Сонгууль болдгоороо болж, шинээр сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дараагийн парламент бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх нь ирэх сарын сүүлч, долдугаар сарын эхэн үе. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос нэгтгэсэн эцсийн дүнд үндэслэн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга анхдугаар чуулганыг хэзээ товлон хуралдуулахаас шалтгаална. Анхдугаар чуулганыг ээлжит сонгуулийн санал хураалт явуулсан өдрөөс хойш 30 хоногийн дотор Ерөнхийлөгчийн зарлигаар товлон зарлаж хуралдуулах хуулийн заалттай учраас түүнийгээ баримталж таарна.
Гагцхүү шинээр бүрдэх парламентад хэд хэдэн үүрэг ногдож буй нь өнөөдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөж эхэлсэн Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд хийх засаглалын шинэчлэл.
Шинэ парламент бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхэлсэн өдрөөс хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн засаглалын гурван салаа мөчирт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хүссэн ч, эс хүссэн ч мөрдөж, хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. Хамгийн эхнийх нь мэдээж Ерөнхий сайдыг томилох эсэх асуудал. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр парламент томилгооны зарим эрхээсээ татгалзаж, сайд нараа томилох, чөлөөлөх, огцруулахыг Ерөнхий сайд дангаараа хариуцахаар болсон юм. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн 39.4-т “Засгийн газрын гишүүнийг Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд томилж, чөлөөлж, огцруулна. Засгийн газрын гишүүн Улсын Их Хуралд тангараг өргөнө” хэмээн заагаад буй.
Энэ зохицуулалтаар сонгуулийн дараа эмхлэн байгуулах Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн парламентаас бус дан ганц Ерөнхий сайдаас хамаарах юм. Ингэхдээ Ерөнхий сайдаас гадна Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй нь УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсрах эрхтэй. Олон жилийн турш “дан”, “давхар дээл” гэсэн асуудлын хүрээнд маргаан дагуулж ирсэн асуудал дараагийн Засгийн газраас байхгүй болох нь.
Тэгэхээр Ерөнхий сайдыг нь эс тооцвол УИХ-ын гишүүдээс бүрдсэн У.Хүрэлсүхийн танхим “давхар дээл”-тэй хамгийн сүүлчийн Засгийн газар болж байна.
Нөгөөтэйгүүр, 1992 оноос хойш явж ирсэн, тэр хэрээрээ парламентынхаа барьцаанд ордог гэмтэй Засгийн газрууд, түүний бүтэц бүрэлдэхүүн өнөөдрөөс зөвхөн Ерөнхий сайдынхаа мэдэлд очиж байна. Ерөнхий сайдын зүгээс Засгийн газрынхаа бүтэц бүрэлдэхүүнийг УИХ-д танилцуулж, батлуулахаас өөрөөр сайд нараа томилж, чөлөөлж, огцруулна гэсэн үг. Тэгэхээр сонгуулийн дараа шинээр байгуулах Засгийн газрын тэргүүнийг хүчтэй Ерөнхий сайд гэж тодотгож болно. Тэглээ гээд Ерөнхий сайдыг хэнээс ч хамаарахгүйгээр хүчтэй болсон уу гэвэл өрөөсгөл. Улсын төсөвтэй холбоотой асуудлаар парламентаас дэмжлэг хүлээхгүй тохиолдолд өөрөө огцрох хүртэлх хэмжээний “эрсдэл”-ийг Үндсэн хуулиар хүлээх юм.
Гишүүдийн зүгээс улсын төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлдэг байдлыг нэмэлт, өөрчлөлтөөр халсан ч Ерөнхий сайдад итгэл хүлээлгэхгүй бол огцрох хуулийн зохицуулалттай хэрэг.
Энэ бүгдээс харахад дараагийн Ерөнхий сайдад эрх мэдлийг төвлөрүүлсэн ч үүрэг хариуцлагаа өөрөө давхар хүлээхээр болж байгаа юм. Улс төрийн нам, эвслүүд Ерөнхий сайдыг тодруулах Цаашлаад УИХ-ын гишүүн тангарагаасаа няцвал эгүүлэн татах, газрын хэвлий дэх баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээхээр тусгасан нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн онцлох заалтууд болж байна.
Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөж эхлэх Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн онцлох заалтаас дурдвал:
Зургадугаар зүйл.
2. Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн.
Байгалийн баялгийг ашиглах төрийн бодлого нь урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тулгуурлаж, одоо ба ирээдүй үеийн иргэн бүрд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь баталгаажуулах, газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээхэд чиглэнэ.
Иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийнхээ хүрээнд газрын хэвлийн баялгийг ашигласнаар байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн талаар мэдэх эрхтэй. Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.
Хорин есдүгээр зүйл.
З. Улсын Их Хурлын гишүүн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ өргөсөн тангаргаасаа няцаж Үндсэн хууль зөрчсөн бол түүнийг Улсын Их Хурлын гишүүнээс эгүүлэн татах үндэслэл болно. Улсын Их Хурлын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон тухай асуудлыг Улсын Их Хурлын чуулганаар хэлэлцэж, бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх эсэхийг шийдвэрлэнэ. Уул гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж шүүх тогтоовол Улсын Их Хурал түүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татна.
Гучин есдүгээр зүйл.
1. Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно.
2. УИХ-д олонх суудал авсан нам, эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүнийг; аль ч нам, эвсэл олонхын суудал аваагүй бол хамгийн олон суудал авсан нам, эвсэл бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөн, олонхыг бүрдүүлж, нэр дэвшүүлсэн хүнийг; бусад тохиолдолд УИХ-д суудал авсан нам, эвсэл зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор УИХ-д оруулна.
3. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн УИХ-д өргөн мэдүүлнэ. Ерөнхий сайд энэ асуудлыг Ерөнхийлөгчтэй долоо хоногийн дотор зөвшилцөж чадаагүй бол УИХ-д өөрөө өргөн мэдүүлнэ.
4. Засгийн газрын гишүүнийг УИХ, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд томилж, чөлөөлж, огцруулна. Засгийн газрын гишүүн УИХ-д тангараг өргөнө.
Дөчин гуравдугаар зүйл.
1. УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн, 10 хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонх уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг 30 хоногийн дотор томилно.
2. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ огцорно.
Дөчин дөрөвдүгээр зүйл.
1. Ерөнхий сайд улсын төсвийн болон бодлогын тодорхой асуудлаар өөрт нь итгэл хүлээлгэх тогтоолын төслийг оруулбал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн, 10 хоногийн дотор УИХ-ын нийт гишүүний олонхын саналаар шийдвэрлэнэ.
2. УИХ тогтоолыг баталсан бол Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлж, тухайн асуудлыг дэмжсэнд тооцно. Тогтоолыг батлаагүй бол Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг 30 хоногийн дотор томилно.
Г.Эрхэс
Сэтгэгдэл (1)