Монгол Улсын парламентад төлөвшсөн, туршлагатай гээд хэлчихээр улстөрч гарын арван хуруунд багтахаар цөөн. Тэдний нэг нь парламентад зургаан удаа сонгогдохдоо Сангийн сайдаар хоёр удаа томилогдож, улмаар Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарыг толгойлж буй Ч.Улаан сайд.
Цагтаа Малын индексжүүлсэн даатгалын тухай хууль санаачилж явснаас эхлээд хариуцсан салбараа шаггүй сайн мэддэг хүн гэж түүнийг дүгнэж болно. Гэвч “Их санасан газар есөн шөнө хоосон” гэгчээр салбарын сайд болсноос хойш ганцхан асуудлыг шийдэж чадахгүй байсаар жил гаруй өнгөрч байна. Энэ нь сүү бэлтгэн нийлүүлэгч фермерүүдэд жилд ганцхан удаа ингэхдээ өвлийн улиралд сааж, сүүний үйлдвэрт тушаасан сүүнд нь олгох нийт дөрвөн тэрбум төгрөгийн урамшуулал.
Цаг хугацааны тооллоор нь авч үзвэл, өнгөрсөн 2018 онд анх яригдаж эхэлсэн эл асуудал 2019 оноос ажил хэрэг болох гараагаа тавьсан байдаг. Гэхдээ хэн нэгэн улстөрчийн манлайлал түүчээллээр бус малчид өөрсдөө ийм санаачилга гаргаж, төрөөс дэмжлэг хүсэж царай алдсан нь энэ.
Албан бус мэдээллээр улсын хэмжээнд 2500-3800 орчим сүү бэлтгэн нийлүүлэгч байдаг гэх. Албан бус гэсний учир нь, мал аж ахуйн салбар тэр дундаа эрчимжсэн мал ахуйн хөгжил Монголд хөгжөөд хэдийнэ 10 гаруй жил болсон. Гэтэл салбар толгойлж ирсэн сайд нарын урагшгүй үйлдлээс үү, эс бөгөөс улс төрийн ашиг сонирхол нөлөөлсөн үү. Ямар ч яг тэд гээд хэлчих нарийн тоо байхгүй байсаар өнөөдрийг хүрсэн юм. За энэ ч яахав гэж бодоё. Монгол Улсын хүнсний стратегийн дөрвөн гол бүтээгдэхүүний нэгд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн ордог.
Гэтэл энэ салбарын нөхцөл байдалд бодит байдалд уялдсан, шат дараалсан, шинжлэх ухаан ч бусаар хандаж ирснээс болж Монгол Улс сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ гаднаас имптлох дээрээ тулахад ойрхон ирээд байна.
Учир нь жил ирэх тусам малын тэжээл, шатахууны үнэ өсөх боловч малчдын бэлтгэн нийлүүлдэг сүүний үнэ нэгж тутамдаа өсөхгүй байсаар байна. Энэ нь нэг талаасаа сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг монополь үйлдвэрүүдтэй холбоотой гэдгийг малчид болоод салбарын холбооноос хэлсэн юм.
Учир нь өөрийн бэлтгэсэн сүүгээ литр тутмыг нь 500 эсвэл 1000 төгрөгөөр худалдана гэж хэлэх эрх малчдад огт байхгүй. Гагцхүү сүүний компани хэдэн төгрөгөөр худалдаж авна гэнэ, тэрүүгээр нь худалдахаар өөр замгүй болдогт гол учир оршиж буй аж. Гэтэл дээр хэлсэнчлэн малын тэжээлийн үнэ ханш жил ирэх тусам нэмэгдэхийн сацуу бэлчээрийн доройтол ихэссэж буйгаас болж малчид сүү бэлтгэж зараад ашиг олохоосоо илүүтэй алдагдал хүлээх нь ихэсчээ.
Адаглаад л Улаанбаатар хотын хойд захад байрлах Партизан сангийн аж ахуй, Ногоон толгой, Аргүнт, Батсүмбэр дэх эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчид бүгдээрээ арилжааны банкнаас зээл авах замаар шархаа нөхөж сууна.
Ганц тэд ч биш, Зүүн хараа, Баруун хараа гээд сүү бэлтгэдэг фермерүүд өдөр хоногийг арай чүү өнгөрөөж байна. Өнгөрсөн 2019 оны намар, өвөл боодол өвс газар дээрээ 3500-4000 төгрөг, тээвэрлэлтийн хөлс орсон тохиолдолд дунджаар 6000 төгрөг байсан бол өнөөдөр 13 мянгад хүрсэн гэдгийг фермерүүд хэлсэн. Өвс тэжээлийн үнэ ийн тэнгэрт хадсан ч сүүний үнэ огтхон ч өссөнгүй.
Өнгөрсөн гуравдугаар сарын эхээр “Сүү”, “АПУ” зэрэг компаниуд малчдаас нэг литр сүүг 1200 төгрөгөөр бодож авч байсан бол сарын сүүлч гэхэд үнээ 100 төгрөгөөр буулгасан аж. Фермерүүдийн хэлснээр цаг дулаарах тутамд сүүний ханш унасаар зуны улиралд бүр 600 төгрөг болдог гэсэн. Хамгийн хэцүү нь тухайн сүүний үйлдвэр үнээ буулгах гэж байгаагаа малчдад урьдчилан хэлдэггүй бөгөөд тайлбарлахыг шаардахад “Захирал ингэж тушаасан” гэдгээс өөрийг огт хэлдэггүй гэнэ. Эндээс үзвэл, сүү бэлтгэн худалдан авдаг компаниудыг буруутгах ёстой мэт боловч асуудлыг ухаад үзвэл л бас ч тийм биш аж.
Өөрөөр хэлбэл, зах зээлийн тогтолцоо эрэлт, нийлүүлэлтийн зарчим дээр тогтдог нь үнэн. Энэ ч утгаараа өвлийн улиралд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ иргэдийн дунд нэмэгддэг бол зуны улиралд энэ хэрэглээ 40 орчим хувиар хумигддаг байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрлэгчид шингэн сүү хэрэгцээнээсээ хэтрүүлэн худалдаж авах нь ашиггүй юм.
Гэхдээ нэг асуудал бий. Энэ нь....?????
МОНГОЛ УЛС ЖИЛД 2000 ТОНН ХУУРАЙ СҮҮ ИМПОРТЛОДОГ
Энэ тоог та хараад лав итгэхгүй байх. Гэхдээ гаалийн байгууллагаас мэдээлснээр ийм гэдгийг Монголын сүүний нэгдсэн холбооноос хэлсэн юм. Энэ тоо үнэн байлаа гэхэд 60 сая малтай монголчууд яагаад хуурай сүү гаднаас худалдаж авна гэж та гайхах байх. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч компаниуд бүтээгдэхүүндээ хуурай сүү ашигладаггүй гэдэг ч эх сурвалжуудын хэлснээр асуудал арай өөр гэсэн. Үүний нэг баталгаа нь гаднаас ийм хэмжээтэй хуурай сүү импортлодог асуудал юм байна. Нөгөө талаасаа сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хадгалах хугацаа урт байх тусам хуурай сүүний найрлагатай байх магадлал өндөр гэдгийг мөн л хэлсэн.
Хамгийн хачирхалтай нь сүү бэлтгэн нийлүүлдэг фермерүүд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг компаниудад шаардлагатай сүүний ердөө 30-хан хувийг хангадаг гэх.
Тэгэхээр үлдсэн 70 хувийг юугаар орлуулдаг байх вэ. Хуурай сүү юү эсвэл...?
Энэ асуултын хариулт өнөөдрийг хүртэл тодорхойгүй. Магадгүй нэг хэсэгтээ, бүр нэлээд хэдэн жилдээ тодорхой болохгүй байх. Учир нь бизнесийн эрх ашиг цаана нуугдаж болоод тэр шүү дээ.
Энэ асуудлыг түр хойш тавиад үүнтэй адил нэг сэдвийг цухасхан дурдая. Одоогоос хэдхэн жилийн өмнө хүнсний ногооны импортыг зогсоохгүй бол дотоодын тариалан эрхлэгчид дампуурах нь гэсэн давалгаа үүссэн билээ. Үүний дараа ХХААХҮЯ болон бусад холбогдох албанаас багагүй ажил өрнүүлж, импортын ногоонд оногдуулах татвараас эхлээд хилээр оруулах хэмжээнд хатуу квот тогтоосон юм.
Үр дүнд нь тариаланчдын нуруу бага ч гэсэн тэнийсэн гэхэд болно. Тэгвэл сүү бэлтгэн нийлүүлэгчдийн нуруу хэзээ тэнийх бэ.
Фермерүүд их зүйл хүсээгүй. Ерөөсөө Засгийн газраас олгохоор болсон сүүний дөрвөн тэрбум төгрөгийн урамшуулалыг цаг алдалгүй олгохыг хүссэн. Гэвч урамшуулал олгох журам гээчийг нь салбар яам өнөөдрийг хүртэл боловсруулж дуусаагүй л байна. Журам батлагдаагүй юм чинь урамшуулал олгохгүй нь дамжиггүй. Аргаа барсан фермерүүд салбарын холбоондоо хандаж, холбооноос журам боловсруулах ажилд гар бие оролцсон аж. Гэвч төрийн хүнд суртал гаргаж, цааргалах тохиолдол их гарсан гэдгийг мөн хэлсэн.
Монгол Улсад яг хэчнээн фермер байдаг талаар нэгдсэн тоо судалгаа байдаггүй гэж дээр хэлсэн. Үүнээс болж дөрвөн тэрбум төгрөгийг хэдэн фермерт, хэрхэн, яаж хувааж өгөх учраа олохгүй ХХААХҮЯ-ныхан мунгинаж суугаа бололтой. Түүгээр зогсохгүй сонгуулийн дараа буюу ирэх наймдугаар сараас л урамшлуулалын мөнгө олгох байх гэсэн бүрхэг зүйл хэлсэн аж. Эндээс сонгуулийн дараа сүүний урамшуулал олгох асуудал даший шог болох вий гэж фермерүүд эмээж байна. Учир нь сонгуулийн дараа улс төрийн байдал ороо бусгаа болж, өмнөх Засгийн хийсэн, гаргасан шийдвэрийг үгүйсгэдэг уламжлал тогтоод удаж буй. Энэ ч утгаараа фермерүүд “шилний цаанаас чихэр долоохтой” адил зүйл болох вий гэдгээс эмээж суугаа нь үнэн юм.
Угтаа бол дөрвөн тэрбум төгрөгийг урамшуулал хэлбэрээр олгохдоо нэг литр сүү тутамд 500 төгрөг олгох шийдвэр гаргасан юм билээ. Малчдад 500 төгрөг гэдэг бага мөнгө биш. Энэ хэмжээгээр урамшуулал олгоно гэж үзвэл, хүйтний дөрвөн сарын хугацаанд нэг фермер дунджаар 24 мянган литр сүү бэлтгэдэг гэвэл жилд нэг удаа 12 орчим сая төгрөг авна. Энэ мөнгөөрөө малын тэжээлээ бэлтгэхээс эхлээд фермерийн аж ахуйдаа нэмэрлэх, цаашлаад өрхийн үйлдвэрлэлтэй болоход нь дэмжлэг болох сайн талтай.
Гэвч аль 2018 оноос яригдаж эхэлсэн асуудлыг шийдэж, хөрсөн буулгах ганцхан журмыг ХААХҮ-ийн яамныхан боловсруулж чадахгүй суусаар.
Эл байдлаас нь харвал, тэдний мэдлэг хүрэхгүй байна уу, эсвэл Засгийн шийдвэрийг биелүүлэхийг хүсэхгүй байна уу гэж бодохоор. Эс бөгөөс сонгуульд эл мөнгийг зарцуулах гээд ч байгаа юм шиг, эсвэл наана нь зориулалтын бусаар зарцуулчихсан ч юм шиг. Ингэж хардсны учир нь төсвийн мөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулдаг, бүр сонгуулийн процесст ашигласан тохиолдол цөөнгүй удаа гарч байсан болохоор өөрийн эрхгүй ийн хардав.
Хэрвээ эдгээр нь биш юм бол Ч.Улаан сайдыг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч монополь компаниудын атганд орчих вуу гэж хардахад хүргэж байна. Учир нь сүүний урамшуулал олгох шуумтай зэрэгцээд дээрх дөрвөн тэрбум төгрөгийн багагүй хувийг сүү үйлдвэрлэгч компаниуд тоног төхөөрөмжөө сайжруулахад ашиглах зориулалтаар авахыг санаархсан байна гэдэг шуум тухай үед цахимаар нэг цацагдаж байсан юм. Харин төрийн зөв бодлогын ачаар зөвхөн фермерүүд гэдэг дээр тогтсон нь энэ юм.
Эцэст нь хэлэхэд, манай улс Нийт дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжих уг хөтөлбөрт 166.3 тэрбум төгрөг зарцуулах “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих” үндэсний хөтөлбөрийг өнгөрсөн 2018 оны арванхоёрдугаар сард баталсан билээ.
2019-2023 оны хооронд хэрэгжих уг хөтөлбөрийн үр дүнд
- Хот суурин газрын хүн амын сүүний хангамжийн улирлын хамаарлыг үе шаттай бууруулж, боловсруулах үйлдвэрийн хүчин чадлын ашиглалтыг 35 хувиар нэмэгдүүлнэ
- Эрчимжсэн аж ахуйд өсгөн үржүүлэх үхрийн тоог хоёр дахин, нэгж малаас авах сүү, махны гарцыг 20 хувь, үйлдвэрийн аргаар боловсруулах сүү, махны хэмжээг 30 хувиар тус тус өсгөнө
- Шингэн сүүний импортыг тэглэж, хуурай сүүний импортыг 30 хувь, бусад сүүн бүтээгдэхүүний импортыг 15 хувиар тус тус бууруулна
зэргээр сүүний бэлтгэх, үйлдвэрлэх салбарт олон эерэг үр дүн, өөрчлөлт гарна гэж үзжээ. Гэвч хөтөлбөр батлагдаж, дөрвөн тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгох чимээ дуулдсанаас хойш бүтэн жил гаруй өнгөрлөө. Малчид шилний цаанаас чихэр долоосоор ирэх сонгуультай золгох нь. Эндээс л урамшуулал олгохгүй байх санаархал хэнд байна вэ.
Салбар яамныхан ганцхан журам баталчих мэдлэг боловсролгүй юү, эсвэл салбарын сайд монополь үйлдвэрүүдийн атганд орчих вуу гэж асуухад хүрч байна.
Тэднийг ийн мунгинаж суух зуур фермерүүд зовлогоо зовоож саасан хэдэн литр сүүгээ сүүний компаниудад бага үнээр худалдаж, эцэстээ арилжааны банкны зээлээр шархаа нөхөж, зарим нь дампуурлаа зарлаж байна. Тэд төрөөс дэмжинэ гэсэн үгэнд итгэж энэ салбарт хөл тавьсан. Эцэстээ наашаа ч цаашаа ч үгүй болчихлоо. Ийм байдал удвал сүү бэлтгэж нийлүүлдэг фермерүүд зайгаа тавих нь лавтай. Эхнээсээ ч дампуурлаа зарлах нь зарлаад, замын голоос буцах нь буцаж байна. Эцэстээ Монгол Улс сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ гаднаас импортлогч улс болж түмний шившиг болох вий. Даанч дээ, 60 сая малтай Монгол Улс шүү дээ. Тиймээс л эрчимжсэн мал аж ахуйг дэмжинэ гэж бүхэл бүтэн 166.3 тэрбум төгрөг зарцуулахаар болсон юм бол ажлаа хийхийг ХХААХҮЯ-ныханд хандаж хэлье.
Г.Нацаг-Эрдэнэ
Сэтгэгдэл (1)