Улс төр судлаач, доктор Д.Бумдарьтай ярилцлаа.
-УИХ-ын ээлжит сонгууль тун удахгүй боллоо. Сонгууль бүрээр иргэдийг ухаалаг сонголт хийхийг уриалдаг, лоозонддог. Гэвч сонголт мэргэ байсангүй гэх нь бий. Ер нь манай улсын сонгогчийн боловсролын түвшин ямар хэмжээнд байна вэ?
-Сонгогчийн боловсрол өндөр байх шаардлагатай биш. Тухайн нийгмийн хөгжил, аливаа асуудалд хандаж байгаа байдлаас нь шалтгаалж сонгогч төр, засаглал, нам зэргийг ойлгох нь хүний эрхийн асуудал. Гол нь тухайн боловсролыг олгодог иргэний нийгмийн байгууллага, төрийн байгууллагууд энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг сул хийдэг. Энэ нь мөн сонгогчдын боловсролд нөлөөлдөг. Учир нь сонгуулийн системээс шалтгаалж нэг удаа л холимог тогтолцоогоор сонгуулиа явуулснаас бусад үед мажоритар тогтолцоо байсан. Энэ нь томсгосон, жижгэрүүлсэн бай ялгаагүй танигдсан нам, нэр дэвшигч, ажилладаг баг гэдэг ч юм уу, ийм сонгуулийн соёл нь нийгэмд тогтоод ирэхээр заавал улс төрийн боловсрол олгох шаардлагагүй гэх хандлага түгээмэл байна.
Гэхдээ сүүлийн үед сонгогчдын боловсролын асуудал ихээр хөндөгдөж байгаа нь нийгэмд өөрчлөлт, бодит амьдрал дээр эерэг үр дүн гарахгүй байгаатай холбож үздэг. Улс төрийн боловсрол сул байснаар бодлого тодорхойлогчдоо буруу сонгох үр дагаварт хүрч байна.
-Улстөрийн боловсролыг хэн олгох вэ?
-Боловсролын байгууллага, төрийн байгууллага, улстөрийн нам, Сонгуулийн ерөнхий хороо зэрэг байгууллагууд хийх ёстой. Гэсэн ч үндсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй байн.
-"Нөгөө" л сонгогддог хүмүүс нь сонгогдоно биз. Ямар ч сонголтгүй харагдаж байна гэх шүүмжлэл цахим сүлжээнд харагдсан. Ядаж өөрөө саналаа өгч, сонгуульдаа оролцоогүй байж дараа нь гомдоллодог асуудал зарим иргэдийн дунд бий. Энэ нь мөн сонгогчдын улс төрийн мэдлэгийг харуулж байгаа хэрэг үү?
-"Нөгөө" л гэдэг хандлага нь иргэд өөрсдөө саналаа өгөхгүй байгаатай холбоотой. Магадгүй тухайн нэр дэвшигчдийн дундаас нөгөө л гэдэг хүнийг яаж мэдэх юм бэ. Ямар шалгуур тавьж байгаа юм бэ. Олны амыг дагах нь утгагүй хэрэг. Нэгэнт л Үндсэн хуулиар сонгох, сонгогдох эрхийг нь олгосонд байхад тэр эрхээ эдлээгүй байж дараа нь миний амьдрал сайхан болохгүй байна, ажил олдохгүй байна, түгжрэл их байна зэрэг нийгмийн үйлчилгээтэй холбоотой гомдол хэлэх эрхгүй гэсэн үг. Сонгуулиа өгөхгүй бол бүү гомдол гэдэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Хэрэв дэмжих үү, эс дэмжих үү гэдэг тал дээр ямар нэгэн үйлдэл хийсэн бол дараа нь шүүмжилж болно. Хариуцлага нэхэж болно. Өөрөө үүргээ биелүүлээгүй байж бусдаас хариуцлага нэхэх нь утгагүй асуудал. Тиймээс хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй.
-Иргэдийн улс төрийн боловсролд иргэний нийгмийн байгууллагууд чухал үүрэгтэй гэж үзвэл, одоогийн түвшинд тэдний үүрэг, оролцоо иргэдэд нөлөөлөх нөлөөлөл ямар байна вэ?
-Олон улсын сангуудын тусламжтай үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага их сайн. Улс төрийн боловсролд чиглэсэн сангууд тодорхой тохиолдолд чиглэлтэй болчихдог. Залуучуудын улстөрийн боловсролын талаар төдийлөн дорвитой зүйл хийдэггүй. Олон улсын байгууллагууд нь түлхүү ажилладаг гэхэд болно. Анзаарах нь ээ, сонгогчид нар өөр болсон байна. Насны эзлэх хувиуд өөр болж, шинэ сонголтууд гарч ирсэн байна. Мөн КОВИД-19 халдвартай холбогдуулан улс төрийн боловсрол олгох, саналаа худалдахгүй байх, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх талаар ихэнх олон улсын байгууллагууд ажиллаж байх шиг анзаарагдсан.
-Сонгуулийн үеэр эд материал, бэлэн мөнгө тарааж санал цуглууллаа гэх асуудал их яригддаг. Энд ямар бүлгийн хүмүүс түлхүү өртөөд байна вэ?
-Авлигын төсөөллийн индексээр манай улс жил бүр хойшилж байна. Нэг үгээр авлига гэдэг чинь өөрөө бодитой биш. Бид "Энэ хүн авлига авч байгаа байх" гэх зэргээр хардаж төсөөллөөр хийсэн индекс гэсэн үг. Ер нь авлига гэдэг асуудал албан тушаалтай холбоотой гэж үзэхээр өндөр түвшинд буюу асуудлыг шийддэг газар хийгддэг. Авлигын авагч болон өгөгч талууд нь тодорхой хэмжээнд боловсорчихсон өөр түвшинд байна. Хээл хахуулийг хэн өгөх боломжтой гэхээр эмнэлэгт үзүүлж байгаа хүн өгч болно. Тэгэхээр авлига, хээл хахууль хаана хийгдэх боломжтой гэдгийг харах ётсой.
Залуучуудын нөлөөлөл дээр гээд үзвэл авлига, хээл хахуулиар саналаа худалдах нь бага.
Харин тэд ямар тохиолдолд саналаа худалдах эрсдэлтэй байна вэ гэхээр найз нөхдөөрөө дарвих эсвэл гэр бүлийнхээ заавраар сонголт хийх нь олон. Сонгуулийн үеэр яригддаг асуудал ямар түвшинд их байна гэхээр амьдралын түвшин бага айл өрхүүдэд түлхүү гарч ирдэг байх.
-Энэ удаагийн сонгуульд олонд танигдсан хүмүүс бие дааж өрсөлдөж байна. Ер нь бие даагчид олноороо сонгогдох нь ямар үр дагавартай вэ. Нам бол нэг бодлогоор ажиллана. Бие даагч нарын хувьд?
-УИХ-ын тухай хуульд нэг намын 39-өөс дээш гишүүн байж олонх гэж үзнэ гэж заасан байдаг. Ингэж байж дангаараа хууль батлах, Засгийн газраа бүрдүүлэх эрхтэй. Харин бие даагч нарт бүлэг байгуулах эрхгүй. Бие дагч нарт УИХ-ын тухай хуулийн дагуу хууль санаачлах, хуулийг дэмжихгүй байх л эрхтэй.
-Хэнд саналаа өгөхөө шийдээгүй эсвэл тухайн нэр дэвшигчийн талаар мэдээлэлгүй байж болно. Эдгээр иргэд юуг анхаарах шаардлагатай вэ?
-Өөрийнхөө тойрог дээр хэн хүн нэр дэвшиж байгааг мэдэхгүй тохиолдолд Сонгуулийн ерөнхий хорооны албан ёсны сайтад хандахад бүрх мэдээлэл ил бий. Үүний дараа тухайн нэр дэвшигчийн харьяа нам, эсвэл бие даагчийн мөрийн хөтөлбөртэй заавал уншиж танилцах хэрэгтэй. Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр тухайн тойргийн мандатын тоогоор дугуйлж байж таны санал хүчинтэй болох учраас хоёр хүн дугуйлах бол хоёр, гурав бол гурвыг дугуйлна. Ингэж байж иргэний сонголт хүчинтэй болох юм.
Хамгийн гол нь сонгогч ирээдүйд эсвэл ирэх жил амьдралд нь ямар өөрчлөлт гарахыг хүсч байна вэ.
Таны хүссэн зүйл нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрт бий юу гэдгийг харах ёстой. Түүнээс биш худлаа ч гэсэн дугуйлъя гэж болохгүй. Миний асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой юм байна гэж үзвэл дугуйлж болно. Өөрт тань тулгамдсан нийгмийн асуудлыг хэрхэн шийдэх бодлогын хувилбаруудыг тавьж байна гэдгийг харж чадвал, хэн нэгний нөлөөнд орохгүйгээр санал өгөх боломжтой болно.
Б.Лхам
Сэтгэгдэл (1)