Хөлбөмбөгийн дэлхийн аваргын тэмцээн эхэлж, УИХ-ын гишүүн Д.Гантулга, Д.Мурат нарын “хөнжил гудас”-ны хэргийг бүх нийтээрээ сэвж байх хооронд тэдгээрээс ач холбогдлоороо илүү, тэр тусмаа монголчуудад тун хамаатай нэгэн чухал асуудлыг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцээд өнгөрлөө. Гарсан шийдвэр нь олон хүнийг гонсойлголоо. Энэ бол Татварын багц хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг буцаасан явдал юм.
Уг нь тус хуулийг баталсанаар маш олон эерэг үр дүн авчрах байлаа. Харамсалтай нь томоохон олигархи гэгдэх компаниудад биш, жижиг дунд аж ахуйн нэгжүүд, эгэл жирийн бизнес эрхлэгчдэд илүү ашигтай шинэчлэл байсан тул УИХ-ын гишүүд хөдөлж өгсөнгүй. Тус хуулийн төсөлд, жилийн борлуулалтын орлого нь 50 сая төгрөг хүртэлх аж ахуйн нэгж, иргэн өөрөө хүсвэл борлуулалтын орлогын 1 хувиар албан татвар төлж, жилд нэг удаа хялбаршуулсан татварын тайлан гаргаж байхаар тусгажээ. Энэ нь нэг талаас улсын татварын орлогыг бууруулж, төсвийн алдагдлыг нэмэгдүүлж мэднэ гэж УИХ дахь “ухаантнууд” бодсон бололтой.
Гэвч эдийн засаг гэдэг чөдөртэй, тушаатай байх тусмаа хол зам туулж чаддаггүй морьтой адил юм. Хэдий чинээ жолоог нь тавьж, чөдөр тушаанаас нь чөлөөлж өгөх тусам эдийн засаг тэлдэг номтой.
Татварын тайлангаа жилд нэг удаа гаргаж өгөх болоод 50 хүртэлх сая төгрөгийн борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийн татварыг 90 хувиар хөнгөлж 1 хувь болгохын ач холбогдлыг тайлбарлахын тулд доорх жишээ баримтыг дэлгэе.
Одоогийн үйлчилж байгаа хуулиар бол аж ахуйн нэгжүүд татварын тайлангаа улирал бүр буюу жилд дөрвөн удаа тайлагнаж буй. Гэтэл энэ нь ямар их чирэгдэл, хүнд суртал, зардал мөнгө дагуулж байдгийг энгийн нэгэн дэлгүүр ажиллуулдаг хүнээс асуухад л хэлээд өгнө. Улирал бүр тайлан гаргахыг шаардах нь жижиг бизнесүүдэд дарамт болдог. Түүнээс гадна тайлан гаргахын тулд заавал нэг нягтлан бодогч цалинжуулах, эс бөгөөс улирал тутамд хөлслөх шаардлагатай тулгардаг.
Тайлангаа буруу гаргаснаас үйл ажиллагаа нь доголдож, торгууль төлбөрт орох нь цөөнгүй. Үүнээс үүдэж татварын өрөнд орчихсон бизнес эрхлэгчид ч бий. Гэхдээ эдгээр нь улиралд дөрвөн удаа тайлан өгөхийн хамгийн гол сөрөг тал биш. Хамгийн том сөрөг тал бол “X” тайлан юм. Энэ бол орлогогүй, үйл ажиллагаа явуулдаггүй гэх бэлэн бөгөөд хялбар тайлбар. Олон аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, бага хэмжээний борлуулалтын орлого олж байгаа ч түүнийгээ улирал бүр бүртгэн тайлагнахаас залхуурдаг, зайлсхийдэг. Түүний оронд үйл ажиллагаа явуулаагүй хэмээгээд “Х” тайлан гаргаад өгчих нь хамаагүй амар. Ингэж Монгол Улсад далд эдийн засаг гээч нь зах замбараагүйгээр тэлсэн байна.
2017 оны гуравдугаар улирлын байдлаар татварын албанд тайлангаа ирүүлсэн аж ахуйн нэгжүүдийн 50 орчим хувь нь “Х” тайлан, 20 гаруй хувь нь алдагдалтай тайлан гаргажээ.
Монгол Улсад орлогын албан татвар төлөгчөөр бүртгэлтэй 157 805 аж ахуйн нэгж бий. 1-9 хүнтэй 140 мянган компани байдаг. Эдгээр аж ахуйн нэгжээс татвар төлдөг нь ердөө 25 мянга. Бусад 120 орчим мянган аж ахуйн нэгж нь татвар огт төлдөггүй гэсэн үг. Эндээс үзэхэд, эдийн засгийн төрөл бүрийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг ч татвар төлдөг нь дэндүү цөөхөн. Үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд татварын албанд зориулан хуурамч тайлан гаргах нь элбэг. Орлогын албан татвар бүрдүүлэлт багасах үндсэн шалтгаануудын нэг нь энэ.
Тэгвэл жилд нэг удаа тайлан өгдөг болсноор юун түрүүнд “Х” тайлан гаргагсдын тоо илт буурч таарна. Түүнчлэн мөнөөх татвар төлдөггүй 120 орчим мянган аж ахуйн нэгжүүд 1 хувийн татвараа ямар ч төвөг чирэгдэл учруулалгүйгээр төлдөг болж эхлэх байлаа. УИХ-ын гишүүд 1 хувийн татварыг арай голж чамлаагүй байлтай. Өдгөө жирийн ажилтнаас ч бага татвар төлдөг аж ахуйн нэгжүүд дэндүү олон бий шүү дээ.
Орлого тодорхойлох боломжгүй аж ахуй үйлчилгээнд ногдуулах татвар буюу зүгээр л “Патентын” гэж нэрлэдэг татвар бий. Аж ахуйн нэгж, иргэнтэй байгуулсан аливаа гэрээгээр зохицуулагдаагүй төрөл бүрийн ажил, үйлчилгээ хувиараа эрхлэгч Монгол Улсын иргэн, Монгол Улсын нутагт байнга болон түр оршин суугаа гадаадын иргэн энэ татварыг төлөх ёстой.
Хэмжээ нь Улаанбаатар хот, орон нутагт харилцан адилгүй. Улаанбаатар хотод гэр ахуйн зориулалттай техник хэрэгсэл засварлах үйлчилгээ эрхэлбэл 4500, алт мөнгөний дарх хийдэг бол 8-16 мянга, гэрэл зургийн үйлчилгээ явуулдаг бол 7000, видео, аудио бичлэг хуулж худалддаг бол 10 000 төгрөг гэх мэтээр тогтоож өгчээ. Орон нутагт энэ хэмжээ 2-3 дахин багасна. Үсчин гоо сайхан, гуанз, цайны газар буфет, билльярд тоглуулах , авто зогсоол ажиллуулах ажил үйлчилгээ ч мөн энэ хуулиар зохицуулагддаг юм. Тоо хэмжээний хувьд авч үзвэл, лангуугаар худалдаа хийгч иргэд жин дардаг байна. Орлого тодорхойлох боломжгүй ажил үйлчилгээ эрхлэгчдэд ногдуулах татвар нь дэндүү бага учраас худалдаа наймаа эрхлэгч иргэд хэдэн зуун саяар эргэлдэх хөрөнгөтэй болсон ч гэсэн хуулийн этгээд бололгүй, дээрх хуульд хамаарагдаж явахыг илүүд үздэг. Ихэнх нь огт төлдөггүй. Холбогдох байгууллагуудын хийсэн судалгаагаар, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн дөнгөж 40 хувь нь татвар төлдөг гэх юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, үлдсэн 60 хувь нь далд эдийн засгийг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулдаг гэсэн үг.
Их мөнгө эргэлддэг, хот, хөдөөгүй зорьж очиж үйлчлүүлдэг хоёрхон газраар жишээ авья. Нарантуул захад худалдаа эрхэлдэг 6000 гаруй наймаачдаас 23 нь л орлогоороо буюу сард 18-23 мянган төгрөгийн татвар төлж, бусад нь 6000 төгрөг төлдөг болохыг БЗД-ийн татварын хэлтсээс олж мэдэж болно. Нарантуулаас гадна “Сандэй плаза” төвд үйл ажиллагаа явуулдаг 800 гаруй иргэдээс саяхныг хүртэл 17-хон хүн орлогоороо татвар төлдөг гэсэн мэдээлэл гарч байв. ТЕГ-аас авсан мэдээллээр, өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд патентын татвар төлөгчдийн тоо төдийлөн нэмэгдээгүй.
Тиймээс л энэхүү татварын хуулийн шинэчлэлийн хэрэгцээ шаардлага нийгэмд тун их байсан юм.
Монгол Улс татварын орчин сайтай улсын тоонд ордог. Тэгсэн хэрнээ өнөөдөр далд эдийн засагт хүлүүлчихээд хөдөлж чадахгүй болсны бурууг хаанаас хайх ёстой вэ. Олон улсын байгууллагуудын хийсэн судалгаанд манай улсын далд эдийн засгийг ДНБ-ий 30 хувьтай тэнцдэг гэж үзсэн нь бусад улс орнуудтай харьцуулахад өндөр тооцогдож байгаа юм. Далд эдийн засгийг ил гаргахын тулд татварын өршөөл үзүүлэх, татварын шатлалыг бууруулах зэрэг янз бүрийн арга хэрэглэсэн ч хангалттай үр дүн гаралгүй өдийг хүрлээ. Нууж хаасных нь дараа өршөөж хэлтрүүлэх нь нэг арга байж болох ч нууж хаах боломжийг үгүй хийх, шударга болгох нь чухал гэдгийг манай эрх баригчид одоо хүртэл ухаараагүй л яваа бололтой. Уг нь энэ хуулийн төслийг тэрхүү ухаарлын нэг хэсэг хэмээн горьдож байсансан.
Одоо хэрэгжиж байгаа Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хууль 2006 онд батлагдсан. Гэтэл өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд манай улсын эдийн засаг, санхүүгийн орчин эрс өөрчлөгдсөн. Нөгөөтэйгүүр, энэ хууль нь төдийгөөс өдий хүрэхдээ асар том далд эдийн засгийг бий болгосныг бид 2016 онд мэдсэн билээ. 2016 онд Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих хуулийг УИХ-аас баталснаар 33 мянган компани 34.5 их наяд төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний орлогоо ил гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, ийм их хэмжээний орлогыг нуун дарагдуулахад хүргэсэн гол буруутан нь татварын тогтолцоо маань юм. Гэтэл энэ тогтолцоогоо бид үргэлжлүүлсээр л байгаа болж таарч байна. 2008 онд мөн зарим татварт өршөөл үзүүлсэн шүү дээ. Түүгээр 2200 компанийн 5.6 их наяд төгрөгийн ажил, үйлчилгээ, орлого ил гарсан. Тухайн үедээ дөрвөн тэрбум ам.доллартай тэнцэх орлого гэсэн үг. Эдгээр баримт нь манай татварын тогтолцоо нь нуун дарагдуулахаас аргагүйд хүргэсэн шударга биш гэдэг нь танигдаж байна.
УИХ-аас буцаасан дээрх хуулийн төсөлд уг нь үүнийг засч залруулахад хэрэгтэй олон заалт туссан байсан юм. Юун түрүүнд, жижиг дунд бизнесүүдийг дэмжих зорилгоор жилийн 1.5 тэрбум төгрөгөөс доош борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийн татварыг 90 хувиар хөнгөлж, 1 хувийн татвартай болгох заалтыг онцлох ёстой. Үүний хүрээнд 51 мянга гаруй дотоодын аж ахуйн нэгж хамрагдах байсан билээ. Энэ бол төрийн зүгээс бизнес эрхлэгчдэдээ үзүүлж буй маш том дэмжлэг болох байлаа. Одоогийн хуулиар татварын тайлангаа засах боломжгүй байдгаас үүдэж, татвар төлөгч алдаагаа засахын тулд заавал татварын хяналт шалгалтад хамрагдаж, татварын актаар алдаа залруулах болдог. Энэ нь татвар төлөгчдөд ихээхэн хэмжээний торгууль, алданги хүлээх, цаг хугацаагаа алдах зэрэг чирэгдэл үүсгэдэг. Тэгвэл энэ байдлыг засах байв.
Мөн татварын өр төлөх хугацааг 2 сараар сунгадаг байсныг жилээр сунгах, сунгасан хугацааны татварын алдангид хөнгөлөлт үзүүлдэггүй байсныг өөрчилж 20 хувийн хөнгөлөлтийг үзүүлэх байв.
Нөгөөтэйгүүр, Монгол Улсын эдийн засаг, бизнесийн орчин өргөжиж гадаад улсаас хөрөнгө оруулалт ихээр нэмэгдэж байгаа энэ үеэд бид авах ёстой татвараа бүрэн авч өөрийн баялгын ашиг шимийг хүртэх нь зөв зүйтэй. Гэтэл, томоохон үндэстэн дамнасан корпорациуд Монгол улсын татварын хуулийн нүх сүвийг ашиглан татвар төлөхгүй байх, хамгийн багаар татвар төлөх боломжийг байнга эрэлхийлж байдаг нь нууц биш. Тиймд үндэстэн дамнасан корпорациудаас татвараа бүрэн авахын тулд тэдгээрийн орлогыг, зарлагыг бүрэн мэдэж, үйл ажиллагааг Монгол Улсад тайлагнадаг болгох, татвараас зайлсхийх хуулийн хийдлийг арилгах гэх мэт олон эерэг өөрчлөлтүүд байсныг УИХ-аас ийнхүү унагаажээ.
Энэ нь нэг талаас томоохон бизнес эрхлэгчдийн зүгээс ирж буй болгоомжлолоос үүдэлтэй хориг байв уу даа гэж харагдаж байна. Хэрвээ дээрх татварын хөнгөлөлтүүд хийгээд татварын таатай орчноор хангагдвал жижиг, дунд бизнесүүд хурдан томорч, тэдний өрсөлдөгчийн зиндаанд тодрон гарч ирэх боломжтой. Учир нь татварын дээрх шинэчлэлүүд цөөн бөгөөд том аж ахуйн нэгжүүдтэй байхыг бус, олон бөгөөд жигд аж ахуйн нэгжүүдтэй байхад чиглэсэн бодлого юм. Тиймээс одоогийн монополь компаниудад уг өөрчлөлт төдий л таалагдахгүй байгаа гэж ойлгож болно.
Ямартай ч УИХ-ын зүгээс эдийн засгаа чөдөр тушаанаас нь салгах гэж яарсангүй. Бүр тодорхой хэлбэл, өнөөгийн эрх баригчид 1990 оноос хойш чөдөртэй морь мэт хотноосоо холдож чадахгүй догонцож буй бизнес эрхлэгчдэд ташуур болоод чөдөр зохино гэж үзсээр байна. Уг нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх татварын хуулийн шинэчлэлийг дэмжиж хэлсэн үгэндээ “Хийж бүтээе гэж зүтгэж байгаа хэнийг ч болов төрийн аливаа хууль бус дарамт шахалтаас өмгөөлөн хамгаална” гэж мэдэгдэж байсан билээ.
Эх сурвалж: Үндэсний шуудан
Сэтгэгдэл (11)