МУИС-ийн археологийн багш Г.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа. Тэрбээр ердөө арваадхан хоногийн өмнө “Чингис хаан судлалын олон улсын холбоо”-г байгуулж, тэргүүнээр нь ОХУ-ын иргэн Н.Н.Крадиныг сонгосоныг эсэргүүцэн өөрийн байр сууриа хүчтэй илэрхийлж буй эрдэмтэн билээ.
-“Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хэдхэн хоногийн өмнө болж өнгөрлөө. Харамсалтай нь, монголчуудын бахархал болсон суут хааны судалгаануудыг онцлон танилцуулах уг хурлын үр дүн тийм ч таатай байсангүй бололтой. Энэ хурлын талаарх Таны байр суурийг сонсъё?
-Юуны өмнө нэг зүйлийг бид маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Чингис хаан судлалын ийм хурлыг Монгол Улс зохион байгуулах ёстой юу гэвэл тийм. Бидэнд байгаа цөөхөн бахархлын нэг Чингис хаан яах аргагүй мөн. Ийм хүрээлэн байгуулж болно. Гэхдээ хүрээлэн байгуулахгүй ч Чингис хааныг судлах боломж ч байгаа. Харин хэн үүнийг зохион байгуулсан, үүнд хэн хэн оролцсон, уг хурлаар юу хийв гэдэг нь хамгийн гол асуудал. Миний хувьд хуралд оролцоогүй учир зохион байгуулалтыг сайн мэдэхгүй байна. “Нүүдэлчин” соёлын наадмын үеэр уг хуралд оролцсон хэд хэдэн хүнтэй уулзаж, санал солилцлоо. Хуралд оролцсон хүмүүс бол таагүй л сэтгэгдэлтэй байна лээ.
-Хамгийн гол нь ОХУ-ын иргэн, судлаач Н.Н.Крадиныг энэ судлалын холбооны тэргүүнээр сонгосныг эсэргүүцээд байх шиг байсан...
-Уг нь хүрээлэн байгуулаад Чингис хааныг өргөн хүрээнд судалъя гэсэн юм шиг байгаа юм. Гэтэл энэ судалгааны хүрээлэнгийнхээ тэргүүнээр монголчуудыг үргэлж янз бүрээр хочилдог, их хааны байгуулсан төрт улсыг хүлээн зөвшөөрдөггүй Н.Н.Крадиныг тэргүүнээрээ сонгочихсон. Гэхдээ нэг зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Энд Н.Н.Крадиныг буруутгах аргагүй. “Намайг сонгоод өгөөч, би сонгогдъё” гэж байгаад сонгогдоогүй л болов уу. Харин энэ хуралдааныг зохион байгуулсан, түүнийг Чингис судлалын хүрээлэнгийн тэргүүнээр сонгоход гол үүрэг гүйцэтгэж гүйсэн С.Чулуун нарын увайгүй, эрээ цээргүй, арчаагүй үйлдлийг л жигшмээр байна.
-Уг хурлын тов хэзээ зарлагдсан юм бэ. Яг судалгаа хийдэг олон улсын эрдэмтдэд урилга хүргүүлсэн юм болов уу. Чингис судлалын холбоо байгуулах тухай хурлаас өмнө Та дуулсан уу?
-Хэзээнээс тов гарсныг хүмүүс төдийлөн мэдэхгүй байгаа. Энэ бас нэгэн асуудал болж байна. Олон улсын Монгол судлалын холбооны хурал наймдугаар сард болно гэх мэдээлэл өнгөрсөн хавар гарсан. Гэтэл энэ хурал хойшлогдсон. Монгол судлалын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар Чингис хааны музейн захирал С.Чулуун ажилладаг. Тэрбээр 2016 онд Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон ч түүнээс хойш нэг ч удаа хурал хийгээгүй. Ковид болон өөр бусад зүйл яриад бултаад байгаа юм. Албан тушаалаа алдах гээд байгаа учир албаар хурлаа хойшлуулаад байгаа гэх яриа эрдэмтдийн дунд гарсан. Үнэн эсэхийг би сайн мэдэхгүй байна. Ингэж аргацаан хойшлуулж байсан хурал нь одоо бол бүр болохоо больчихсон. Уг хурал болох зардлыг “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд шингээсэн байж магадгүй л юм.
-“Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” хуралд ямар хүмүүс оролцсон юм бэ?
-Энэ хуралд гол зохион байгуулагч С.Чулууны ойр дотнын, таньж мэддэг хүмүүс цугласан. Чингис хаан судлалд огт холбоогүй хүмүүс ч давхиж явна лээ. Таван өдрийн хурал болгох гээд л хөтөлбөртөө янз бүрийн илтгэл оруулсан биз. Огт хамаагүй илтгэл хүртэл байсан. Манжийн үеийн түүхийг хүртэл ярьсан л байна лээ.
-“Чингис хаан судлалын холбоо”-ны Ерөнхийлөгчөөр Н.Н.Крадиныг сонгосон нь олон судлаачийн, түүхчдийн дургүйцлийг төрүүлжээ гэдэг нь энэ арваад хоногт харагдлаа. Н.Н.Крадиныг эсэргүүцэж буй шалтгаан ер нь юу вэ?
-Бид өөрсдөө эхлээд түүхдээ хүндэтгэлтэй хандмаар байна. Монголын эзэнт гүрний түүхийг гуйвуулдаг, хүлээн зөвшөөрдөггүй хүмүүсийг дээш нь залмааргүй байна. Н.Н.Крадин бол “Монголчууд яагаад ч суурин төр улс байгуулах боломжгүй. Тэд ОХУ, БНХАУ-аас ямар нэг хамааралтай. Тиймээс тэдний байгуулсан зүйл бол төр улс биш” гэж үздэг. Төр улс гэдэг нь цагаан арьстай хүмүүст л байдаг зүйл гэж XIX зууны нийгмийн ухааны онолд ярьдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл, Н.Н.Крадин гэдэг хүний яриад байгаа зүйл бол XIX зууны үеийн колоничлолын бахархал юм. Барууныхан бусад орныг колоничлохдоо бид та нараас дээгүүр, та нар биднээс доогуур гэж үздэг байв. Энэ онолыг үргэлжлүүлж ярьдаг, биднийг үргэлжлүүлэн гутаадаг судалгаатай хүнийг Чингис хаан судлалыг тэргүүлүүлчихлээ. Н.Н.Крадиныхаар бол Монгол Улсыг төргүй гэсэн хэр нь Туркуудыг төртэй гэдэг. Чингис хаан бол феодалын алуурчин, энэ хүн яагаад ч хаан байж болохгүй. Нүүдэлчид төртэй болж болохгүй гэж үздэг. “Зөвлөлтийг дагаад одоо л та нар улс боллоо, одоо л та нар хүн боллоо” хэмээн Монголын түүхийг бичиж байсан л хүн. Ийм хүнийг сонгосон нь бид өөрсдийгөө доромжилж байгаа хэрэг.
-Та Н.Н.Крадины судалгааны бүтээлүүд нь эрдэм шинжилгээний ямар сэтгүүлүүд дээр хэвлэгдэж байсан юм бол?
-Н.Н.Крадины судалгаа маш муу судалгаа. Бидний эрхэмлээд байгаа өндөр зэрэглэлтэй сэтгүүлд бүтээлээ хэвлүүлж үзээгүй л хүн. Тэр битгий хэл ямар ч хяналт шүүлтүүргүй хэвлэлээр номоо хэвлүүлсэн хүн. Өөрөөр хэлбэл хуурамч бүтээл гаргасан гэсэн үг. Энэ тал дээр манай С.Чулуун их алдартай. Дугуй дугуйгаа олдог гэдэг шиг яг л найзыгаа олсон байгаа юм. Н.Н.Крадиныг судалгаа хийгээгүй гэж байгаа юм биш, өөрийнхөө хэмжээнд судалсан байх. Өөрийнхөө хэмжээнд шүү. Гэвч түүний судалгааны үр дүн сайн биш.
-Чингис хаан судлалын ерөнхийлөгчөөр Н.Н.Крадиныг сонгоход Чингис хааны музейн захирал С.Чулуун чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэлээ. Яагаад Н.Н.Крадиныг сонгуулахаар зүтгэсэн юм бол?
-Энэ холбооны ерөнхийлөгч тийм эрх мэдэлтэй хүн биш. Харин уг холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга гол ажлыг хийнэ. Ерөнхийлөгч бол бэлгэдлийн шинжтэй албан тушаал шүү дээ. “Олон Улсын Монгол судлалын холбоо”-ны жишгээр буюу Ерөнхийлөгч нь гадаад хүн, ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь Монгол хүнийг сонгосон байж болно.
Ерөнхийлөгчөөр гадаад хүн сонгох нь асуудал биш. Гол нь ийм үзэл баримтлалтай, ийм судалгаатай хүнийг сонгосонд л эгдүүцэж байна. Ерөөсөө л С.Чулууны хийж буй ажил. Харилцаж чаддаг хэлээрээ л тухайн улсын хүмүүстэй харилцаж, урьж авчирсан. Мөн түүнийг хардаад байгаа дараагийн зүйл бол С.Чулуун үндэсний архивын баримтыг гаргахдаа БНХАУ-ын Ли Шин гэх хүнтэй хамтарсан. Ли Шин бол мөн л ялгаагүй “Хүннү бол Монголчуудын өвөг дээдэс биш” гэж үздэг хүн. Ли Шинтэй хамтран ажиллаад Ардын их сургуулиас нь Хоймрыг мандуулагч гэх цол авсан хүн шүү дээ. Одоо миний бодлоор Н.Н.Крадинтай хамтран ажиллаад ямар нэгэн тэмдэг авна байх. Энэ бол С.Чулууны ажилладаг сонгодог арга.
-Гэхдээ нэг асуулт байна. Яагаад энэ холбооны тэргүүнийг сонгохоос өмнө манай түүхчид, судлаачид үгээ хэлж болоогүй юм бэ. Яагаад бүх зүйл дууссаны дараа үгээ хэлж байгаа юм. Хурал болохоос өмнө эсэргүүцэх, байр сууриа илэрхийлж болоогүй юм уу?
-Энэ хурал болох гэж байгаа гэх мэдээлэл бидэнд байгаагүй. Хурал болно гэх зарыг С.Чулуун хэргээр хязгаарлагдмал хүрээнд цацаж, өөрийн хүмүүсээ л оролцуулсан. Ядаж цагийн өмнө мэдсэн бол Н.Н.Крадин биш шүү гэж бичиж чадна шүү дээ. Гэтэл тийм мэдээлэл ч бидэнд байгаагүй л дээ.
-Энэ хурлыг ингэж зохион байгуулсан С.Чулуун Чингис хааны музейн захирлаар ажилладаг. Удахгүй нээлтээ хийх гэж байгаа талаар мэдээлэл цацагдаж байна лээ.. Музейд жинхэнэ олдвор, зураг хэр их бий бол. Танд музейд байршиж байгаа зүйлсийн талаар мэдээлэл байна уу?
-Нээхээр нь харъя. Тендерийг нь харвал маш их зүйл хуулбарлаж авна гэж мөнгө зарсан. Өнгөрсөн жилийн зургаадугаар сард анхны үзэсгэлэн гаргасан. Гэтэл тухайн үзэсгэлэнд гүүглээс татсан зураг хэвлээд тавьчихсан байсан. Чингис хаан музейн нээлт хоёр гурван удаа хойшилсон шүү дээ. Би Чингис хаан музейг шүүмжлээд байгаа юм биш. Гэхдээ ядаж Туркийн хуулбарласан зургаар барилгаа барьж болохгүй. Хийж болно, хийж буй аргад нь шүүмжлэлтэй хандаад байгаа юм.
-Чингис хаан музейн захирлаар С.Чулуун томилогдсоныг судлаачид мөн л их эсэргүүцэж байсан даа?
-С.Чулууныг битгий томилооч гэж Төрийн ордны гадаа хүртэл жагссан. Сар бүр холбогдох байгууллагуудад бичиг өгч байгаа. Улс төрийн холбоо хамаарал байгаа учир түүнийг энэ хариуцлагатай албанд томилсон байх. Хийж буй үйлдэл бүр нь асуудалд орсон хүн шүү дээ. С.Чулуун Чингис хааныг судалдаг, судалгаатай хүн биш. Чингисийг судалдаг өөр олон хүн бий л дээ уг нь.
-Таны хувьд уг хуралд тийм хүмүүс оролцсон бол, ерөнхийлөгч, ерөнхий нарийн бичгийн даргаар тэр хүн сонгогдсон бол ... гэх бодол байна уу?
-Байлгүй яах вэ. Тухайлбал, Бидний хамгийн сайн мэддэг Кристофер Этвүүд гэж хүн бий. Долоо, найман улсын хэл мэддэг. Чингис хааны тухай судалгаа хийгээгүй ч эзэнт гүрний судалгаагаар тэргүүлдэг нэгэн. Яагаад түүнийг уриад илтгэл тавиулж болоогүй юм. Гэхдээ урьсан байх. Урихдаа цагийг нь тулгаж урьсан байж болно. Хоёр хоногийн дараа хүрээд ирээч гэсэн байж ч магадгүй. Ажлаа сар жилээр төлөвлөсөн хүмүүс мэдээж “Уучлаарай, чадахгүй ээ” л гэсэн байж таарна. Энэ мэт өөр хүмүүс зөндөө бий.
-Ярилцсанд баярлалаа.
-Баярлалаа.
Д.Батчулуун
Сэтгэгдэл (15)