Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай асуудал энэ намрын гол сэдэв болоод буй. Мөн хэзээ хэлэлцэгдэх нь тодорхойгүй байгаа юм. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай энэ хугацаанд эрдэмтэн, судлаач, хуульч, улстөрч нар өөр өөрийн саналыг дэвшүүлж байна.
Тодруулбал, өчигдрийн цензургүй мэтгэлцээнд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай төслийн ахлагч УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжамцан, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд, Нийтийн эрх зүй судлаач, хуульч Ж.Сүхбаатар нар оролцож, Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслийн талаар хэлэлцүүлсэн юм.
Манай улс нийтдээ дөрвөн удаа Үндсэн хуулиа өөрчилж, баталж байв. 1992 онд баталсан Үндсэн хуулинд нэг удаа өөрчлөлт оруулсан байдаг. Түүнчлэн 2017 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөр УИХ-ын даргын 130 дугаар тогтоол гарч байсан. Энэ нь олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах тогтоол юм. Уг хэлэлцүүлгээр иргэдээс нийт таван сая 584 мянга 832 санал ирсэн бөгөөд 327 мянга орчим хүн оролцсон байдаг. Ингэснээр Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах долоон багц 54 заалт бүхий төсөл боловсруулсан юм. Дээрх олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах ажлыг 2010 онд баталсан Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай журмын хуулийн хүрээнд явуулжээ.
Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай төслийн ахлагч УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжамцан “Тогтолцооны хямрал гэдгийг улстөрчид, судлаачид янз бүрийн өнцгөөс тайлбарлаж байна. 26 жил болж буй Үндсэн хуулийг сайн хууль л гэж боддог. Гэхдээ энэ хуулиас боллоо гэж бүх юмыг Үндсэн хууль руугаа чихэж болохгүй. Тэнд улс төрийн намуудын тогтолцоо бүрэлдэн бий болсон. Мөн нийгмийн шударга ёсны хэмжүүрүүд бүрэн дүүрэн тусгалаа олж чадаагүй. Төрийн машин гацаагүй ажиллаж, Монгол Улсыг хөгжил рүү чирж, улс орноо, ард түмний аж амьдрал, дундчуудыг авч явах үүрэгтэй. Энэ үүргээ сайн биелүүлж чадахгүй байгаа. Дөрөв таван настай хүүхэд өмсч байсан хувцсыг 20 гарсан залууд өмсгөвөл таарахгүй. Нийгэм урагшаа явж байгаа учраас Үндсэн хуулиндаа тодотгол, өөрчлөлт оруулж, нийгмийнхээ хөгжилтэй хөл нийлүүлэх, одоогийн оршоод байгаа гажуудлыг арилгах нэг хөшүүрэг бол Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт гэдгийг судлаачид, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн гаргасан дүгнэлт, зөвлөмжүүд гарч ирсэн учраас уг асуудалд орсон” гэв.
Ерөнхийлөгч УИХ-ын намрын чуулганы нээлтэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар баримтлах бодлогоо хэлсэн. Энэ үеэр тогтолцооны хямралд орсон гэдгийг онцлон тэмдэглэж байсан юм. Иймээс 67 гишүүний гарын үсэг зурсан өөрчлөлтийг хийгээд хямралаас гарч чадахгүй. Тиймээс шинэ Үндсэн хуультай болъё гэдэг саналыг гаргасныг бид харсан билээ.
Харин Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай төслийг УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбат, Ц.Нямдорж, Н.Амарзаяа зэрэг дийлэнх гишүүд дэмжиж байгаагаа илэрхийлээд байгаа.
Тэгвэл энэ талаар Нийтийн эрх зүй судлаач, хуульч Ж.Сүхбаатар “Үндсэн хуулийн тогтолцооны хямралд бид ороогүй. Харин улс төрийн тогтолцоонд асуудал байна. Энэ нь өөрөө удирдлагын салбарыг хамарч байгаа. Бид сонгодог парламентын удирдлагатай улс биш юм байна. Намын шинэтгэл, сонгуулийн шинэтгэлд анхаарлаа хандуулах ёстой” гэсэн байр суурьтай байна.
Мөн Монголын хүний нөөцийн академийн захирал Б.Энхболд “Хүчтэй Ерөнхий сайдтай систем тохиромжтой. Манайх нэгдмэл улс учраас. Холбооны улс бол Ерөнхийлөгч нь сонгогдож гарч ирээд Засгийн газраа бүрдүүлчихдэг. Янз бүрийн хэлбэрүүд байж болох юм. Монголын одоогийн нөхцөл байдлаар харвал сонгуульд оролцсон намын дарга нь ерөнхий сайд болоод Засгийн газрын гишүүн ч мэдэгдэж байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, ийм хүмүүс Засгийн газрын гишүүн болох нь ээ гээд. Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ парламент руу оруулж батлуулахдаа давуу эрх эдэлдэг, улс орны хэмжээний төсөв батлуулахдаа УИХ руу шууд оруулж батлуулах бүрэн эрхтэй. Дунд нь парламентийн гишүүдийн лоббигоор тал тал тийш татсаар байгаад юу ч биш болж байна. Манай улсын зовлон бол энэ. Энэ системийг зөв гэж харж байгаа юм” зэргээр өөр өөрсдийн байр сууртай байгаа. Өөрөөр хэлбэл мэргэжилтнүүд өөр өөр өнцгөөс байр сууриа илэрхийлж байгаа хэдий ч тэд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй гэдэгт санал нэгдэж байгаа юм.
Б.Лхам
Сэтгэгдэл (4)