Энэ удаагийн сонгууль 2012 оныхоос өөр тогтолцоогоор явах нь тодорхой болж ирлээ. 2012 оны сонгуулийн тогтолцоо нь Үндсэн хуультай зөрчилдсөн гэдгийг Цэц хүлээн зөвшөөрснөөр ийнхүү Сонгуулийн хуулиа өөрчлөхөөс аргагүй болоод байна. Ингээд холимог тогтолцоог бус, 100 хувь мажоритар тогтолцоог сонгох нь тодорхой болов. Гагцхүү мажоритар тогтолцоо нь ямар хэлбэртэй байх вэ гэдгийг шийдэх л үлдлээ. Өөрөөр хэлбэл, тойрог, мандатыг хэрхэн хуваарилах вэ гэх ганцхан асуултад УИХ хариулт өгнө гэсэн үг. Жижиг 76 тойрог, олон мандаттай томсгосон 26 тойрог гэх хоёр хувилбар бий. Гарч буй мэдээллээс үзвэл, улс төрийн хоёр гол нам болох АН, МАН-ын зүгээс жижиг 76 тойрогтой, нэг тойрог-нэг мандат бүхий мажоритар тогтолцоог илүүд үзэж буй гэх. Энэ чиглэлд тохиролцоо, ойлголцолууд ч хийгдсэн тухай дуулдаж байна. Жагсаалтын 28-ыг жижиг 76 тойрогт нэмж хуваарилах бөгөөд ингэхдээ нийслэлд 14, орон нутагт мөн 14-ыг хуваахаар санал гаргажээ. МАН-ынхан тойргийн тоог өөрчлөхгүйгээр нийслэлд найм, орон нутагт 20 мандатыг хуваарилах ёстой гэх байр суурь илэрхийлсэн. АН болохоор хотод 18, хөдөөд 10 мандат хуваарилах санал гаргасан. Энэ нь мэдээж улс төрийн шийдэл болохоос бодлогын шийдэл хараахан биш болов уу. Уг байр суурь нь МАН нийслэлд гэхээсээ илүү хөдөө, орон нутагт өөрсдийн дэмжигчид илүү байгаа гэж үзсэнтэй холбоотой. АН ч ялгаагүй хөдөөд бус, хотод дэмжигчтэй гэж тооцож буй.
Тиймд урьдчилсан байдлаар тохироод буй жижиг 76 тойрог бүхий мажоритар тогтолцооны давуу болоод сул тал нь юу вэ. Эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөн гол төлөв хоёр гол намын хооронд өрнөдөг. Ийм байдал нь АН болон МАН-д ашигтай учраас үүнийг тэд сул тал гэж харахгүй байгаа нь лавтай. Харин ч аль нэг нь эрх мэдлийг гартаа илүү төвлөрүүлэх боломж олдоно. Нөгөө нь хүчтэй сөрөг хүчин байх бололцоо бүрдэнэ. Гэтэл ойрын жилүүдэд болсон сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдсан УИХ болон Засгийн газрууд ямар хүнд хэцүү сорилттой тулгарсныг зарим талаар сонгуулийн тогтолцоотой ч холбож болно. Илт давамгай хувиар ялалт байгуулаагүй тохиолдолд арай олон санал авсан нам нь төрийн эрхийг барихаасаа илүүтэй, бусдын ая эвийг олох, тал засах, эрх мэдэл хуваалцах гэж үйл тамаа цайсан нь нэгэнт нууц биш.
Мажоритар тогтолцооны хамгийн гол согог нь сонгогчдын саналын багагүй хувь гээгддэг учраас санал хуваагдсаны улмаас нэр дэвшигч дэмжлэг багатай байсан ч сонгогдох магадлалтай.
Тухайлбал, АН өнгөрсөн дөрвөн жилд ийм зовлонг хангалттай амслаа. МАН ч тийм бэрхшээлийн дундуур туучиж өнгөрсөн удаатай. Мажоритар тогтолцооны хамгийн гол согог нь сонгогчдын саналын багагүй хувь гээгддэг учраас санал хуваагдсаны улмаас нэр дэвшигч дэмжлэг багатай байсан ч сонгогдох магадлалтай. Мөн нийт сонгогчдын 50 орчим хувийн саналыг авахад л УИХ-д үнэмлэхүй олонхи болох бололцоог энэ тогтолцоо олгодог. Үүний хамгийн тод жишээ нь 2000 оны сонгуулийн дүнд МАХН нийт сонгогчийн 50.03 хувийн санал авсан атлаа 76 суудлын 72-ыг нь авчээ. Мандатын тоо тэнцүү биш учраас нийлбэрээрээ бусад нам ард түмнээс хэдэн санал авсныг тооцоолох бололцоогүй байсан гэдэг. Тухайн үеийн ардчилсан хүчин нийт сонгогчийн 40 орчим хувийн саналыг авсан атлаа ердөө тавхан суудал авч байсан гэсэн үг. Үүгээрээ дан мажоритар бол дэмий юм байна гэж үзсэн. 2012 онд холимог тогтолцоог сонгосны нэг шалтгаан нь энэ байсан. Гэвч холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулж намдаа санал авахаар сонгогчдын санал зөв тусгагдаж байгаа хэрнээ олонхи бүрдэхгүй нөхцөл үүсдэг. Нэг нь 40, нөгөө нь 30, үлдсэн нь 20, 10 хувь гэх байдлаар сонгогчдын санал нам хүчнүүдэд хуваагдсанаар тэдний хэн нь ч олонхи болохгүй. Тэгэхээр үргэлж эвслийн Засгийн газар бүрдэж таарна. Эрээвэр хураавраас бүтсэн Засгийн газар тогтвортой байна гэж байхгүй. Ийм л учраас явж явж мажоритар нь дээр юм байна гэдэг шийдэл дээр бууж байх шиг.
Гагцхүү ямар мажоритар байх нь зөв бэ. Томсгосон тойргоос илүү жижиг 76 нь Монгол Улсад тохирно гэх хандлага бий. Томсгох нь нэг сонгогч олон хүн сонгох болдгоос үүдэж будилах, ончтой байх чанар алдагддаг сул талтай. Олон мандаттай томсгосон тойргоор сонгууль явуулах нь өөр олон сул талтай байдаг ажээ. 2008 оны УИХ-ын сонгууль томсгосон тойргоор явагдсан. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоор 26 тойрогт 356 хүний нэр саналын хуудсанд бичигдсэний 311 нь улс төрийн нам, эвслээс, 45 нь бие даан нэр дэвшигч байснаас 66 нь эмэгтэй нэр дэвшигчид байв. Ингээд МАХН (Одоогийн МАН)-аас 39, Ардчилсан намаас 25, ИЗН-аас 1, бие даан нэр дэвшсэн 1 хүн тус тус сонгогдсон байна. Нэг сонгогч олон нэр дэвшигчид саналаа өгөх эрхтэй болсноор нийт саналын тоо хэд байх ёстойг тогтоох аргагүй болж, эндээс “0” нэмэх гэдэг булхай өргөн ашиглагдсан гэж шүүмжлэл дагуулсан сонгууль л даа. Энэ нь 100 санал авсан байхад ард нь тэг нэмээд мянга болгож болох ба үүнийг магадлах ямар ч боломжгүй байсан гэдэг. Эцэстээ сонгуулийн үр дүнд үл итгэсэн иргэдийн жагсаал болж, Монгол Улс анх удаа сонгуулиас үүдсэн үймээнд автаж, онц байдал зарлан таван хүний амь эрсэдсэн билээ. Үүнээс гадна энэ системээр болж буй сонгуульд нэг намаас нэр дэвшигчид хоорондоо өрсөлдөн намын хүнээ унагах сонирхол буй болдог гажиг бас ажиглагдсан билээ. Тиймээс нэг мандаттай 76 тойргоор сонгууль явуулах зарчмыг илүү дээр гэж учир мэдэх хүмүүс хэлж байна.
МАН-ын хувьд Сонгуулийн тухай хуулийн анхны хэлэлцүүлэг эхлэх үеэс л 100 хувь мажоритар буюу нэг тойрог, нэг мандат гэсэн системийг дэмжиж байсан. Магадгүй тэд 2000 оны ялалтаа зүүдэлж байж болох юм. Жижиг мажоритар тогтолцоогоор явагдсан тэр сонгуульд 602 хүн нэр дэвшсэнээс 575 нь улс төрийн 13 нам, гурван эвслээс, 27 нь бие даан нэр дэвшигчид оролцов. Ингээд МАН 72 суудал авч байлаа. Харин өнөөдөр ийм зүүдээр АН ч ялгаагүй өөрийгөө шагнаж буй. Тэдний байр суурь уг нь 48:28 байсан. Эрх баригч намын хувьд намынхаа нэрээр нэлээд санал татаж чадна гэж найдаж байсан хэрэг л дээ. Одоо энэ байр сууриа өөрчлөхөөс аргагүй болсон. Үүнд хамгийн их нөлөөлсөн хүчин зүйл бол тухайн намын рейтинг. Ирэх сонгуульд ялагдаж ч магадгүй нөхцөл байдал үүссэнийг эрх баригч нам соргог анзаарч, үүнээс үүдэлтэйгээр сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх санаархлаа Үндсэн хуулийн цэцээр дамжуулж хэрэгжүүлж байна гэж хардах улс төрийн нам, улстөрчид бий юм. Үнэхээр ч улс төрийн намууд, тэр дундаа АН, МАН-ын рейтинг бага байгаа үед жижиг 76 гэх хувилбар нь илүү ашигтай. Тухайн тойрогтоо нэр хүндтэй хүнээ олж нэр дэвшүүлэхэд л намын рейтингээс хамаарахгүйгээр сонгогдоод гараад ирэх боломжтой. Жижиг гэгдэх тухайн тойрогтоо л нэр хүндтэй, олон хүний санал авч чадах хүн байвал бөх, уяач, дуучин байх нь хамаагүй. Намын өмнөөс илгээх бодлого баримтална гэж ойлгож болно. Ийм нөхцөлд аймаг, сумандаа дархлагдсан хурган улстөрчид илүү жин дарах боломжтой гэдэг нь мэдээж.
Ингэж сонгогдох хувь улстөрчдийн олонлогоор нам төрийн эрхийг барих хэмжээнд ялалт байгуулж болно гэсэн логик бас байгааг үгүйсгэхгүй. Энэ мэт олон шалтгаанаар Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа том биш, жижиг тойрог бүхий мажоритар болгон өөрчлөх магадлалтай байна.
Эцэст нь яагаад жижиг 76 буюу нэг тойрог-нэг мандат бүхий мажоритар тогтолцоо нь илүү дээр вэ гэдэгт товч хариулт өгье. Олон мандаттай 26 том тойргоор сонгууль явуулсан тохиолдолд сонгогчдын тэгш эрх ноцтой зөрчигддөг. Уг нь хаана амьдарч байгаагаасаа үл шалтгаалж, өгч байгаа саналынх нь жин адилхан байх ёстой. Энэ сонгуулийн үнэт чанар. Гэтэл олон мандаттай томсгосон тойргоор бол Өмнөговийн сонгогчид ганцхан хүнийг сонгож саналаа өгч байхад нийслэлийн нэг дүүргийн сонгогч гурван хүний нэрийг дугуйлдаг байх жишээтэй. Эсвэл хоёр аймагт нийлээд ганцхан мандат оногдож байхад нэг дүүрэгт гурван мандат оноодог. Энэ мэт ялгаатай санал өгөх нь байж болшгүй жишиг. Тэгвэл жижиг 76 тойрогт ийм чанар бараг л байхгүй. Хүн ам болоод засаг захиргааны нэгжид үндэслэсэн 76 тойрог болгон хуваадаг учраас. Томсгосон тойрогт нэг намын нэр дэвшигчид хоорондоо өрсөлдөж, нэгийгээ татаж унагадаг бол жижиг 76-д тийм үзэгдэл гарахгүй. Харин ч эсрэгээрээ нэг намаас нэр дэвшигчид баг болж, мөрийн хөтөлбөрөө хамтдаа хэрэгжүүлэхийн төлөө өрсөлддөг.
“Буцах хаяг, буух эзэнгүй”, сонгосон сонгогчгүй УИХ-ын гишүүн хэрхэн хангалтгүй ажилладгийг бид өнгөрсөн дөрвөн жилд бас харлаа.
Олон мандаттай том тойргийн хамгийн том сул тал нь сонгогч будилах тохиолдол ихээс гадна хүссэн хүнээ дугуйлахын зэрэгцээ хүсээгүй, сайн мэдэхгүй хүнийхээ төлөө хүртэл санал өгөхөд хүрдэг дутагдалтай. Харин сонгогчийн боловсрол, эрх талаасаа жижиг 76 гэх хувилбар нь хамаагүй илүү боломжуудыг олгодог. Ядаж л сонгогч хэнийг сонгохоо мэддэг. Энэ тухайд “Танихгүй бурханаас таньдаг чөтгөр” дээр гэж эртнээсээ хэлж ирсэн үгтэй ард түмэн бол монголчууд. Мөн сонгогч, сонгогдсон гишүүн хоёрын дунд эргэх холбоо бий болдог нь маш том давуу тал. “Эргээд ирэх нүүртэй” байхын тулд сонгогдсон гишүүн өөрийн тойргоо тойглодог. Үүнийг төсвийн мөнгийг тойрогтоо татлаа, жалга довны бодлого хэрэгжүүллээ гэж шүүмжилдэг л дээ. Гэвч “буцах хаяг, буух эзэнгүй”, сонгосон сонгогчгүй УИХ-ын гишүүн хэрхэн хангалтгүй ажилладгийг бид өнгөрсөн дөрвөн жилд бас харлаа. Тиймд төр засгийн бодлогыг алагчлалгүй хэрэгжүүлэх, хүртээх үүднээс авч үзвэл бас ч тийм буруу жишиг биш санагдана.
Томсгосон 26 тойргийг бус, жижиг 76-г сонгох хамгийн сүүлчийн шалтгаан бол одоо болох сонгуулийн хугацаа юм. Сонгуулийн сурталчилгаа 18 хоног байхаар хуульчлан баталсан. Гэтэл энэ хугацаанд томсгосон тойрогт олон нэр дэвшигч танигдаж амжихгүй. Ингэснээр сонгогчид буруу сонголт хийх магадлал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Харин жижиг 76-д нэг бол танигдсан хүн нь л нэр дэвшинэ, эс бол богино хугацаанд танигдаж бас амжина. Ард түмэн “Хэн нь хэн бэ” гэдгийг мэдэж сонголтоо хийнэ. Энэ чинь л бид хэнийг төр засагтаа төлөөллөө болгож илгээх вэ гэдгийн гол шалгуур мөн билээ. Тиймээс сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчлөхөөс аргагүй болсон энэ үед УИХ-ын эрхэм гишүүд хамгийн зөв хувилбарыг олж хатгана гэж найдахаас.
Д.ДАМДИНЖАВ
Сэтгэгдэл (1)