Түүхийнхээ олон зуун жилийн турш үргэлжийн дайсагналцсаар ирсэн Азербайжан Армен улсуудын хооронд шинэ дайн эхлэж болзошгүй аюултай мэдэгдлийг Азербайжаны Ерөнхийлөгч Ильхам Алиев уржигдар “Шинэ Азербайжан” намын ээлжит зөвлөгөөн дээр хийжээ. Мөнхийн хөрш мөртлөө лалын шашинт Азербайжан христос шашинт Арменыг цаг ямагт дарангуйлсаар ирснийг Ерөнхийлөгч Ильхам Алиев дээрх мэдэгдлээрээ дахин нотолж Иреванскийн ханлиг болон Зангезур Гейче зэрэг газар нь Азербайжаны ард түмний түүхэн нутаг хэмээн мэдэгджээ.
Азербайжаны Ерөнхийлөгч Ильхам Алиевын мэдэгдсэнээр бол өнөөдрийн Армений нийслэл Ереван хот нь Азербайжаны ард түмний түүхэн газар нутаг бөгөөд түүнийг эргүүлэн авах нь Азербайжан улсын улстөр, эдийн засаг, стратегийн хамгийн гол зорилго гэжээ. Бид түүхэн газар нутгаа эргүүлэн авах нь зайлшгүй бөгөөд ард түмнийхээ өмнө нэн тэргүүнд гүйцэтгэх ёстой түүхэн үүрэг хэмээн Ильхам Алиев онцолжээ. Түүнчлэн Ильхам Алиев Уулын Карабахын асуудлаар Олон улсын хамтын нийгэмлэг Азербайжан улсыг дэмжиж байгаа бөгөөд бид энэ асуудлаар НҮБ-д бодитой санал удахгүй дэвшүүлэн тавих болно гэснийг “РИА Новости” агентлаг мэдээлэв.
Дашрамд сонирхуулахад Армен үндэстнүүд голлон оршин суудаг Уулын Карабах Азербайжаны бүрэлдэхүүнээс гарч, салан тусгаарласан билээ. Уулын Карабахтай холбоотой хоёр улсын хооронд өрнөсөн дайны улмаас 1991-1994 оны хооронд 30 мянга гаруй хүн амь эрсэдсэн байдаг. Газрын тосны арвин нөөцгэй Азербайжан Улс барууныг баримталдаг бол Армен Улс Оросыг түшиглэдэг. Бүс нутагт 1994 онд дайн дууссанаас хойш Уулын Карабах Армений салан тусгаарлагчдын мэдэлд байжээ. Хоёр талын зөрчип мөргөлдөөн 1980-аад оноос эхтэй бөгөөд ЗХУ задарсны дараа 1991 онд томоохон хэмжээний дайн гарч 30 мянган хүн амь үрэгдсэн юм.
Уулын Карабах нь Азербайжан Улсын автономит муж байсан бөгөөд хуучин ЗХУ-ын сепаратизм буюу салан тусгаарлах бодлогыг Уулын Карабахын Бүгд найрамдах Улс баримталдаг ажээ. Уулын Карабах Азербайжаны харьяанд орохоос өмнө Армений бүрэлдэхүүнд байсан. Уулын Карабахын автономит муж 1991 онд Уулын Карабахын Бүгд найрамдах Улс хэмээн бие даан тунхагласан билээ.
Харин тэдний үйлдлийг Азербайжаны парламент хууль бус гэж үзээд Уулын Карабахын өөртөө засах статусыг цуцалжээ. Удалгүй Азербайжан,Уулын Карабахын хооронд зэвсэгт мөргөлдөөн эхлэв. Байлдааны уршгаар 15 мянган хүн амь үрэгдзж, олон арван мянган хүн дүрвэгч болжээ. Энэ зэвсэгт мөргөлдөөний үеэр Азербайжан Уулын Карабахыг түүнтэй зэргэлдээ долоон районы хамт хяналтаасаа алдсан юм. Ингэснээр тус улс нутаг дэвсгэрийнхээ 20 хувийг алдсан гэж үздэг. Гал зогсоох тухай хэлэлцээрийг 1994 оны тавдугаар сарын 12-нд Киргизийн нийслэл Бишкек хотноо байгуулжээ. Уулын Карабахын асуудлыг шийдвэрлэх тухай хэлэлцээр 1992 оноос эхлэн 16 жилийн турш Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын Минскийн бүлгийн хүрээнд хийж байгаа боловч Уулын Карабахын статусын тухай одоо болтол тохиролцож чадаагүй ажээ.
Азербайжаны тал уг асуудлыг тус орны нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хэвээр хадгалах үндсэн дээр шийдвэрлэх ёстой гэсэн зарчмыг хатуу баримталж байгаа бол Армений тал ард түмний өөртөө засах эрхийг хүндэтгэх зарчмын дагуу, Уулын Карабахын ард түмний хүсэл зоригийг харгалзан шийдвэрлэх ёстой гэсэн байр сууриа хамгаалж байгаа юм. Зэвсэгт мөргөлдөөний идэвхтэй үед Азербайжаныг Турк дэмжин Армений хил залгаа нутагт цэргийн томоохон хүчийг барин шахалт үзүүлж байжээ. Тэр цагаас хойш Азербайжан, Турк хоёр цэргийн салбарт нягт хамтран ажиллаж ирсэн байдаг. Азербайжаны армийн хошуучаас дээш цолтой ахлах офицерүүд Туркийн цэргийн сургуулиудаар дамжин суралцаж, дадлага хийсэн байдаг гэнэ. Ийнхүү хөрш зэргэлдээ ч мөнхийн дайсагналцсаар ирсэн Армен Азербайжан улсуудын хоорондох шинэ дайн үүсч болзошгүй ноцтой мэдэгдлийг Азербайжан улсын Ерөнхийлөгч Ильхам Алиев хийчихлээ.
Д.Түвшин
Сэтгэгдэл (7)