-I-
Улсын төсөв 1.3 их наяд төгрөгөөр буурах бодит эрсдэл үүсчээ. Цэцийн шийдвэрээс үүдэж. Энэ тухай Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар “Ноцтой мэдээ” хэмээн тодотгоод “Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар үгүй болж, төсвийн орлого жилд 1.3 их ная төгрөгөөр буурахад хүрч байна. Товчхондоо ашигт малтмал ард түмний өмч биш компаниудынх болж байна” гэжээ. Цаашлаад “Оюу Толгой, “Эрдэнэт” үйлдвэр, “Эрдэнэс Тавантолгой”, цайрт минерал зэрэг бүх зэс, алт, нүүрс, төмөр цайрын уурхай татвар төлөхгүй болж байна. Ашигт малтмал уурхайн эздийн өмч боллоо. Ард түмнийх биш. Энэ бол тоглоом биш шүү” гэжээ. Түүний ийн бухимдах болсон нь нэр бүхий иргэнээс гаргасан мэдээллийн дагуу маргаан үүсгэж хуралдсан Цэцийн шийдвэртэй холбогдох.
Бүр тодруулбал, Цэцийн дарга Д.Одбаяраар даргалуулсан Үндсэн хуулийн цэц Их суудлын хуралдаанаа хийж, ээлжит бус чуулганаар баталсан Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан парламентын шийдвэрийг хүчингүй болгосноос үүдсэн хэрэг. Цэцийн дарга Д.Одбаяр нь Хуулийн сайд хийж байсан нэгэн.
Парламентаас баталсан хуулиар Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа ашигт малтмал эзэмшигчид нөөц ашигласныхаа татварыг төлж, улсын төсөвт төвлөрүүлэх учиртай байв. Гэвч Цэцийн Их суудлын хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийн хүрээнд парламентын шийдвэр хүчингүй болсон нь энэ. Цэцийн энэ шийдвэрийн хүрээнд Монгол Улсын жилийн төсөв 1.3 их наяд төгрөгөөр тасрахаар болсон Сангийн сайдын үг бодит үнэн юм.
Цэцийн дээр чухам “хөх тэнгэр байдаг” гэсэн үгээр Д.Одбаяр даргатай бүрэлдэхүүнийг “зөвтгөж” болох ч бүхэл бүтэн улсын татварын орлогыг 1.3 их наядаар "танах" нь Үндсэн хуулийн гол үзэл санаа бус ямар нэгэн улс төр орсныг Сангийн сайд ийн тодотгожээ.
-II-
Монгол Улсын иргэд газрын доорх байгалийн баялгаасаа шууд ашиг хүртэх ганц арга нь роялти. Хачирхалтай нь, Цэц үүнийг үгүйсгэж, нөөц ашигласны татвар авах нь Үндсэн хуулийн зөрчил гэж үзсэнээр газрын доорх баялаг эзэмшигчдийг хуулийн гадна гаргалаа. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн томоохон орд эзэмшигч компаниуд Цэцийн шийдвэрийн хүрээнд өнөөдрөөс роялти төлөхгүй байж болох нь. Үндсэндээ Монгол Улсын газрын хэвлий дэх томоохон орд газарт үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн болон хувийн хэвшлийн компаниуд роялти татвар төлөхөөргүй боллоо. Энгийнээр татварын орлого мэдэгдэхүйц, бүр жин дарах хэмжээнд буурна, тэр хэрээрээ улсын төсөвт тэрбум биш их наядаар алдагдалд орох нь.
Уул уурхайн салбарын орлого энэ оны хагас жилийн байдлаар 1.31 их наяд төгрөгт хүрсэн тухай мэдээлсэн нь өнгөрсөн наймдугаар сар. Өмнөх жилийн мөн үеийнхээс 17.5 хувиар өссөн үзүүлэлт.
Экспортод гаргаж буй түүхий эдийн хэмжээ нэмэгдэх бүрт ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр, уул уурхайн салбарт ажилладаг компаниудын аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг төсөвт төвлөрүүлсэн нь энэ. Үргэлж алдагдалтай, зарим тохиолдолд улайсдаг улсын төсөвт ийнхүү гэрэл асч эхэлсэн байв.
Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар 35, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын орлого 25.3 хувиар дээшилсэн статистик тоо баримт үүнийг илтгэнэ. Үүнийг дагаад Монгол Улсын эдийн засаг энэ оны эхний улиралд 8.6 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байгаа юм. Чамлахааргүй өндөр үзүүлэлт, дордуулахгүйгээр дээш татах үзүүлэлт. Эдийн засаг идэвхжихийн хэрээр төсвийн орлого нэмэгдсэн нь тодорхой. Ирэх жилийн төсвийн төсөлд энэ хүрээнд тодорхой хэмжээний орлого төвлөрүүлэхээр тооцсон байж таарна.
Гэтэл Цэцээс гаргасан шийдвэрийн хүрээнд уул уурхайгаас улсын төсөвт оруулах орлогын хэмжээ дор хаяж 1.3 их наядаар тасрах нь. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд тухайн орд газарт нөөц ашигласны татвар төлөхөөргүйгээр үйл ажиллагаа явуулж болох нь. Тодорхой, томоохон орд газарт үйл ажиллагаа явуулдаг нэр бүхий компаниудад энэ нь ашигтай байж болох ч Монгол Улсад хохиролтой ийм нэгэн шийдвэрийг Цэц гаргажээ. Дагаж мөрдөх хууль нь гэхээсээ түүнд нөлөөлдөг улстөрчдийн нөлөө нь тохуутай ч юм шиг.
-III-
У.Хүрэлсүх даргатай, Ерөнхий сайдтай МАН-ын Засгийн газраас “Ирээдүйн өв сан”-д анх удаа 500 тэрбум төгрөгийн хуримтлал үүсэх тухай ярьж, онцолж байсан нь ердөө жилийн өмнөх үйл явдал. Энэ тухай Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Норвегийн Тэтгэврийн сантай адилхан сан байгуулж, ирээдүйдээ зориулж хуримтлал үүсгэнэ” гэж мэдэгдэж байлаа. Улстөрчдийн ялангуяа УИХ-ын гишүүд, сайд нарын хамгийн жишээ татаж ярих дуртай Норвегийн “Баялгийн сан”-гийн хөрсийг Монголд тавихаар болсон нь энэ ч Цэцийн Их суудлын хуралдааны шийдвэрийн хүрээнд уг сан “Зангууны үлгэр” болж байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, “Ирээдүйн өв сан”-г бүрдүүлэх санхүүжилтийн нэг эх үүсвэр нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбогдож байв.
Ингэхдээ “Төсөвт төвлөрсөн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу Төсвийн тогтворжуулалтын санд хуваарилаад үлдэх хэсгийн 65 хувь” хэмээн заасан юм. 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 10-нд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан уг хуулиар Ирээдүйн өв санд 167.3 тэрбум төгрөгийг хуримтлуулсан байдаг. Монгол Улсын Баялгийн сан болох Ирээдүйн өв санд түүхэндээ анх удаа мөнгийг хуримтлуулсан хэрэг.
Харамсалтай нь, Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэр бүхий заалтыг Цэц түдгэлзүүлснээр энэхүү сангийн хуримтлал бүрэн зогсох эрсдэлд орлоо. Цэцийн шийдвэрээс үүдэж тэг тогсолт хийж байна. Эцсийн дүндээ энэ сан хэнд хэрэгтэй гэвэл бидний, Монгол Улсын ирээдүй хойчид хэрэгтэй. Түүнээс хэсэг бүлэг улстөрчид сэтгэлийн хөөрлөөрөө гаргасан асуудал огт биш.
-IV-
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц есөн гишүүнтэй. УИХ-аас гурав, Ерөнхийлөгчөөс гурав, Улсын Дээд шүүхээс гурван хүнийг санал болгосноор парламент зургаан жилийн хугацаатай томилдог. Үндсэн хууль өөрөө нийгмийн зөвшилцөл, гэрээ учраас аль нэг субьектэд нь давуу эрх олгохгүйгээр харилцан томилох эрх үүргийг хуваарилсан нь энэ. Цэцийн гишүүнээр нэр дэвшүүлж, томилж ирсэн жишгээс харахад ихэвчлэн мэргэжлийн хуульчид энэ албыг хашиж иржээ. Хачирхалтай нь, нэр бүхий гурван улстөрчийг Ерөнхийлөгчийн зүгээс нэр дэвшүүлж томилуулсан нь өнгөрсөн жил.
Энэ тухай “Үндсэн хуулийн цэцэд нэр дэвшигч нь хуулийн мэдлэгтэй, эрдэмтэн хүн байх ёстой юм шиг ойлголттой байна. Харин Үндсэн хууль арай өөр шаардлага тавиад байна. Улс төрийн өндөр мэргэшилтэй гэдэг нь ядаж л намын гишүүн, өндөр албан тушаал хайж байсан хүн гэж ойлгож байна. Улс төрчдийг томилж болохгүй гэж ойлгож болохгүй. Мөн багш нарын цуглуулга болж болохгүй. Үндсэн хуулийн шаардлагын дагуу хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн. Хүмүүсийн тогтсон ойлголт өөрч хуулийн шаардлага өөр гэдгийг бас ойлгох хэрэгтэй” хэмээн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд байр сууриа илэрхийлж байсан удаатай. Тэр нь ч ёсоор болж байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчөөр дамжиж, УИХ-аар виз даруулсан АН-ын мандаттай Цэцийн нэр бүхий гурван гишүүн хийдгээ хийлээ.
Есөн гишүүний гурав нь Ерөнхийлөгчөөс "хамаарал"-тай байж болох ч Цэц өөрөө олонхийн саналаар шийдвэр гаргах нь хомс. Аль нэг субъектээс томилсон гишүүн ч Цэцийн шийдвэрт бүрэн нөлөөлж болдгийг өнгөрсөн хугацаанд гарсан шийдвэрүүд нь нотолно.
Байгалийн баялаг ард түмний өмч гэдгийг мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, Үндсэн хууль дээр гараа тавин тангарагласан Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын цаад зорилго Цэцээс гаргасан шийдвэрээр илүү тодорлоо гэдгийг зориуд тодотгоод байгаагийн шалтгаан ердөө л энэ. Мэргэшсэн төдийгүй хий нь гарсан хуульчдын талбарыг “нам”-ын буюу улс төрийн өндөр мэргэшилтэй гурван хүнээр сольсон түүний томилгоо 1.3 их наядын “үнэтэй” байснаар ийн тодорч байна.
Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар нарын хооронд үзэл бодол, эрх ашгийн зөрчил байдгийг үгүйсгэхгүй. У.Хүрэлсүхийн танхимд Сангийн сайдаар очиход нь хориг тавьснаар энэхүү зөрчил нь илэрсэн.
Гэхдээ нэг хүнд дургүй, өш зангидлаа гээд бүхэл бүтэн гурван сая иргэнийг хохироож болохгүй. Адаглаад хоёр сая гаруй сонгогчдоос олонхийн санал авахдаа газрын хэвлий дэх байгалийн баялаг бол ард түмний өмч хэмээн хамгийн чангаар дуугарсан хүн нь тав дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга.
Хамгийн гол нь, "Монгол Ялна" уриатай Ерөнхийлөгч Х.Баттулга УИХ-ын ээлжит сонгууль, улсын төсвийг хэлэлцэж эхэлсэн энэ цаг үед өөрийн үзэл бодол, сонгуулийн амлалтаасаа буцах болов?!.
Тийм биш бол Цэц яагаад ийм шийдвэр гаргав. Түүнд хэн нөлөөлөв? гэдэг нь сонин. Цаашлаад Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн "Цензургүй яриа" нэвтрүүлэг оролцох үеэрээ Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг шүүмжилж ярьсан нь маргааш нь Цэцийн шийдвэрээр биеллээ олж буй нь хачирхалтай!. Ямартай ч Ерөнхийлөгчөөс томилолттой Б.Буяндэлгэр, Г.Туулхүү, Ц.Нанзаддорж нар Цэцийн гишүүн болсныхоо эхний үүргийг ийн биелүүлсэн бололтой. Угтаа бол байгалийн баялаг, ашигт малтмалын нөөц ашигласны татварыг хамгийн нэгдүгээр хоёр гараа өргөн дэмжих учиртай нь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өөрөө биш гэж үү?
Г.Эрхэс
Сэтгэгдэл (35)