Монголын улс төр ажин түжин. “Дээрээ” нам гүм, дороо “бага” зэрэг шуугиж байна. Хэрэв дээрээ нам гүм бол ямар нэг далд хуйвалдаан болж байна гэсэн үг гэдгийг би олон удаа дурдаж байсан. Товчхондоо бол манай улс төрчид Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бэлтгэж байна. Гэтэл сонгуулиас давсан олон асуудал Монголын нийгэмд үүсчээ. Энэ тухай товч анализаа өгүүлсү.
МАН-ын “дотоод асуудал”

2017.03.16-нд намын идэвхтэн сонгуультны зөвлөгөөн хийсэн ба уг зөвлөгөөнөөс дүүрэг болон аймаг, орон нутгийн намын байгууллагын зөвлөгөөн зохион байгуулахаар болсон. Үүний дагуу Нийслэлийн МАН-ын хороо яг одоо бүх дүүргүүддээ “Итгэлцэл-Эв нэгдэл-Хариуцлага” форумыг зохион байгуулж байгаа ба үүнийг “60 саяын” Ц.Сундуй удирдаж байна. Мөн МАН-ынхан аймаг дүүрэг, сум хорооддоо форум нэрт зөвлөгөөн улс даяар хийж байна. Хэрэв МАН форум зохион байгуулж байвал “намаа сахилгажуулж”, удахгүй болох Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн “өргөн фронт” нэгэнт нээгджээ гэсэн үг.

Албан ёсны мэдээндээ “зөвлөгөөнөөр намын хорооны өнөөгийн байдал, үйл ажиллагаа болон цаашдын зорилго, зорилт”-ын талаар ярьсан гэх боловч үнэндээ МАН-ын энэ зөвлөгөөнүүд удахгүй болох сонгуульд оролцох стратеги, тактик, намын “сахилга бат” хийгээд зохион байгуулалтын асуудлыг товлож тохирсон нь мэдээжийн хэрэг. Ийнхүү МАН-ын аварга том машин сонгуульд бэлэн болов.

Ямар ч гэсэн МАН сонгуулийн штабаа “бэв бэлэн” болгожээ гэж дүгнэхэд нэг их ухаан орохгүй. Хуучин бол МАН ч тэр, АН ч тэр сонгуульд бэлтгэх штаб зэргээ байгуулсан, штабынхаа цэргийг нь биш юмаа гэхэд сонгууль удирдах бүрэлдэхүүнээ тэр дор нь олон нийтэд зарладаг байв. Одоо бол юу ч болоогүй мэт таг чиг сууна.

АН бол бүр “санаа амар”, нэрээ дэвшүүлнэ гэж зарласан хэдэн баагийнаас өөр ажил хийж байгаа юм алга. АН-ын хэн нэгэн лалар нэрээ дэвшүүлнэ гэж зарлах болгонд манайхан сүйд болж, бөх тааж байгаа мэт аашлах нь өрөвдөлтэй бөгөөд утгагүй.
МАН, АН хоёр таг чиг байгаагийн учир нь нэг нь яаж “ялахаа”, нөгөө нь яаж “ялагдахаа” сайн “ойлгож” байгаа бөгөөд энэхүү “бодит байдлын дагуу” сурсан зангаараа тохиролцоо хийж байгаа, бараг л хийчихсэн гэсэн хэрэг юм.

Бүгдээрээ энэхүү “далд” тохиролцоог тойруулан анализ хийгээд үзье.

МАН-аас М.Энхболд нэр дэвших нь нэн тодорхой. Гэвч ардчилсан “хууль ном” байна, намын дүрэм ухаантай цаас байна. Иймээс МАН “дотоод ардчилалтай” гэдгээ нотолж, 2-3 хүн “өрсөлдүүлэх” нь мэдээж хэрэг. Энэхүү өрсөлдөх хүн нь Ө.Энхтүвшин, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Нямдорж нарын хэн ч байж болно. Тэгээд “нэрээ татах” гэхчлэн “их гоё жүжиг” тоглохоо МАН хэнээр ч заалгахгүй, хамгийн сайн чаддаг юм нь тэр. Гэхдээ “дотоод ардчиллын” дагуу хэд хэдэн хүн өрсөлдүүлэхэд ихээхэн аюул оршдог. М.Энхболд 2007 оны намын “дотоод ардчилсан” өрсөлдөөнд С.Баярт нам шаалгуулж Намын дарга, Ерөнхий сайд хоёроосоо зэрэг мултарснаа мартаагүй нь лавтай. Чухам ийм учраас М.Энхболд намын “дотоод сахилгажилт”-ад онцгой анхаарч байгаа нь гарцаагүй. Ийм болоод л “үй түмэн” форум, зөвлөгөөн хийгээд байгаа хэрэг.

Далд тохирооны амин сүнс нь М.Энхболдыг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх биш, харин түүнийг ялсны дараа УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд хэн байхав гэсэн асуудал болно. Харин энэ дээр бол ёстой дайн болж байна. Ил болсон мэдээллээс үзвэл Ц.Нямдорж УИХ-ын дарга болно. Сүүлийн үед Ц.Нямдоржийг балбаж эхлээд байгаа нь Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч Ц.Нямдоржийг биш, харин “УИХ-ын дарга” Ц.Нямдоржийг балбаад байгаа хэрэг юм. Хэрэв Ц.Нямдорж УИХ-ын дарга болбол оффшорчдын “оймсыг гозойлгох”-оосоо сийхгүй. Гэхдээ оффшорчдыг “ална”, тэдний “оймсыг гозойлгоно” гэсэн хүн ард түмнийг дэмжлэгийг авч болох ч МАН дотроосоо дэмжлэг авна гэж ёстой байхгүй.

Мөн Ерөнхий сайд хэн байхав, Засгийн Газрыг солих эсэх, МАН-ын даргын суудлыг хэнд өгөхөв зэрэг асуудал МАН-ын “шүдний” өвчин учраас тохиролцооны бас л амин чухал асуудал юм. Үүнийгээ шийдэж чадаагүй “үргэлжлүүлэн” тохирсоор байгаа учраас МАН чив чимээгүй байгаа юм.

Учир нь МАН-д Ерөнхий сайдад санаархагчид “үй түм” буй, энэ хэрээрээ далд өрсөлдөөн МАН-д ид явагдаж байна.

Өрсөлдөөнийг улам гааруулж байгаа Ерөнхий сайд, Намын дарга гэсэн “хоёр сандлын” асуудал ихээхэн түвэгтэй. Намын даргыг эсвэл УИХ-ын даргад “өгөх” ёстой, эсвэл Ерөнхий сайдад “өгөх” ёстой. “УИХ-ын дарга” Ц.Нямдоржид МАН-ын даргын суудлыг өгнө гэж ёстой байхгүй. Ингэхлээр Ерөнхий сайд л үлдэж байна. Гэтэл Ж.Эрдэнэбатад МАН-ын даргыг “хавсруулах” сонирхолтой хүн МАН-д тун цөөхөн. “Хэн ч мэдэхгүй “аймгийн ня-бо”-д Ерөнхий сайд өгсөн, дээрээс нь намын даргаа өгөх хэрэг үү ? Ёстой гонжгор нь…” Ингээд л Засгийн Газар солигдож л таараад байгаа юм. Энэ бол гарцаагүй…

МАН-ын дарга болон Засгийн Газрын тэргүүнийг хавсран гүйцэтгэх “аавын хүү” одоогийн байдлаар У.Хүрэлсүх л байна. Эндээс үүдэн “ирээдүйн” Засгийн Газрын бүрэлдэхүүнийг “тохирохгүй” бол ямар юмных нь МАН байх билээ ?! Наад зах нь У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд болоод Ж.Эрдэнэбатыг “гомдоож” яагаад ч “болохгүй” учраас түүнийг Шадар сайд болгох “тохироо” хийх гэх мэт. С.Баяр М.Энхболдыг “шаачихаад” шадар сайдаар “ахин” дэвшүүлсэн “сайхан туршлага” бэлхнээ байж л байна.

МАН-ын “шинэ” Засгийн Газрын сайд, дэд сайд нар аль хэдийн “тодорчихоод” костюм пиджакаа өмсөн толинд байн байн харж байгаа нь бодит үнэн юм. Эрхбиш нэг нам учраас өмнөх Засгийн Газраа хуйгаар нь хусаад хаяж чадахгүй биз. Гэхдээ л МАН-д Засгийн Газраа худалдах “элсний 13” дандаа “бэлэн” байж байдаг юм ш дээ…Энэ бол бодитой бөгөөд үлэмж зөрчилтэй, тэр хэрээрээ аюултай ажил гэдэг нь нэн тодорхой. Ер нь бол МАН-д “тохирох”, “тохиролцох”, “хуйвалдах” бол “хамгийн зовлонтой” ажил л даа…

Энд дурдсан эмзэг асуудлуудыг шийдвэрлэх тохироо, хуйвалдаан МАН-д ид явагдаж байна. Өрөг, түүний өрнөл тов тодорхой мэт боловч “цугцванг” болж нэг л алдвал бүх өрөг сүйрэх гээд байна. МАН-ын бүлэглэлүүд “нүүеэ нүүж болдоггүй, нүүхээр алдчих гээд” тун их “зовж” байна.

Саяхан Сү.Батболд оффшорт мөнгөө хадгалуулаад Монголд “үй түмэн” валют оруулж ирсэн гэх “гадаад сурвалжтай” хөгийн мэдээлэл тарааж байгаа нь энэхүү дотоод тэмцлийн нэг л илэрхийлэл юм. Мөн Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди Ж.Эрдэнэбатыг дэмжиж саналаа хэлснийг “намын тогтвортой байдлын төлөө” гэж тайлбарлаж болох авч энэ нь Гачууртын төсөлтэй холбоотой “хамтарсан” эрх ашгийн асуудал юм.

Сонгуулийн дараа шинэ Ерөнхийлөгч МАН-даа хэр ойр болон хол байх, МАН, АН-тай яаж харьцах, тэдний тэнцвэрийг яаж барих, оффшорчидтой тэмцэх эсэх, тэдний “оймсыг гозойлгох эсэх, төр засаг болон намын ажилд хутгалдан оролцох эсэх, гадаад бодлогодоо өөрчлөлт гаргах эсэх нь нээлттэй хэвээр үлдэж байна. Эсвэл асуудал огт өөрөөр эргэж Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийх нэрээр “төрийн зөөлөн эргэлт” хийж эрх мэдлээ бататган хадгалж ч болно. Үйл явцаас үзэхэд энэ хувилбар бэлэн байгаа. Ямар ч гэсэн Ц.Элбэгдорж шинэ Ерөнхийлөгчид “арвин баялаг зовлон” үлдээсэн бөгөөд үүнийг Ц.Элбэгдоржийн “аргаар” шийдэх, өөр шинэ аргаар шийдэх хоёрхон боломж буй. Энэхүү нээлттэй үлдсэн олон асуудлыг ярих хангалтай хугацаа надад бий…

АН-ын “дотоод” асуудал

АН бүр “санаа амарсныг” дээр дурдсан. Гэвч энэ нь зүгээр суугаад байна гэсэн хэрэг огт биш. АН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдах нь гарцаагүйг бүгдээрээ маш сайн “ойлгож” байгаа. Ямар сайндаа МАН болон М.Энхболдыг Н.Энхбаяраар “айлгах” гэж оролдож байхав дээ. Уг нь нам ухаантай юм бол “өөрийн” хүнээрээ “айлгах” ёстой биз дээ…

Н.Энхбаяр зүгээр л хээрийн боохой айлгах гэж босгосон мануухай мөн. Н.Энхбаярыг мануухай болгож байгаа нь үүнийг далимдуулж байгаад “өөрийн хүнийг шургуулах” гэсэн Ц.Элбэгдоржийн ядарсан заль мэх юм. Нөгөө талаас МАН-ыг задлах “шилдэг зэвсэг” нь АН биш, МАХН юм. Иймээс МАХН-ыг ашиглан МАН-ын саналыг хуваах гэж оролдож байгааг нь МАН сайн мэдэж байгаа. Чухам иймээс л МАН “дотоод сахилгажуулалт”-аа хийгээд байна. Н.Энхбаяр дүрдээ итгэчихээд давхиад байгаа болохоос түүнийг дахин гаргаж, бүгдээрээ “давхар бүлдэгдүүлэх”, чингэхдээ “дахин бүлдэгдүүлэх”-ийг хүсэх хүн МАН-д ч, АН-д ч огт байхгүй. Ингэхлээр Н.Энхбаярт ямар ч найдвар байхгүй. Мань хашир сүүлийн үед иргэний хөдөлгөөнүүд рүү хандраад байгаа нь түүнд гарц байхгүйг нь нотолж байна.

АН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихээр зарласан баагийнуудын хэн ч сонгуульд ялна гэж бодоогүй, харин сонгуулийн дараа АН дахь байр сууриа бэхжүүлэх гэсэн цорын ганц зорилготой. Энэ нь аль хэдийнээ хурц ширүүн тэмцэл болон хувираад байна.
Одоо АН-д Ц.Элбэгдоржийн; С.Эрдэнэ, З.Энхболд нарын “Шонхор”; бие даан тэмцэгчдийн бүлэг гэсэн 3 бүлэглэл өрсөлдөж байна.

Ц.Элбэгдоржийн бүлэг “угсаа залгамжлах”, “уламжлал залгамжлах”, чингэхдээ Ц.Элбэгдоржийн “оймсыг гозойлгохгүй” хүнийг нэр дэвшүүлэх гэж “үхэхээс бусдыг” хийж байна. Тэр нь одоогийн байдлаар Р.Амаржаргал, Д.Дорлигжав хоёр юм.

Ц.Элбэгдоржийн “бүлдэгдсэн гар”-ын атгалт “суларч” байгааг МАН яс махаараа мэдэрч, одоо л нэг “тайван амьсгалахтайгаа” болов. МАН “өөрөө бүлдэгдүүлэх адгийн муухай ч бусдыг бүлдэгдэх “үнэн гоё” ш дээ” гэж ярих дөхөж байна. Хүчний байгууллагууд дахь Ц.Элбэгдоржийн заавраар хүн бүлдэгддэг “бээлийнүүд” урагдан сэмэрч, харин МАН-ын өмсөх “шинэ бээлий” хайрцаг “дүүрэн” болов…

Харин “Шонхор” бүлэглэлд МАН-тай тохиролцон “сул хүн” тавьж өгөөд сонгуулийн дараа АН доторхи байр сууриа бэхжүүлэх ганц л зам буй. Гэхдээ АН-ын бүх нэр дэвшигч “сул” учраас тэдний “тохиролцох” саналыг МАН хүлээж авахгүй үнэрхэж байна.
Учир нь МАН-д АН-ыг “бүрэн устгах” сонирхол огт байхгүй. “Огт мэдэхгүй гуравдагч хүчин гаргаж байснаас сайн мэддэг АН байх нь илүү дээр.” “Маш дуулгавартай”, “гарын дор” АН шиг “хэрэгтэй юм” байхгүй. АН ямар “орлогч”, “туслах нам” байж үзээгүй биш…

Бодит хандлагаараа бол “Алтангадас” буюу “МАНАН”-гийн “цоо шинэ”, “дэвшилтэт” хувилбарыг бий болгох “жам ёсны” шаардлага үүсч байна. Энэ шаардлагын дагуу МАН, АН хоёр тохиролцох, зөвшилцөх ажил олон хувилбараар туйлын идэвхтэй явагдаж байна. Чимээгүй байгаагийн бас нэг шалтаг энэ юм.

Би судлаачийн хувьд эдгээр “үй түмэн” тохиролцооны нэлээдийг мэдэж байна. Гэхдээ маргааш нь шалгаад үзэхэд өчигдрийн тохиролцоо тэр чигээрээ тэмбэржүржиг болох нь хэтэрхий олон болов. Ингээд би “зарим” тохиролцооны тухай бичих гэхээр бие биенээ хулхидсан “тохирогчдыг” биш, намайг худал хэллээ гэж дайрах нь гарцаагүйг би сайн мэднэ. Адаг сүүлд нь би “ганцаараа буруутан” болж таардаг юм…

Харин тохиролцооны үр дүнд хэнийг АН-ын залуур дээр суулгах асуудлыг шийдэх ба энэ нь үндсэндээ МАН-ын “асуудал” боловч гадаад хүчин зүйл маш их нөлөөтэй. Лав л Барууныхан “Барууны ардчиллыг гутаахын бодит үлгэр жишээ” болсон Ц.Элбэгдорж мэтийн нэгдүгээр үеийн тэнэг лаларуудаас салахын түүс болж байна. Харин АН-д хоёрдугаар үеийнхэн хэр олон буй, тэднийгээ гаргаж ирэх эсэх нь АН-ын намын лидерийн онолын биш, практикийн тулгамдсан асуудал юм. Өнөө хүртэлх АН ямагт гадаад хүчин зүйлийн тусламж дэмжлэгийн ачаар оршин тогтнож байсан ба энэ нь алга болчихоор бие даан амьдарч сурах гэж ядаж байна.

Явж явж АН залуу ч биш, хөгшин ч биш, шинэ ч биш, хуучин ч биш, АН-ынх ч биш, МАН-ынх ч биш, гэхдээ хоёр намын “визтэй” өлбийж нялцайсан даргатай болж таараад байна.

Үүнийг Монголын нийгэмд буулгаж үзвэл “Алтангадас” болон МАНАН шинэ дүрд хувилж, шинэ хэлбэртэй, “шинэвтэр” удирдлагатай, шинэ арга барилтай харагдахыг хичээж буй боловч хуучин мөн чанар, агуулга нь хэвээрээ хадгалагдах хандлага бодитой бөгөөд гарцаагүй болж байна. Учир нь “чөтгөрийн тойрог” гинжээ шинэчлэн бэхэлж байна…

Иргэний хөдөлгөөний “дотоод” асуудал

МАНАН-гийн бодлого нуран унаж, эдийн засаг, нийгэм сүйрлийн байдалд орж, тэдний арчаагүй мөн чанар тодорхой бөгөөд ойлгомжтой болохын хэрээр ард түмний дургүйцэл, тэмцэл асар их нэмэгдэж байна. Ард түмний дургүйцэл иргэний байгууллагуудын идэвхижлээр илэрч байна.

Өнөөдөр идэвхи гарган тэмцэж буй Иргэний хөдөлгөөн байгууллагуудын үндсэн хүч, гол чиглэмж ард түмний язгуур ашиг сонирхлыг илэрхийлж байгаа нь мэдээж хэрэг. Гэвч эрх баригчид иргэний хөдөлгөөнүүд дунд тагнуул туршуулаа оруулах, зохиомол, дуураймал, зэрэгцээ хөдөлгөөн байгуулах, тэр ч байтугай байтугай эсрэг хөдөлгөөн үүсгэх зэргээр хагалан бутаргах, буруу тийш залах, саармагжуулах оролдого хийж, тэр болгондоо “маш сайн” үр дүнд хүрч байсныг эдүгээ заавал харгалзах учиртай. Үүнийг би болон бидний цөөн нөхөд яс махаараа туулсан учраас дэндүү сайн мэддэг юм.

Хамгийн сүүлчийн 2008 оны “Иргэний Холбоо”-ны жишээн дээр аваад үзэхэд тэнд Цагдаагийн тагнуул, Тагнуулын Газрын тагнуул, МАН-ын тагнуул, АН-ын тагнуул гэсэн 4 “төрлийн” тагнуул байв. Мөн хов зөөгчид, хутган үймүүлэгчид, өдөөн хатгагч нар “үй олноороо” байлаа. Одоо ч гэсэн энэ байдал арилаагүй гэж би бодож байна. Гэвч Монгол хэтэрхий жижигхэн учраас хэн нь хэн бэ ?! гэдгийг мэдэж болоод л байдаг юм.

Хэдийгээр маш их бэрхшээл зовлон байгаа боловч манай иргэний хөдөлгөөнүүд бодит амжилт олох бүрэн бололцоотой гэж би дүгнэж байна, амжилт олоосой гэж чин сэтгэлээсээ хүсч байна. Харин энэхүү бололцоогоо бодит байдал болгох эсэх нь тэдний эв нэгдэл, зохион байгуулалтаас л шалтгаална. Гэвч энэ талаар жичид нь ярьсан нь дээр байх…

Эдүгээ Монгол дахь 25 жилийн “ардчилсан туршилт” дуусч, бодит ардчиллын шинэ зурвас үе эхэлж байна. Энэ хандлага эргэлт буцалтгүй бөгөөд хувьсгалт шинж чанартай юм. Өнөөгийн иргэний хөдөлгөөн, тэдгээрийн удирдагчдын стратегийн зорилт бол: МАН, АН-ын эрх баригчдыг шунахай сувьдаг, хулгайч, дээрэмчин, луйварчин, авилгач зан, үйлдлээ татаж, монголын ард түмний тогтоосон дүрмээр тоглохыг албадах (минимум зорилт), үүнийг чадахгүй бол МАН, АН-ыг хоёуланг нь улс төрийн тавцангаас бүрмөсөн шахан зайлуулах (максимум зорилт) явдал мөн. Үүний тулд иргэний хөдөлгөөнүүд улс төрийн гурав дахь биш, шинэ тэргүүлэх хүчнийг үүсгэн байгуулахыг зорьж, гүйцэлдүүлэхийг зорих ёстой…

Яг үнэндээ МАН, АН хоёр бол явцгүй, ирээдүйгүй, найдваргүй, сэтгэл хуурах төдий сонголт болой…

Иймээс “Их салхин хөдөлбөл нижигнэнхэн хөдөлтүгэй”…