлан ард түмнээсээ шууд сонгогдох хэлбэрээр буюу 76 том тойргоор сонгох хэлбэрийг МАХН-аас санал болгох болов уу. Энд 500 эвсэл 5 мянган хүн өрсөлдөх үү гэдэг нь хамаагүй. Ард түмэн ухаантай учраас зөв хүмүүсээ сонгочихно. Ийм л байр суурьтай байдаг. Эсвэл жижиг 76 можаритороор явах, нөгөө талд 26 тойргоор 76-г бүрдүүлэх хувилбарууд байгаа. Ямар ч байсан Үндсэн хуулийн тулгуур зарим дээр л үндэслэгдэх ёстой. Жижигчилсэн 76 тойрог бол хамгийн их санал худалдагдах боломжтой зохисгүй хэлбэр. Гэхдээ зарчим ярих юм бол Үндсэн хуулийн цэц хоёр шийдвэр гаргаж байгаа. Ер нь аливаа шүүх, хяналтын байгууллагууд хоёр янзын шийдвэр гаргаад байж болохгүй.
УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа: Сонгуулийн хуулийн шинэчлэлд ухралт хийснээр эмэгтэйчүүд болон нийгмийн бусад бүлгүүдийн төлөөллийн сонгогдох эрхэд шууд сөргөөр нөлөөлнө. Манай улс 2012 онд холимог системээр сонгуулиа хийж хууль тогтоох байгууллагад анх удаа 11 эмэгтэй гишүүнийг сонгосон. Тэд нийгмийн хүсэлт шаардлагад тулгуурласан олон хуулийг санаачлан, ажлын хэсгүүдийг ахалж УИХ-аар батлуулахад сэтгэл зүрхээ зориулан ажилласан. Тухайлбал: Эрүүл мэндийн салбарт шинэчлэл хийсэн томоохон хуулиуд, Хүүхэд хамгаалал, хүүхдийн эрхийн асуудлыг хуулиар зохицуулах нөхцөлийг бүрдүүлж, Гэр бүлийн тухай болон хүчирхийллийн эсрэг дуугарч, эрх зүйн шинэчлэлд эмэгтэйчүүдийн идэвх оролцоо нийгэмд хичнээн үгүйлэгдэж байсныг харуулж байна. Гэтэл эдгээр хуулийг санаачлан батлуулсан 11 эмэгтэй гишүүдийн маань бараг 40 хувь нь намын жагсаалтаар сонгогдсон. Энэхүү жагсаалт улс төрд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх тогтолцоо байсан гэж хэлж болно. Мөн жагсаалтаар нам бүрээс хоёр эмэгтэй орох боломжтой болдог. Мажоритар тогтолцоо нь эмэгтэйчүүд, залуучуудын төлөөлөлд халгаатай систем байдгийг олон улс орны судлаачид баталсан бол пропорционал төлөөллийн системийг парламентын засаглал бүхий 60 гаруй улс орон хэрэгжүүлж байна. Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлаас гаргасан шийдвэрээр энэ тогтолцоонд өөрчлөлт орвол олон дахин сонгогдсон эрэгтэй улс төрчид болон улс төрийг илүү бохирдуулсан асар их мөнгөний тэмцлийг бий болгоно.
УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт: Манай бүлэг уг асуудлыг хэлэлцээд УИХ-аар хэлэлцэх нь зүйтэй гэж үзсэн. МАН-ын бүлэг анхнаасаа жагсаалтаар УИХ-д сонгогддог байдлыг дэмжихгүй явж ирсэн. Бид иргэд хүнээ сонгох ёстой, намын жагсаалтын ард нуугдах нь буруу гэж мэдэгдэж байсан. Энэ байр, сууриа хадгалж Үндсэн хуулийн дээрх шийдвэрийг дэмжлээ. Харин эрх баригч намынхан хэлсэн, ярьснаасаа буцаж байгаад харамсаж байна. Үндсэн хуулийн шийдвэр нь сонгууль ойртсон үед гарсан ч 2016 оны УИХ-ын ээлжит сонгуулийг хугацаанд нь зохион байгуулахад нь ямар нэгэн саад учруулж болохгүй гэж үзэж байгаа.
Т.Хулан
Сэтгэгдэл (12)