Албан тушаалын наймаа хаанаас эхлэлтэй вэ. Магадгүй хэн нэгний гуйлт, гуйвуулга, авлага, өглөг, цаашлаад хамаатан, садан, төрөл хүмүүст хамаатай байж болох ч үүний цаана нь бас нэг том шалтгаан байдаг нь сонгууль. Сонгуулиар тусалсныхаа, мөнгө төгрөгөөр тэтгэснийхээ хариуг ихэнх нь албан тушаалчид ийн “бэлэн бус”-аар хариуг нь барьдаг нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл эгзэгтэй үед эзэнд нь тус хүргэснийхээ шанд ирэх дөрвөн жилд төрийн албанд тарвалзаж өнгөрөөнө гэсэн үг.   

Түүнчлэн улс төрийн намууд төрийн эрхэнд гарангуутаа хуулийг гууль болгодог нь юутай холбоотой вэ. Цагаан дээр хараар “хориглоно” хэмээн хуулиндаа заасан атлаа Засгийн газар, УИХ, агентлагын түвшинд “зөвшөөрнө” хэмээн гүрдэж, гаргасан шийдвэрийнхээ эсрэг гараа өргөх нөхцөлийг хэн бүрдүүлдэг гээч. Мөн л сонгуулиар хандив өргөж, ялуулахын тулд ямар ч хамаагүй аргаар иргэдийн толгойг угааж, элдэв мөнгө тараасан намын үнэнч “фэн”-үүд. Тэд тэжээгчийнхээ тэтгэмжийг илүү авна уу гэхээс дутаахгүй. Аль байдаг өнгөтэй өөдтэй гэсэн тендерийг нь авна, авхаалж гаргавал алтны ордуудыг ч туучихна. Байдал жаахан бишдээд ирвэл удирдлагын хэмжээнд өөрсдийнхөө хүнийг шургуулж, бага багаар ч болов сонгуулиар олсон шархаа нөхнө. Үүнийг бид улстөрийн бүлэглэл, тэдний нөлөөлөл гэж энгийнээр тайлбарладаг бол харин албаны үгээр бол сонгуулийн сааралтсан санхүүжилт гэх.

Хэн мөнгө төлнө, тэр дуугаа захиалдаг зарчим улс төрийн намуудад байсаар байгаагийн илрэлийн өнгөрсөн жилүүдэд хангалттай харсан. Тиймдээ ч өнөөгийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчид төрийн албыг төрлийн бус мэргэшсэн алба болгоно хэмээн хэн хэн нь амлажээ. Амлалт бол зүгээр л хий хоосон зүйл гэдгийг монголчуудын өнөөгийн амьдрал харуулах учир хийж, хэрэгжүүлж буйг харах л үлдээд байна.

Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2017 оны ээлжит сонгуулийн нэр дэвшигчид эхнээсээ хандивын дансаа нээж, олон нийтэд зарлаад байна. Гэхдээ гоё тооноос бүрдсэн данснуудын цаана олиггүй зүйл нуугдах нь элбэг. Тухайн нэр дэвшигч сонгуульдаа хэдэн төгрөг зарлагадсан, тухайн мөнгөний эх үүсвэрээ хаанаас гаргасан, хандиваар хэдэн төгрөг цуглуулж түүнийгээ юунд зарцуулсан гэдэг нь олон нийтэд хаалттайгаар үлддэг. Өөрөөр хэлбэл хэнээс хэдэн төгрөг авч сонгуульдсан нь тодорхой бус байдгаас өглөг, авлага, албан тушаалын наймаа, төрийн албаны төрлийн сүлжээ, цаашлаад улсын төсөв хэдхэн бүлгүүдийн хоорондох бизнесийн хэрэгсэл болж буйг ч зүгээр л хараад суух нөхцөлийг үүсгэсээр байна.

Манайд аливаа сонгуулийн зардлын тайлан гэж нэр төдий зүйл болж хувирдгийг өнгөрсөн сонгуулиудад мониторинг хийсэн судалгааны байгууллагуудын дүн харуулсаар ирсэн. Тухайн нэр дэвшигчийн тайланг нь хараад төгрөг бүрийнх нь зарцуулалтыг төвөггүй мэдэж болдог бол бас өөр хэрэг. Гэвч сонгууль бүрийн дараа өрнөдөг энэ үйл явц нэг нь тайлан авсан, нөгөө нь тайлан өгсөн төдий “жүжиг” болдог. Шилэн дансны тухай хуулиас зугтахын тулд таван сая төгрөгөөс доош дүнтэй гүйлгээ хийж, “нуугддаг” шиг сонгуулийн зардлын тайлан бөглөдөг аргыг аль аль нам, нэр дэвшигчдийн олонх нь гаргууд эзэмшчихсэн байдаг учир далд наймаа далдуур гаарсаар байна шүү дээ.

Ерөнхийлөгчийн 2017 оны сонгуулийг зохион байгуулахтай холбоотойгоор улсын төсвөөс гаргах 14.9, нэг намын зардлын дээд хэмжээ болох 6.8, нэр дэвшигч тус бүрийн зарцуулж болох 3.9 тэрбум төгрөгийг гурван намын гурван нэр дэвшигчээр тооцож үзвэл бид нийт 47 тэрбум төгрөгөөр сонгуульдах нь. Өөрөөр хэлбэл, энэ удаагийн сонгуулийн нийт зардал бодит байдал дээр 50 тэрбумыг давж, талийж өгнө. Энэ их мөнгөний зарцуулалтыг шилэн болгочихвол ядаж л олон нийт хяналттай баймаар. Ардчилал өрнөөд 20 гаруй жил болсон манай улсын улс төрийн нам, нэр дэвшигчдийн санхүүжилтийн ил тод байдал туйлын хангалтгүй байгааг Олон улсын байгууллагууд сануулсаар байгаа. Гэвч өнөөг хүртэл хэдэн арван тэрбумаар хэмжигдэх сонгуулийн санхүүжилтийн “гарал үүсэл”, зориулалтыг сонгогчид бид мэдэхгүй, олж чадахгүй байсаар байх уу. Хэний мөнгөөр яаж сонгуульдаж, сонгогдсоныхоо дараа хэнд үйлчлэх мэдэгдэхгүй нэр дэвшигчдийг “уясаар” байх уу.

Б.Өрнөх