Улс орон бүр үндэсний онцлог, ёс заншил гүн шингэсэн спортоороо даяар дэлхийд өөрсдийгөө мэдэн таниулж сурталчилдаг. Монголчуудын хувьд жил тойрон хүлээн байж учран золгодог бахархалт баяр нь дэлхийд ганцхан эрийн гурван наадам байсаар ирсэн. Эзэн Чингис хааны үрс, эзэнт их гүрний хойч болохоо бид чухам энэ их баяр наадмаараа хамгийн ихээр мэдэрч, итгэл үнэмшил, үлгэр дууриал, оюун санааны дархлаагаа гагцхүү хурдан морь, хүчит бөх, мэргэн харваачдын ид хав, эрэмгий чанар, шударга өрсөлдөөнөөс тэтгэсээр өнөөг хүрсэн.
Харамсалтай нь жил ирэх тусам энэхүү ариун нандин чанар аажмаар арилж, ард түмэн хүчит бөхийн барилдаан, хурдан морины уралдаанаа зорин ирж үзэх нь багасах боллоо. Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, морины талбай дахь үзэгчдийн багагүй хувийг гадаадын жуулчид бүрдүүлэх болсон нь гашуун боловч үнэн.
Наадмын нээлтийн ёслолыг эс тооцвол төв цэнгэлдэх хүрээлэн дүүрэхээ байсан шүү дээ. Зөвхөн нээлтийн ёслолыг үзэх гэж ард иргэд хонон өнжин дугаарлаж, шагийн тасалбарыг гар татахгүй авах хэрнээ бөхийн барилдааныг үзэх сонирхол нь багассаар. Арга ч үгүй, тариатай бөх, тавилттай жүжгийг хэн цаг зав гарган үзэхийг хүсэх вэ дээ.
Үндэсний бөхийн холбооны эрх мэдэлд шунасан хүмүүсийн хэмлэлдээн, давааны наймаа, допинг, хэрүүл зодоон, шударга бус шүүлт гэхчлэн асуудал дэндүү олон болж, бөхөд хайртай олон түмнийг бөхийн барилдаанаас эрхгүй цэрвэхэд хүргэж байна. Баяр наадмын гурав болон тавын даваанд өнөөх алдар цуутай аварга, арслан цолтой бөхчүүд нь мөнгөний сураг сонсонгуут сэжигтэй унахыг нь яана. Энэ буруу үлгэр дууриал аймаг, сумдын наадмын хэмжээнд хүрч хавтгайрсан гэвэл үнэнээс хол зөрөхгүй.
Саяхан л гэхэд допингийн хар жагсаалтад шинээр гурван бөх бүл нэмлээ. Бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авдаг болоод 21 жил болж байгаа. Гэхдээ допинг хэрэглэсэн олон бөх шийтгэлээ амссан ч аварга цолтон одоогоор зохих шийтгэлээ хүртээгүй байгаа. Түүнчлэн учраа бөхөө хэт чанга хаях, өшиглөх, тийрэх, дэлсэх зэрэг асуудал хэвийн үзэгдэл шиг болсон байна. Энэ бүх бусармаг зүйлд бидний хайрлан хүндэтгэдэг бөхчүүдийн нэр дуулдах нь эмзэглэмээр. Үндэсний бөхөд жудагтай, нэр цэвэр бөх гэвэл өдрийн од шиг болж. Мөн ойролцоо унасан бөхчүүдэд камерын видео бичлэг үзүүлж, хэн давсныг нь шийдвэрлэж чадалгүй наадамчдыг олон цагаар уяах нь ч олшров. Хэдхэн жилийн өмнө хоёр идэр хүчтэний маргаантай барилдааныг нэг тийш болгох гэсээр байтал шөнөтэй золгож, ямар сайндаа цолны зарлигийг маргааш нь уншихав дээ. Энэ мэтийн бусармаг зүйл хэт хавтгайрсан үндэсний бөх цаашид оршин тогтнох нь ч эргэлзээтэй болоод байх шиг.
Монголын ирээдүй болсон хүүхэд, залуус ч үндэсний бөхийн барилдаан үзэхээ байж, гаднын сагсан бөмбөг, хөлбөмбөгийн алдартнуудыг шүтэн биширч, эдгээр спортоор дагнан хичээллэх нь олшрох болов.
Манай үндэсний бөхийг Японы сүмотой харьцуулья л даа. Арлын ард түмэн үндэсний ёс уламжлалаа яаж дээдлэн дагадгийг бүгд мэднэ. Мянга гаруй жилийн тэртээ үүссэн гэхэд сүмо нь өмсгөл, цол, дүрэм гэхчлэн мөн чанараа түүхийн эргүүлгийн явцад гээлгүй авч үлдэж чадсанаас гадна өдгөө дэлхийд танигдсан өвөрмөц спорт болсон гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй биз ээ. Япончууд үндэсний бөхөө зуны олимпийн наадмын хөтөлбөрт оруулах хэмжээний амбицтай хөгжүүлж чадаж байна.
Сүмо хэдийнэ даяар спортын төрөл болж мэргэжлийн сүмод манайхаас гадна Египт, Гүрж, Эстони, Америк, Хятад, Орос гээд бишгүй олон орны бөхчүүд нэвтрэн хүч үзэх болжээ. Тэгвэл Монголын үндэсний бөхийг дэлхийд хэр олон хүн мэдэх бол? Японы сүмод аль ч улсын бөх түрүүлэх боломжтой. Үүгээрээ илүү цар хүрээтэй болж, дэлхий даяар түгэн дэлгэрч байна.
Гэтэл монголчууд үндэсний бөхийн барилдаандаа мах цусны тасархай Өвөрмонгол, Халимаг, Буриад, Тувагийн бөхчүүдээ ад үзэн барилдуулдаггүй шүү дээ. Тэр ч бүү хэл үндэсний их баяр наадамдаа монгол, казах, халх, дөрвөд гэхчлэн хуваагдаж, ёстой л жалганы юм ярин талцана.
Бөх уг нь тулааны спорт, хэн хүчтэй, хэн илүү бэлтгэл хийсэн нь түрүүлдэг жамтай. Тэгвэл дайран дээр давс гэгчээр допинг гэж дэлхий даяар спортын бүх төрөлд хорьдог “хар тахал” үндэсний бөхөд хурдан идээшиж, хурдацтай тархаж байна.
Ийм байхад залуу хойч үе төдийгүй бөхөд элэгтэй үнэнч хорхойтнууд хүртэл аргаа барахдаа, “Бөхгүй наадам үзмээр байна” гэх болсныг би л лав буруутгахгүй.
Эцэст нь тэмдэглэхэд, чухам холбооныхоо удирдлагын доголдол, допингийн асуудал, шударга бус шүүлт, үзэгчдийн сонирхол буурсан зэргээс үүдэн чөлөөт бөх, боксын спорт дөрвөн жилд ганцхан удаа болдог даяар их спортын наадам олимпоос хасагдах шахсан юм шүү.
Д.Жавхлан
Сэтгэгдэл (4)