-
2016 оны 12 сарын 12
Homo sapiens хэмээх ухаант хүмүүн нь үүссэн цагаасаа хойш эргэн тойрныхоо юмс, үзэгдлийг дүрсээр илэрхийлж, үл ойлгогдох учир битүүлэг үзэгдлийг тэмдгээр дүрсэлж, учир утгыг тийнхүү дүрсээр тайлах гэж оролдож байжээ гэлтэй. Энэ нь хадны зургаас тод харагдана. Хадны зураг дотроос эрдэмтдийн овог аймгийн тамга гэж нэрлэж байгаа дүрсүүд бүр тодорхой жишээ болно. Тамгануудын утга ихэд балархайшиж, дээр үеийн хүмүүс эдгээрээр юу бэлгэдэж байж вэ гэдгийг өдгөө бид зөвхөн таах гэж оролдож байна. Эдгээрээс ихээхэн нууцлаг нь хас, түүний бэлгэдэл юм.
Улаан зосон хас буюу
Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хас
“Шинэ чулуун зэвсгийн үед, одоогоос 4500 жилийн өмнө Өвөр Монголын зүүн хэсэгт оршин амьдарч байсан балар эртний өвөг дээдэсчүүдийн ….хээтэй вааран сав олдсон…Энэ хээтэй вааран савыг манай орны Улаанхад хотын Аухан хошууны Ши Пин шан уулнаас уудлан гаргасан…” гэж өвөр монгол судлаач Солонгууд Б.Буян /Эртний зоосон дээрэх наран шүтлэгэт зургийн тухай/ бичсэнийг хальт уншихдаа Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хасын тухай мэдээлэл байна гэж ихэд олзуурахсансан. Судлаач маань тэр нь ямар овог аймаг болохыг мэдсэнгүй ч, хятад маягаар цөөн тоот үндэстэн гэсэн нь ч, тэр ваар хаанаас гаралтайг дурдаагүй нь ч хамаагүй л дээ. Гагцхүү судлаачийнхаар бол хүн төрөлхтөн чулуугаар оролдон эхэлж байсан тэр үед Монгол нутагт ваар шатаадаг хөгжлийн нэлээн дээд шатанд гарсан овог аймаг байсан болж таарч байгаа нь үнэндээ хачирхалтай болж ирэв. Шинэ чулуун зэвсэгийн үе гээд байдаг, тэгсэн мөртлөө 4500 жил гээд байдаг! Цаг хугацааны хувьд бүр олигоо алдав. Чулуун зэвсгийн үе нь 2 сая жилийн өмнөөс 6000 жил хүртэл үргэлжилсэн. Шинэ чулуун зэвсэг гэхээр 2 сая жилийн өмнөх юм болох гээд байдаг. 4500 жил гэхээр Хүрэлийн үерүү давхиад орчих гээд байдаг. Гэвч нэг тийм ваар олдох нь олдож. Нийтлүүлсэн зургаас үзвэл энэ нь нар буруу эргэсэн, чингэхдээ үзүүрийг давхар эргүүлсэн хасбайна /Зураг 1/. Тэгтэл хас судлаач М. Энхпүрэвын “Монгол хасын эх орон” номноос “…Доктор Д. Цэвээндорж Увс аймгийн Зүүн хангай сумын нутаг Зураагийн хошууны өвөр талын таван том улаан хадны дундаас эртний хүмүүсийн 7000 жилийн өмнө улаан зосоор зурж үлдээсэн хас тэмдгийг нээн илрүүлжээ” гэж бичснийг олж үзэв. 7000 жилийн өмнө…Энэ нь харин Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хасын тухай мэдээлэл байлаа. Дархан хотын орчмоос морин толгойг нар буруу эргүүлэн сийлсэн хас бүхий буган хөшөө олдож. Буган чулуун хөшөөг Хуучин чулуун зэвсгийн төгсгөл, Хүрэлийн үерүү эрдэмтэд хамааруулж байгаа. Чингэхлээр энэ буган чулуун хөшөөн дээр байгаа хас нь 6000-аас 5000 жилийн өмнөхийн юм болж таарч байх шиг.
“Свастика” буюу
энэтхэгчүүдээс хас үүссэн гэнэ
Эртний энэтхэгчүүд хоёр гараа энгэртээ зөрүүлэн мэнд усаа мэдэлцдэг аж. Энэ мэндлэх заншлаас хас үүссэн гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, энэтхэгчүүдийн свастика/svastika/ гэж нэрлэдэг хас нь зөрүүлсэн хоёр гарын дүрс юм байна. Хас нь тэрхүү свастика гэдэг нэрээр дэлхийд тархжээ. Гэтэл Монголд түүнийг хас гэнэ. Свастика нэрийг монголчууд зээлдсэнгүй. 7000 жилийн өмнө хас дүрслэж байсан монголын дээдэс үлийгээ хийж гаднын үгийг авах билээ. Харин 7000 жилийн тэртээд энэтхэгчүүд гараа цээжиндээ зөрүүлж мэндэлдэг байсан болов уу?
Свастика гэдэг нь самигардиар сайн сайхан, оршихуй гэсэн хоёр язгуураас бүтжээ. Иймээс сайн сайхан байдал, элбэг дэлбэг байдал гэсэн утга илтгэдэг аж.
“Хаос бол хас мөн” буюу
манай мэргэд хасын тухай юу айлддаг вэ?
Хасын судалгааны салхийг хагалсан хүн бол Ч. Эрдэнэ гэж бодож байна. Тэрвээр “Их гурвалжин” номдоо “Хас нь угтаа ертөнцийн томъёо, тэр тусмаа орчлонг үүтгэгч хосмол, нэгдмэл ерөнхий/универсиум/ язгуур зарчмын загвар юм… Орчин цагийн шинжлэх ухааны гол объектын нэг нь хаос төлөв бөгөөд учир нь энэ хуйларсан замбараагүй төлөв хэрхэн хар аяндаа зохион байгуулагдах процесс, зүй тогтол нь нэн сонин байгаа юм. Тиймээс Хас маань матеийн өөрөө эмхлэгдэн зохион байгуулагдах зүй тогтлын томъёолол эцэстээ мөн” гээд “Хаос бол Хас мөн гэсэн гаргалгаа хийжээ. Гэхдээ чухам яагаад? гэдэг үндэслэлийг үнэмшилтэй гаргасангүй юу даа гэж бодмоор. Хасын судалгааруу ханцуй шамлан орсон хоёрдох хүн бол М.Энхпүрэв юм. Тэрвээр “Мөнх тэнгэрийн хасбуу”, “Монгол хасны эх орон” гэсэн хоёр ч ном бичжээ. Түүний “Монгол хасны эх орон” номдоо бичсэн нь: “Миний бие …хаадын итгэл үнэмшил, шүтлэг бишрэлийн дээд идеал болсон мөнх тэнгэр нь Монгол угсаатны гүн ухаан, онол сэтгэлгээний цогц мэдлэгт үндэслэгдсэн гэдгийг товчоолон гаргахыг зорьсон болно…Энэхүү идеалист гүн ухааны мөнх тэнгэрийн санаа зориг хэмээх ойлголтыг нар зөв эргэлттэй хас, мөнх тэнгэрийн ивээлийг нарны эсрэг хөдөлгөөнтэй хас дүрсээр төлөөлүүлэн бэлгэдэж байсныг хэдэн жилийн харьцуулсан судалгаагаараа гаргаж тавьсан болно” гэжээ. Гэтэл энэ санаагаа ягштал батласангүй юу даа гэмээр. Гэхдээ өөр бичсэн өгүүллүүддээ гаргасан, түүнийг нь молхи би уншаагүй байж болно л доо. Бас Өвөр Монголын судлаач Буян дээр дурдсан өгүүлэлдээ бичихдээ: “Шинэ чулуун зэвсгийн үед, одоогоос 4500 жилийн өмнө Өвөр Монголын зүүн хэсэгт оршин амьдарч байсан балар эртний өвөг дээдэсчүүдийн хас хээтэй вааран сав олдсон нь тухайн үе дэх нарыг шүтэж байсан гэдгийн тусгал байжээ” гэж шув шулуухан дүгнээд “Нарны гэрлийг эрт дээр үед хас хээ зургаар илтгэж байсан гэдэг маань найдвартай болно” гэж их л итгэл төгс өгүүлээд, харин “яагаад?” гэдгийг батласангүй.
“Зүрхний тамга” буюу
хасын тухай гаднын мэргэдийн айлдсан нь
Үнэндээ гадаадын мэргэний бичсэн бие даасан өгүүлэл олж үзэж чадсангүй. Гэхдээ хоёр гурван нэвтэрхий толь шүүрдсэнээс хамгийн сонин тайлбартай нь орос В.Андреева, В.Куклев, А. Ровнер нарын найруулсан “Энциклопедия символов, знаков, эмблем” байлаа. Энд нэлээд хэдэн тайлбар оруулжээ. Эдгээрээс онц сонирхолтой ганц хоёр тайлбарыг орчуулан сийрүүлсү. “Эртний нарны тэмдэг хамгийн балар үеийн тэмдэг бөгөөд нүдээр харахад Дэлхийг Нар тойрон эргэж байгаа хийгээд жил дөрвөн улиралд хуваагдаж байгааг зааж байгаа юм. Нарны жилийн хөдөлгөөн ба өвөл зуны хоёр тэнцэтгэл өдрийг тэмдэглэж байгаа юм. Мөн ертөнцийн дөрвөн зүгийн утгыг илэрхийлж байгаа болно…Нар зөв эргэлттэй хас нь материйг эрхшээх, материйг жолоодох/ёогт биеэ хөдөлгөөнгүй барьдаг шиг/-ын тэмдэг юм. Нар буруу эргэлттэй хас нь биеийн болон зөн билгийн хүч суларч, дээд хүч нэвтрэхэд саад учирч байгааг илтгэдэг. Энэ чиглэлийн хөдөлгөөний үед механик, газрын талыг эрхэм болгодог гэжээ.”
Энэ нь бас эзотерик буддизмын тэмдэг бөгөөд энэ үүднээс “Зүрхний тамга” гэж нэрлэгддэг аж. Бурхан багшийн зүрхэн дээр хасыг дарсан учраас тэгэж нэрлэдэг гэж домогт өгүүлжээ./Мөн тэнд/
Түмэн наст хээ буюу
Мөнх тэнгэрийнхээ бэлгэдэл дээр монголчууд гишгэлээ гэж үү?
Мэргэдийн айлдаад байгаа шиг хас нь Мөнх тэнгэрийн бэлгэдэл, нарны бэлгэдэл юм бол монголчууд дээр нь гишгэх үү? Монголчуудын хувьд тэнгэр, эзэн Чингисийн үеэс мөнх тэнгэр нь орой дээрээ тахи ж байсан шүтээн нь байлаа. Монголчууд, Хөх түрэгүүд Нарыг Мөнх тэнгэрийн хөвгүүн гэж шүтэж байсан. Энэ нь Чингис хаан Гурван мэргэдэд хөөгдөж, Бурхан халдунд бүгээд, буухдаа “гараа өвчүүндээн мөөлдөж, наран зүг есөнтөө сөгдөж сацал, өчүүл өргөсөн”-өөр нутлагдана. Чингис хааны маань мөнх тэнгэрийн үзэлт(тэнгэр-эрхэт тэнгэр-мөнх тэнгэр-мөнх тэнгэрийн хүч) өөрийнх нь ач Хувилайн дэлгэрүүлж эхлэсэн бурханы сургаалд дийлдтэлээ 174 жил буюу Тогоонтөмөр хааныг дуустал оршсоор байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хаадын зарлиг “Мөнх тэнгэрийн хүчинд, Их суу залийн ивээлд” гэдэг үгээр эхэлж байсан юм. Хамгийн сүүлд Тогоонтөмөр хаан зарилигаа ингэж титэмлэсэн байдаг. Үүнээс хойш энэ агуу үгс хаадын зарилгаас арчигдсан байдаг. Гүег хааны тамганы бичээст “Мөнх тэнгэрийн хүчин дүр. Аюутугай, биширтүгэй” гэжээ. Мөн монголчууд наран тайлга хийж байсан. Энэ нь мөн Бурханы шашины зан үйлд түрэгдэн баларсан боловч баярлууштай нь Баянхонгор аймгийн Баруун Богд уулын тайлгад нэр нь үлдсэн байна. Наран тайлга гээд бурханы шашны ном уншиж байгаа боловч энэ нь Монголд наран тайлга байсны гэрч болж байгаагаараа гайхамшигтай. Ийнхүү мөнх тэнгэр нь ийм олон жил монголчуудыг эзэмдэж байсан шүтээн гэдгийг нутлаад байхын хэрэггүй. Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, монголчууд ширдэгээ түмэн наст хээгээр ширж гоёдог. Хас бол түмэн наст хээний нэг махбод гэдэгт эргэлзэх хүн үгүй. Гэтэл бид ширдэгэн дээрээ гишгэнэ биз дээ. Ингэхлээр хас дээрээ гишгэж байна. Мөн хас дөрөө байна. Бид хас дөрөөгөө дөрөөлж мориндоо морддог. Ингэхлээр бас л хас дээрээ гишгэж байна гэсэн үг юм.
Монголчууд нарыг бэлгэдэж хийсэн тоонон дээгүүрээ харайдаггүй. Нарны сацрагийг бэлгэдсэн унин дээгүүр алхдаггүй. Чингис хаан маань “Миний дээр малгай л байна” гэж нэг айлдсан нь бий. Монголчууд малгай дээр гишгэх нь байтугай газар тавьдаггүй. Сүүлд бид бурханы шашинд орсны дараагаар Оройн дээд Очирдар гэх юм уу Бурхан багшийг орой дээрээ залах гэх зэргээр ярьдаг болсон. Орой дээрээ залдаг Бурхан багшийн хөрөг, дүр дээр монголчууд хэзээ ч гишгэхгүй, гишгэвээс алдас болно гэж үзнэ. Бид төрийнхөө сүлдэн дээр бас гишгэнэ гэж байхгүй. Яагаад гэвэл төр бидний дээр байгаа. Хэрэв хас Мөнх тэнгэрийн бэлгэдэл юм бол яагаад бид түүн дээр гишгээд байгаа юм бэ?
Мөнх тэнгэрийн хөвгүүн буюу
тэнгэрийн бэлгэдэл юу вэ?
Нарны дүрс гэдгийг эрдэмтэн мэргэд нэгэнт тогтоожээ. Бүүр балар цагт босгосон буган чулуун хөшөөний оройд сийлсэн нарны зураг үүний баталгаа мөн/Зураг 2/. Буган чулуун хөшөө гурван янз буйгаас нэг нь цулгуй, хоёр нь сийлбэртэй. Шувуун хошуутай буган хөшөөний оройд ч, монголчуудын бух шүтлэгтэй холбоотой бухтай хөшөө, зэр зэвсэгтэй/нум сум, чинжаал хутаг/ хөшөөний оройн аль алинд нь нар дүрсэлсэн байна. Эртний монгол, хөх түрэг угсаатан нарыг мөнх тэнгэрийн хөвгүүн гэж үздэг байсан/Безертинов/. Мөн буган хөшөөн дээр нар дүрсэлснийг хүний тэргүүн гэж үзэх археологчид бий. Алтан ордны улсын Тогтох хааны зэс зоосны ард наран дотор хүний нүүр дүрсэлсэн нь түүнийг баталж байж магадгүй. Энэ нь нарны хүнчилсэн дүрс байж болно.
“Хөдөлгөөнгүй мөртлөө хөдөлж байгаа дүрс” буюу
хас эргэлдэж байгаа зүйлийг бэлгэддэг
Хас мөнхийн хөдөлгөөнийг зааж байгаа талаар судлаачид цөм санал нэг байна. “Хас тэмдгийг ямар ч хувилбараар зурсан, хөдөлгөөн, орчил эргэлтийг хүний санаанд буулгах увьдастай. Хөдөлгөөнгүй мөртлөө хөдөлж байгаа дүрс” гэж Ч. Эрдэнэ бичсэн нь үнэхээрийн оносон дүгнэлт юм. Хас үнэхээр мөнхийн хөдөлгөөнийг илтгэж байдаг. Чингэхлээр хас эргэлдэж байгаа нэгэн зүйлийг бэлгэдэж байгаа нь тодорхой юм. Тэр эргэлдэж байгаа юм нь юу вэ? Дэлхий буюу эртний монголчуудын нэр томъёогоор бол Этүгэнэх гэж молхи би мунхаглаж байна. Хэдийгээр харьцангуй ойлголт гэж болох боловч Дэлхий тэнхлэгээ мөнх эргэж байдаг гэж хэлж болно. Иймд молхи би Хас бол Этүгэн эхийн бэлгэдэл гэж таамнаж байна.
Чингис хааны сүлд буюу
“Тэнгэр газраа хүч нэмэгдэж…”
“Монголын нууц товчоон”-д Тэмүжин Гурван мэргэдийг ялсны дараа Тоорил, Жамуха хоёрт “Эрхт тэнгэр нэрийдэж, Эх этүгэнээ хүргэж…” гэж хэлж байдаг. Мөн Хамаг Монголын хан болоод нөхөддөө “Тэнгэр газарт хүч нэмэгдэж игээгдвээс…” хэмээн бас өгүүлж байдаг. Ингэхлээр Чингис хаан Тэнгэр, Этүгэн эх гэсэн хос шүтээнтэй/dualism/ байсан нь тодорхой байна. Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, өнгөрсөн зун Монголын хаадын зоос цуглуулагч, судлаач Б. Нямаагийн “Монгол улсын гүйлгээний мөнгөн тэмдэгт” гэсэн гайхамшигтай номыг олж үзсэн юм. 1227 онд Самаркандад дэлдсэн, ар талдаа Чингисхаан, Чингисийнмөнгөгэсэн араб бичээстэй, нүүрэн талдаа оройн хэсэгтээ, нуман тамганы дээд талд одоо бидний ширээтэй онги гэж нэрлэдэг тамга бүхий зоосны зургийг уул номонд тавьсан байлаа.
Тэр ширээтэй онгийг Чингис хааны сүлд нь энэ биш үү? хэмээн дуу алдав. Тийм ээ, энэ нь Чингис хааны буюу Их Монгол Улсын сүлд яах аргагүй мөн байх учиртай. Тэгээд бэлгэдлийг нь тайлах ухааны юм болов. Бидний “онги” гэж нэрлээд байгаа дугуй цагриг бол, мэдээж, нарны дүрс юм. Х. Пэрлээ гуай “Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь” бүтээлдээ онгин тамгыг наран тамга гэж нэрлэсэн нь түүнийг батлана. Энэ талаар маргах хүн ховор биз. Гэтэл бидний “ширээ” гэж нэрлээд байгаа тэр хайрлага, түүний чанх голд перпендикуляр буусан босоо хайрлага юу вэ, юуг бэлгэдэнэ вэ? Муугаа мэдэхгүй толгойгоо гашилгаж эхлэв. Их хааны дуализм л сэтгэлд буугаад байлаа. Тэр хайрлага Этүгэн эхийг бэлгэдэж байгаа юм биш биз? Гэхдээ яагаад хайрлага/зураас/ гэж? Нямаагийн номыг цааш нь ухлаа. Хариугаа олох шиг болов. Тэр хайрлага бол Хасын, чингэхдээ битүү хасын/+/ махбод/элемент/ байна гэж тархируу харвав. Алтан ордны улсын эрт үеийн мөнгөн зоосон дээр Бат хааны хөлтэй ширээ бүхий онгин тамга байна.
Мөнхтөмөр, Тодтөмөр, Тольбуга, Тогтох зэрэг хаадын тамганд ч Батын сүлд төдий лөөрчлөгдсөнгүй буюу баруун хөл, зүүн хөлний үзүүрт зэтэр нэмэгдснээс өөр онцын өөрчлөлтгүй явж байснаа Бэрхэ хааны тамга буюу сүлд нь цувгаа дөрвөлжинтэй онги болжээ/6/.
Чингэтэл Сарай хотод дэлдсэн гэх нэгэн зэс зоосон дээр тэрхүү цувгаа дөрвөлжин голтой нар буруу эргэсэн өлзий хэлбэртэй хас урлажээ.
Чингэхлээр Алтан ордны улсын сүлд нь нар буруу эргэсэн буюу билиг хас байжээ. Хэрэв Хас Этүгэн эхийн бэлгэдэл гэдэг миний таамаг үнэн бол нар буруу эргэлттэй буюу эм байх учиртай. Манай дэлхий ч тэнхлэгээ нар буруу эргэдэг шүү дээ. Ялдар дурдахад, Кашгарт дэлдүүлсэн, он нь үл мэдэгдэх зэс зоосны ар талд нар зөв эргэсэн хасдүрсэлсэн нь бий. Өвөр Монголын нэрт эрдэмтэн Сайшаал агсан “Чингис хааны товчоон” номдоо Говийн умардыг захирагч Гүнжийн тамганы дардасыг нийтэлжээ. Энэ тамганы голд Хас ина гэсэн үгийг монгол бичгээр сийлсэн байна. Энэхүү “ина” нь инь, янь буюу аргабилиг гэсэн үгийн инь буюу арга биш байгаа? Өөрөөр хэлбэл “арга хас” гэсэн үг биш биз? Яагаад ингэж бодов оо гэвэл нэгд, ина, инь хоёр үгийн бичлэг төстэйгээс, хоёрт, Чингис хаан Уйгарын Идагудад Ал-алтун бэхи охиноо өгөхдөө хэлсэн үгнээс ургуулсан болой. Чингис хаан охиндоо захихдаа: “Хатагтай хүн гурван эрт болой. Аль гурван эр хэмээвээс тэргүүн, төр эр буй. Түүний хойно нэр эр буй. Түүний хойно авсан эр буй. Гурван эр хэмээгдэх энэ. Тэр эрийг хатуужваас нэр эр бэлэн эсхүү буй. Бэлэн нэр эрийг бэхлэвсээс авсан эр хол ангид, алс хэтэс хаана одох”/Лувсанданзан. Алтан товч/ гэжээ. Иймд төрийг арга гэж сэтгэж байсан юм биш үү. Тийм бол төрийг бэлгэдсэн тамга арга байх, төрийн тамгыг баригч нь билиг байх учиртай. Богд хааны зааны ясан хайрцагт нандигнан хадгалж байсан Чингисийн бөлзөгний хас хаашаа эргэлттэй байсныг Осендовский бичиж үлдээгээгүй нь юутай харамсалтай. Дашрамд хэлэхэд хааны сүлдний нарны дорхи одоо бидний ширээ гэж байгаа зураасыг зураас, ширээ гэж нэрлэж байгаагүй нь тодорхой. Нэг нэр томъёо байсан байж таарна. Магадгүй, эртний монгол үгсийг хадгалж үлдсэн буриад, урианхай, дөрвөд аялгуунд байж ч байж мэднэ дээ. Ямартай ч монголчууд бид хааныхаа сүлдийг морин эрднийнхээ гуяан дээр авч үлдсэн баяртай.
Хас дөрөө буюу
Хас дээр гишгэдгийн учир юу вэ?
Түмэн наст хээ нь Этүгэн эхийн мөнх оршихын бэлгэдэл юм. Ер нь бол түмэн наст хээ нь хязгааргүй үргэлжилдэг хээ. Өөрөөр хэлбэл, энэ хээг үргэлжлүүлэн зураад байвал дэлхийг ч бүтэн бүрж болно. Түмэн наст хээгээр ширдгээ ширдгээрээ тэр айл гэр хотлоороо урт наслаж, удаан жаргах, айл гэрийн эв зангиа бөх бат байхыг бэлгэддэг. Энэ хээн дээр гишгэж байгаа нь Этүгэн эх дээр бат гишгэхийн бэлгэдэл юм гэж молхи би мунхаглаж байгаа юм. Дөрөөний улыг хасаар чимэглэдэг нь монгол хүн дөрөөгөө бат жийж, эмээл дээрээ бат суухын бэлгэдэл мөн. Яваандаа хас нь бат бөхийн бэлгэдэл болон хувирсан байна. Үүнийг Хар хүрэм хотын туурьнаас гарч буй тоосгон дээр хас товойлгосон байгаа нь нутална. Өөрөөр хэлбэл, тэр ордон, харш, сүм нурахгүй, бөх бат байхын бэлгэдэл байх нь л дээ.
Сүлд нь овоо буюу хасарван гуравын тоотой холбогдох нь
Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын нутагт Сүлд нь хөх овоо гэж бий. Чингисийн цагаан сүлдийг тахиж байсан дагшин газар. Сүлд нь хөх овоо 13 овоотой. Голдоо сүмбэр овоо нь, дөрвөн талдаа дөрвөн тийшээ цацарсан дөрөв дөрвөн овоо. Өөрөөр хэлбэл битүү хасын хэлбэртэй. Ийм хэлбэртэй овоо гэвэл миний үзсэнээс Хэрлэн баян улаан уулын арван гурвын овоо юм. Энэ овоог Чингис богдын 27-ны сүүдэрт зориулж босгосон гэж домоглодог. Овоон хас дэлхийтэйгээ хамт нар буруу эргэж байдаг. Бид овоондоо мөргөхдөө нар зөв тойрдог. Энд арга билгийн нэгдэл болж байж мэднэ. Хас ийнхүү овоогоор дамжин арвангурвын тоотой холбогдож байж болзошгүй.
Хасбуу дөөрөө тодорсон хас гэсэн
утга байгаа юм биш биз?
Нэгэнт хасын тухай өгүүлсэн болохоор хасбуу тамганы талаар бодлоо хэлмээр санагдав. Гэхдээ урьд нь нэг сонин домог сийрүүлсү. Чингис хаан хас буу тамгаа Цагаадайд өгөхөд Өүлэн эх далдуур харамсаж, хасбуу тамгыг хөхөндөө дарж, дардсыг нь авч үлдэн, тэр дардсаар хийсэн тамгыг Өгээдэйд өгсөн гэнэ. Миний бие 2011 онд Өвөр Монголын Ордост явж байхдаа өвөрлөгч эрдэмтдээс хасбуу тамгыг сураглавал тэд “Лигдэн хааныг Хөх нуурын орчимд таалал барьсны дараагаар түүний хүү Эрххонгор Манжид Толийн цайдамд бууж өгөхдөө хасбуу тамгийг Манжийн хаанд өгсөн гэдэг яриа бий гэж тэд хариулсан. Тэгээд намайг Толийн цайдамд аваачиж уг газрыг үзүүлсэн. Үүнийг өгүүлэлгүйгээр домгийг үргэлжлүүлбэл, хасбуу тамгыг авсны учир Манжийн хаан хүчирхэг болсон гэнэ. Цагаадайд өгсөн тамга яаж яваад ч юм Оросын хааны гарт орж, улмаар Оросын цагаан хаан хэнд ч дийлдэхээ байсан гэнэ. Ийм нэгэн хачин нууцлаг домог урианхай нарын дунд яригддагийг сэтгүүлч Ш.Адьшаа түмэнд ил болгосон байсан.. Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, “МНТ”-д хас гэсэн үг ганц ч байдаггүй. Харин “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг” гэсэн сурвалж бичигт “Хас ордон”, “Хас их зарлиг”, “Эрдэнэт хас аяга” гэж гурав гарч байна. Хасбуу тамганы тухайд анх дурдагдаж байгаа нь, “Эрт төрөхүйд минь баруун гарт минь лусын орноос хасбуу тамга бурханы зарлигаар учирвай.” Энэ зохиолыг судлаачид 1330 оноос өмнө зохиогдсон байх гэж таамагладаг аж. Ямартай ч Монголд бурханы шашин хүчтэй болж ирж байсан үед зохиогдсныг “хасбуу тамга бурханы зарлигаар учирвай” гэдэг өгүүлбэрээс мэдэж болно. Мөн хас гэдэг үг энд хийсвэр утгаар хоёр, бодот утгаар нэг гарч байна. Үүний дараагаар хасбуу тамганы тухай дурдсан хүн бол Саган сэцэн юм. Чингис хааны 22-р үеийн удам Саган цэцэн хунтайж “Эрдэнийн товч” бүтээлдээ хасбуу тамга бүтсэн тухай сонин домог оруулжээ. Сийрүүлсү. “…Тэмүжин хан хөвгүүн
хорин найман насандаа шарагчин тахиа жилээ Хэрлэн мөрний хөвөөнөө
Хөдөө аралаа хаан орноо
суухуйд тэр өдрөөс урьд гурван өглөөд, гэрийн өмнө нэгэн дөрвөлжин цагаан чулууны
дээр таван өнгөт болжмор мэт шувуу сууж, Чингис, Чингис хэмээн донгодсноор
дунд бүр дуурьсах нэр нь Суут богд Чингис хаан хэмээн хотол
зүгүүдэд алдаршчээ.
Тэнд тэр чулуун гэнэт бөгөөд өөсөөн хагарсан дотроос хасбуу нэрт хас тамга уртуулин ба
өргөн нь нэг төө, ард нь яст мэнэхийн дээр хоёр луу ороолдон агсан, жидэр нь сийлсэн
мэт горвилон бүхий гарвай” гэжээ.
Цагаан чулуун дээр таван өнгийн болжмор мэт шувуу донгодож байгаа нь энэтхэг домгийг санагдуулам. Яст мэлхийн дээр хоёр луу ороолдсон, үсэг нь сийлсэн мэт гэж байгаа нь хятадын ханз үсгийг яст мэлхийний хуягны хээг дуурайлган зохиосон гэдэг хятад домгийг санагдуулам. Гэвч эдгээрээс миний хамгийн сонирхсон нь цагаан чулуу өөрөө хагараад хасбуу тамга бүтэж байгаа явдал юм. Энэ нь соёмбу үсгийн үүссэн домгийг санагдуулаад байгаа юм. Соёмбу буюу Svayinbhy-г өөрөө тодорсон үсэг гэдэг. Самгарид хэлний бу(соёмбу, замбу) нь оршин буй, орон, дэлхий гэсэн утга заадаг аж. Бурханы шашины түүхийг бичсэн Саган сэцэн өөрөө тодорсон үсэг буюу соёмбу-г мэдэхгүй байх гэж үгүй. Учир иймд хасбуу-г өөрөө бүтсэн хас гэсэн утгатай болгох гэж эрмэлзсэн байж магадгүй юм аа. Ялдар сонирхуулахад, хасбуу тамга гарч ирсэн гэх домогт хад Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт байдаг.
Нутгийн ард тийш гаднын хүн авч очих дургүй юм билээ.
Чингис хааны сүлд буюу эргэсэн хасын утгыг тайлах гэсэн мөхс оролдлого, таамнал ийм болой. Гэхдээ энэ нь монголчуудын сэтгэлгээний үүднээс тайлах гэж оролдоход шүү гэдгийг хэлэх хэрэгтэй байх аа. Сүлдийг мөнгө зоосон дээр тавьдаг уламжлал монголчуудаас эхтэй байж мэдэх юм шүү.
-
2016 оны 12 сарын 12
Их хуралд 66 суудал авч олонхи болсон тус намын дарга М.Энхболдын гишүүдийг “жийх”-ээр фракциуд нь тохиролцсон “жиг жуг” яриа гарах болов
-
2016 оны 12 сарын 12
1924-оны Э.Ренчиногийн Үндсэн хууль
Монгол улс үндсэн хуультай болсны ойг саяхан тэмдэглэж нэг хоног амарлаа.
1924-оны үндсэн хуулийг ЗХУ-ын хүсэл таашаалд нийцүүлэн батлуулахаас өөр боломж, шинэ тулгар үүссэн Монгол улсад байсангүй.
Гэвч Монголчууд эрх чөлөөт, бүрэн эрхэт байдлаа хадгалахыг удаа дараа эрмэлзэж, амь насаа золин тэмцэж байсан юм шүү.
ЗХУ-ын даалгавараар, Монгол улсад үндсэн хууль батлуулах ажлыг удирдан чиглүүлэхээр Яков Блюмхин, Э.Ренчино, Рескулов, Баторин, Амгаев мэтийн хүмүүс ирж байжээ.
Тэд 1922-оноос Бодоогийн хэрэг, Сажа-ламын хэрэг, Тайж Рэгдэндагва нарын хэрэг гэх мэтийн элдэв хэрэг зохиож, улс төрийн аллага хийж байв. Энэ нь ҮНДСЭН ХУУЛЬ батлуулах үйл ажилгааны бэлтгэл ажилгаа байжээ.
Тэдний энэ үйлдэл нь угсаа сурвалжтай тайж ноёд, хутагт хувилгаан хүмүүсийг шинэ Монголын улс төрөөс холдуулж, боловсрол мэдлэг муутай, үг дуугүй захирагдах харц ардуудаас бүрдсэн удирдах багийг бүрдүүлэх опериац байв.
Дараа нь харц гаралтай боловч итгэлгүй, даалгавар муу биелүүлдэг агентуудаа КГБ устгасан байдаг. Үүнд Жанжин Д.Сүхбаатар мэтийн хүмүүсийг хөнөөснийг хэлж болно.
Цааш нь 8-р Богдын эргэн тойронд Тагнуул агентуудаа нэвтрүүлэн эхлээд Дондогдулам хатныг, дараа нь богд хааныг хорлон алжээ.
Бэлтгэл ажилгаа дууссан гэж үзээд, 1924-онд Үндсэн хууль батлах гэтэл С.Данзан гэх мэтийн гайнууд гарч ирсэн тул мөн л тэднийг устгасан байна.
Ингэж улс төрийн аллага хүчирхийлэл үйлдэн байж, 1924-онд ЗХУ-ын санаанд нийцэх үндсэн хуулийг батлажээ.
1924-оны Э.Ренчиногийн үндсэн хуулийн зорилго нь Монголын Феодлуудыг нийгмийн анги давхаргынх нь хувьд устгах байв.
1924-өөс 1940 он хүртлэх энэ 16 жилд Монголын феодал гэх Чингисийн удмын сурвалжит тайж, ван гүн нарыг, мөн шарын шашны философи судласан лам нарыг, бас баян чинээлэг бизнесс эрхлэгчдийг үндсэнд нь анги давхаргынх нь хувьд алж дуусгасан байлаа.
Иймэрхүү аллагыг Хятадад Маогийн үед соёлын хувьсгал гэх нэрийн дор хийж байв.
Мөн Полпотын дэглэмийн үед Канбожид Улаан Кехмерууд ийм аймаглан устгах аллага үйлдэж байлаа.
Монголд Чойбалсангийг нэрээр ЗХУ-ын КГБ-ийн шууд удирдлагаар 1930-аад онд ингэж их аллагыг үйлджээ.
Эцэст нь хэлэхэд : 1924-оны үндсэн хуулийн гол АВТОР нь Э.Ренчино буюу ЗХУ юм шүү.
Бид аллага хүчирхийллийн гол номлол болсон баримт бичгийг бусдын шахалт нөлөөн дор баталсан ойг саяхан сайхан тэмдэглэлээ.
Уг нь бараг гашуудлын гэмээр өдөр юм шүү дээ.
Хожим нь ЗХУ БНМАУ-ын ерөнхий сайд П.Гэндэнг 1938-оны 11-р сарын 26-нд буюу 1924-11-26-нд өөрийнх нь батласан үндсэн хуулийн 14 жилийн ойн өдөр нь буудан алсан байдаг.
-
2016 оны 12 сарын 12
Дарга сайд нарын санаа үнэхээр ард иргэдийнхээ эрх ашгаас тасарчээ. Урьд нь үнэн санаагаа нуух, зүсийг нь хувилгах гэж оролддог байсан бол, одоо огт тэгж оролдохоо байж. Шууд хамаагүй ярина. Тэглээ гээд тэдэнд ямар ч хал бал учрахгүй юм чинь юунд ч санаа зовох вэ дээ.
-
2016 оны 12 сарын 06
Ямар ард түмэн байна, тийм төр засаг байна гэдэг. Эрх баригч давхарга оногдсон хөдөлмөрөө хийж, бүтээл тэмцлийг өрнүүлж, аз жаргалант эрүүл нийгмийг асар их байгалийн баялгаа ашиглан цогцлоож барьж байгуулахыг хүсэлгүй, харьд урван эх орноо зоосны нүхээр тасчиж тамлах адил хэсэг хэсгээр өгч баяжих гэмт хэрэг л үйлдэж ирсэн бол, ард түмэн нь тийм л гэсэн үг болж таарч байна. Тэгээд л сонгоод байна.
-
2016 оны 12 сарын 06
...Өдөр шөнөгүй, цаг наргүй ажиллаж буй “хар” ажилчдад илүү цагийн цалин хөлс олгогддоггүй гэх гомдол байна. Өөрөөр хэлбэл ОСНАА-н түгээх төвийн ажилчдын цалин хөдөлмөрийн хуулийн дагуу олгогдохгүй байна гэсэн үг. ОСНАА-н “Мартагдсан хүмүүс”-ийн илүү цагийн цалин хаачсаныг хайх цаг болсоон, одоо...
-
2016 оны 12 сарын 06
Хуанлийн хуудас эргэсээр саяхан дуу шуутай угтаж байсан 21-р зуун хоёр дахь арваныхаа төгсгөл рүү ойртож явна. Тэртээ 1980-аад оны дунд үеэс олон улсын хэмжээнд эрчээ авсан ардчилал, неолиберализмын хүчтэй давалгаа оргил үеэ аль хэдийнээ үджээ.
-
2016 оны 12 сарын 05
...Эдийн засаг хүнд байгааг, Монгол төрийн түшээд бадар барьж, гуйлга гуйхаар урд хөршийг зорих гэж байгааг мэдсээр байж тэд юу юуны туханд хүрэлгүй, дэлхийн худалдааны байгууллагын дүрмийг зөрчин барин хилийн хураамж нэмж хясна гэж байхгүй. ..
-
2016 оны 12 сарын 05
Гахайн махыг тансаг идээнд тооцдог армян, сиричүүдтэй жүүд нар нэг ширээний ард суугаад гүнцэг барьж болдог л юм байна. Хулгайч үнэг, ямаа, бас тахианууд бүгдээрээ нэг хашаанд эвтэй найртай амьдардаг тухай хэн нэгэн яривал би одоо лавтай итгэхээр боллоо хэмээн Жерменийг дуу алдахад, Лаг өлгөж аваад
-
2016 оны 12 сарын 05
...Монгол төрд тулсан асуудалд шийдвэр гаргадаг тэнэг зөнөгүүд зөндөө бий. Ихэвчлэн тэнэг зөнөг шийдвэр гаргана. Эдийн засгийн А ч үгүй байж сайд болно. Эрх зүйн наад захын мэдлэггүй атлаа хууль “үйлдвэрлэнэ”. “Одоохондоо хийх ажлаа сайн мэдэхгүй л байна” гэдэг алдарт үгийг нөхдийнхөө нүүрийг улалзтал хэлнэ...
-
2016 оны 12 сарын 03
...Ойр дотны эмэгтэйчүүд, найз нөхдийг нь барьж хориод “Даргынхаа но-г хэлчих” хэмээж байгаа нь “Ногоон малгайтнуудын” үе эргээд ирж гэхээс өөр дүгнэлт алга. Ёстой л Э.Бат-Үүл баатарын хэлсэнчлэн цаг нь болоод эрх нь олдох юм бол лаларууд дуртайяа ногоон малгайтнууд болдог аж....
-
2016 оны 12 сарын 03
МАН-ын ахмад гишүүн Г.Самбуу МАН-ын удирдлагуудад захидал хүргүүлснийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.
НЭЭЛТТЭЙ ЗАХИДАЛ
-Би МАН-ын жирийн гишүүдийн нэг. УИХ-ын сонгуульд нам маань ялалт байгуулсанд талархаж, миний өчүүхэн хувь нэмэр бий гэдэгт итгэж явдаг нэгэн. Сонгуулийн өмнө манай намын дарга нар “Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулж, ард олноо сайхан амьдруулна” гэх зэргээр маш том том амлалт өгч байсныг намын жирийн гишүүд бид төдийгүй олон нийт мартаагүй байна. Гэтэл их санасан газар есөн шөнө хоосон хонов гэгчээр намын дарга нарын маань үг уриа төдийхөн байжээ гэдгийг улам бүр ойлгож, басхүү харамсах боллоо. Хамгийн наад зах нь л мэргэжлийн гэхээсээ найз нөхөд, нутаг нугийнхнаа татсан Засгийн газар байгуулж, олон нийтээс ямар их шүүмжлэл хүлээв. Нөгөө шүүмжлээд байсан давхар дээлээ ч өөрсдөө өмслөө. Энэ байдал зөвхөн Засгийн газар, яам, агентлагуудад болж байгаа ч юм биш. Хөдөө орон нутагт ч халдварлав.
Өвгөн миний амьдран суугаа өмнийн цэнхэр говь нутагт минь өнөтэй сайхан өвөл болж байна. Харин аймгийн удирдлагад гарч ирсэн намынхан маань жирийн гишүүд биднийхээ үгийг сонсохоо болих янзтай. Энэ хэвээрээ бол сүүлийн жилүүдэд хөгжлөөрөө тэргүүлж яваа Өмнөговь аймагт маань засаглалын зуд нүүрлэж, хөгжил дэвшил нь зогсоход хүрэх вий гэж МАН-ын жирийн гишүүд бид санаа зовох боллоо.
Төв намын бодлого, даалгавар нэрийн дор бүтцийн өөрчлөлт хийхдээ олон хүнийг төрийн албанаас хоморголон халсныг аймгийн иргэд шүүмжлэн ярьж байна. Аймгийн ЗДТГ-ын хэлтэс, албаны даргаар томилох хүмүүстээ албаа аваад 2-3 хүнийг халах үүрэг өгсөн ч гэх шиг. Энэ олон хүнийг ажлаас нь чөлөөлж, оронд нь өөр аймаг, хотоос хүн авчиран тавьж байгааг харахад дээрх мэдээлэл батлагдаж байна. Мордохын хазгай гэгчээр аймгийн удирдлагын томилгооноос эхлээд санаа зовох зүйл олон байна. Аймгийн ИТХ-ын даргаар Х.Сугирыг сонгов. Манлай сумын багийн дарга, Засаг даргаар ажиллаж байсан энэ хүн Нийслэлийн ИТХТ-ийн дарга Н.Болормаатай нийлэн МАН-ын дарга М.Энхболдыг газрын наймаагаар баяжсан энээ тэрээ гэж зарлан түүнийг огцруулахаар шударга тэмцэгчийн дүрд чадмаг тоглож байсан нэгэн шүү дээ. Хачирхалтай нь шударга тэмцэгч энэ хүний тухай таагүй яриа ард олны дунд багагүй дуулдах боллоо.
Наад зах нь л энэ хүнийг Ерөнхий боловсролын сургуулиа гүйцэд дүүргээгүй, дээд сургуулийн хуурамч дипломтой гэж ярих юм. Энэ мэдээллийн үнэн худлыг хууль хяналтын холбогдох байгууллагынхан нягтлах нь зүйтэй билээ. Тэгэхгүй бол намын нэр хүндэд халтай зүйл болоод байна. Бүхэл бүтэн аймгийн хөгжлийн бодлогыг тодорхойлоход энэ хүний мэдлэг боловсрол дутаж байгааг иргэд шүүмжлэх болсон нь үүний нэг илрэл.
Х.Сугир дарга “Гар аргаар алт, чулуу олборлохыг аймгийн удирдлагын зүгээс дэмжиж байгаа” гэж иргэдтэй уулзахдаа ярьж явсан гэдэг. Аймгийн ИТХ-ын дарга гэх хариуцлагатай албан тушаал хашиж буй түүний үгэнд итгэсэн цөөнгүй иргэн алт, чулуу олборлож, амьдралаа дээшлүүлэхээр яваад эд хөрөнгөөрөө хохирсон төдийгүй зарим нь гэмт хэрэгтэн болж, шүүхийн хаалга татахдаа тулжээ.
Манай намд энэ хүнээс өөр Аймгийн ИТХ-ын даргаар ажиллуулчих мэдлэг боловсролтой хүн байхгүй хэрэг үү. Үүнийг Төв намын байгууллагын дарга, удирдлагууд эрх биш анхаарах буй заа. Энэ мэт намын нэр хүндийг унагаж буй хүмүүсээс болж манай намын нэр хүнд олон түмний дунд унаж байгааг анхаарч арга хэмжээ авна гэдэгт итгэж байна. Маргааш аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралдаан болно. Хурлаар аймаг, орон нутгийн хөгжил, иргэдэд хамаатай олон чухал асуудал хэлэлцэнэ. Энэ хурлаараа намын нэр хүндийг унагасан болчимгүй үйл хийсэн Х.Сугир мэт албан тушаалтнуудынхаа тухай хэлэлцэж шийдвэрлээсэй гэж жирийн гишүүд бид хүсэж, бас шаардаж байна. Болгоон тунгаам уу.
МАН-ын ахмад гишүүн Г.Самбуу
-
2016 оны 12 сарын 03
Анагаах ухааны элдэв туршилтад туулайг их ашигладаг учир ”туршилтын туулай” гэдэг хэллэг бий болсон гэдэг. Гэвч анагаах ухаанд туулайгаас илүүгээр усан гахайг туршилт болгодог учраас энэхүү нэрийг хэрэглэбэй.
-
2016 оны 11 сарын 28
Өнгөрсөн аравдугаар сараас хойш гадны хэвлэлүүдэд Туркийн улс төрийн нөхцөл байдлаас болж, ардчилсан улсууд дахь турк сургуулиудыг хаалгах тухай асуудал нэг биш удаа нийтлэгдсэн. Энэ тухай бид БСШУСЯ, Гадаад харилцааны яам зэрэг холбогдох байгууллагуудаас тодруулахад, “Туркийн Засгийн газраас Монгол дахь турк сургуулиудыг хаалгах тухай албан ёсны мэдэгдэл ирээгүй” гэсэн мэдээллийг өгч байсан. Тиймээс бид өнгөрсөн бямба гаригт “Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн үйл ажиллагаатай танилцахаар очсон юм. Энэ удаа тус сургуулийг зорьсон минь ч бас учиртай. Турк, Монголын хамтарсан сургууль бол Монголын боловсролын салбарт томоохон оюуны хөрөнгө оруулагч байгууллагуудын нэг. Тиймдээ ч тус сургууль жил бүр өөрийн гэсэн нэрэмжит олимпиад, тэмцээн уралдааныг зохион байгуулж, оюун ухаан, мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй сурагчдыг тодруулж, дэмжин урамшуулах зорилгоор байнга сорилго олимпиадыг зохион байгуулдаг. Энэ удаа “Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн нэрэмжит байгалийн ухааны нэгдсэн олимпиад ид үргэлжилж байв. Математик, хими, физик, биологи гэсэн гурван хичээлээр явагдаж буй энэ олимпиадад хот, хөдөөгийн 3000 гаруй хүүхэд оюун ухаанаа сорьж байгаа ажээ. Өнгөрсөн амралтын өдөр биднийг очиход тус сургууль хот, хөдөөгийн багш, сурагчдаар бараг л дүүрсэн байв.
ТУС СУРГУУЛИЙН НЭРЭМЖИТ ОЛИМПИАДАД ОРОЛЦОХ ХҮҮХДИЙН ТОО ӨССӨӨР БАЙНА
Турк, Монголын хамтарсан “Эмпати” сургууль хотод хоёр, хөдөө орон нутагт гурван салбартай. “Орхон Эмпати”, “Баян-Өлгий Эмпати”, “Дархан Эмпати” “Улаанбаатар Эмпати”, “Улаанбаатар элит” гэсэн салбар сургуулиудтай. Бидний зорьж очсон “Улаанбаатар Эмпати” ахлах сургуулийн хувьд бусдаас ялгарах онцлог, давуу тал олонтой. Тухайлбал, тус сургууль хичээлээ монгол, англи хэлээр заадаг. Математик, хими, физик, компьютерийн хичээлийг англи хэлээр турк багш нар зааж, нийгмийн ухааны хичээлүүдийг монгол багш нар заадаг. Энэ сургуулийн хүүхдүүд IX ангиасаа эхлэн өөрийнхөө эзэмшихыг хүссэн мэргэжил, ирээдүйн зорилго зорилтоо тодорхойлж, элсэлтийн шалгалтандаа амжилттай оролцдог гэдгийг энэ сургуульд өмнө нь хүүхдээ суралцуулж байсан, мөн одоо ч хүүхдээ суралцуулж байгаа эцэг, эхчүүд хэлж байсан. Ийм онцлог зүйлсээрээ бусдаас ялгарч чаддаг учраас зарим хүүхдүүд хөдөө орон нутгаас ганцхан энэ сургуулийг зорин ирж, суралцаж байгаагаа ч дуулгаж байсан. Энэ нь тус сургуулийн сургалтын чанар, чансааг илтгэх биз ээ. Тиймээс тус сургуулиас жил бүр зохион байгуулдаг сорилго олимпиадад оролцох хүүхэд болон сургуулийн тоо жилээс жилд өсч байдаг. Тус сургууль нь хүүхэд бүрт нээлттэй ханддаг учраас өрсөлдөөн ихтэй болдог гэдгийг албаныхан хэлж байв.
ЭЕШ-Д БЭЛТГЭХ АРГА БАРИЛЫГ ХҮҮХДҮҮД ЭНДЭЭС АВДАГ
“Улаанбаатар Эмпати” сургуулиас зохион байгуулж буй сорилго олимпиадуудыг харахад өгөгдсөн даалгавар, ажиллах сэдэв зэрэг нь сурагчдын мэдлэг чадварыг сорихоос гадна элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бэлтгэх бэлтгэл ажил болдог аж. Жишээ нь, сурагчид элсэлтийн шалгалтын тест бөглөхдөө шалгалтын тестээ эхнээс нь дараалуулан хийх гээд мэдэхгүй зүйл дээрээ цаг их алдах, математикийн шалгалтын тест дээр ажиллахдаа хурдан бодох гээд алдаа их гаргадаг, бодлогынхоо мөн чанарыг ойлгоогүйгээс хэт их бодолт хийх зэрэг шалгалтын тест, бодлогын хариутай ажиллах арга барил суугаагүйгээс болж алдаа их гаргадаг. Тэгвэл жил бүр зохион байгууллагддаг энэхүү олимпиад нь тэр чигээрээ элсэлтийн ерөнхий шалгалт шиг шалгалтын дэвтэр, хариултын хуудас зэргээс бүрддэг юм байна. Энэ нь элсэгчдийг энгийнээр бодоход шалгалтын тесттэй ажиллаж сурах, зөв хувилбарыг сонгож, өөрийгөө сорих зэрэг арга барилд сургаж өгдөг юм байна. “Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн нэрэмжит байгалийн ухааны хичээлүүдийн олимпиадын хариу нь энэ сарын 29-нд буюу маргааш гарах юм байна. Энэ талаарх зарим мэдээллийг бид “Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн захирал Д.Ганбаатар болон багш нараас асууж тодруулсан юм.
УГ ОЛИМПИАДЫГ ХОЁР ДАХЬ ЖИЛДЭЭ ЗОХИОН БАЙГУУЛЖ БАЙНА
“Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн захирал Д.Ганбаатар:
-Энэхүү олимпиадад хот, хөдөөгийн нийлсэн 3600 гаруй хүүхэд оролцож байна . Дунд, ахлах ангийн түвшинд зохион байгуулагдсан. Энэ олимпиад маань манай сургууль дээр уламжлал болгон зохион байгуулагдаж байгаа. Энэ жил хоёр дахь жилдээ зохиогдож байна. Ер нь манай “Улаанбаатар Эмпати” сургууль математик, монгол хэл, түүх, нийгэм, англи хэлний чиглэлээр өөрийн нэрэмжит олимпиадуудыг зохион байгуулдаг. Уг олимпиадыг зохион байгуулж буй гол зорилго нь сурагчид “Цөм” хөтөлбөрийн хүрээнд олж авсан мэдлэг, чадвар, дадлын түвшингээ тогтоох, алдаа оноогоо олж харах, багш нарын хувьд цаашид ямар ажлуудыг зохион байгуулах вэ гэсэн сэдэл дадлуудыг олж авах зорилготой зохион байгууллагддаг юм. Энэхүү олимпиадыг хоёр үндсэн үе шаттай зохион байгуулж байна. Манай сургуулийн хувьд, Монгол Улсын ерөнхий боловсролын сургуулийн программ, хууль дүрмийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Гол ялгаатай тал нь зарим хичээлийг англи хэл дээр заадаг, англи хэлний хичээлийг гүнзгийрүүлэн судалдаг. Математик, хими, физик , англи хэл зэрэг хичээлүүдийн улсын олимпиад, улмаар олон улсын олимпиад, уралдаан тэмцээнүүдэд манай сурагчид тогтмол түрүүлдэг. Үүнээс гадна боловсролын системд ямар шинэчлэл хийгдэж байна, тэр бүхнийг тэргүүлж, бусад бүх төрлийн уралдаан тэмцээн, сургалтын чанарын үзүүлэлтээр улсад тогтмол тэргүүлж байдаг. Сургуулийн чанарын баталгааны нэг үзүүлэлт нь элсэлтийн ерөнхий шалгалт юм. 2006 оноос ЭЕШ өгч ирсэн бүх хичээлийн хэмжээст онооны дундаж үзүүлэлтээр манай сургууль улсын хэмжээнд тогтмол эхний гурван байрыг эзэлж ирсэн байдаг. ЭЕШ-д орохдоо манай сурагчид аз сорьсон байдлаар хэзээ ч шалгалт өгдөггүй, эртнээс мэргэжлээ сонгочихсон байдгаараа онцлогтой. Инженер болно гэсэн л бол яг тэр чиглэлийн хичээлийн шалтгалтаа л өгөөд, хамгийн дээд оноог авдаг.
ТОП СУРАГЧДАД БИД ЦОМ, ӨРГӨМЖЛӨЛ ГАРДУУЛНА
“Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн Химийн багш Н.Сүхбат:
-Энэ удаагийн олимпиадын эхний үе шатанд хэмжээст оноогоор хүүхдүүдээ шалгаруулж байна. Манай сургуулийн онцлог, давуу тал нь элсэлтийн ерөнхий шалгалт шиг зохион байгуулдаг. Хүүхэд бүр шалгалтын дэвтэр, хариултын хуудастай. Нэгдүгээр шатандаа хариултын хуудсаар хүүхдүүдийнхээ стандарт мэдлэгийг шалгадаг. Үүн дээр үндэслээд мэдээллийн бааз бүрдүүлэх, судалгааны ажил хийх, багш нараа хөгжүүлэх боломжтой. Эхний шатны шалгаруулалт буюу шалгалтынхаа хариуг бид машинаар уншуулдаг. Яг ЭЕШ шиг зохион байгуулдаг. Шилдэг хүүхдүүдэд медалийн тоо хязгаарлахгүй. Энэ хичээлийн жилд 3600 гаруй хүүхэд оролцож байгаа учраас 500 орчим хүүхэд медалийн болзол хангах боломжтой гэж үзэж байна. Медалийн болзол хангасан сурагчид II шатандаа ахисан түвшинд өрсөлдөнө. Улсын болон олон улсын олимпиадад өгөгддөг даалгавруудыг гүйцэтгэж, топ таван сурагчийн төлөө өрсөлдөнө. Эдгээр топ сурагчдад бид цом, өргөмжлөл гардуулна. Топын топ сурагчийг эндээсээ шалгаруулна.
УЛСЫН ХИМИ, БИОЛОГИЙН ОЛИМПИАДЫГ МАНАЙ СУРГУУЛЬ ЖИЛ БҮР ИВЭЭН ТЭТГЭДЭГ
“Улаанбаатар Эмпати” сургуулийн Биологийн багш Д.Чинзориг:
-БСШУСЯ-наас улсын хэмжээнд зохион байгуулж байгаа олимпиадыг ямар нэг төлбөр, хураамжгүйгээр зохион байгуулахыг журамдаа тусгаж байгаа. Энэ дүрэм, журмыг манай сургууль бусад сургуульдаа уриалж, энэ удаагийн олимпиадыг төлбөр хураамжгүй зохион байгуулж байгаагаараа онцлогтой. Тиймээс шаардлагатай төсөв хөрөнгийг сургуулийн зүгээс гаргаж байна. Мөн манай хүүхдүүдийн эцэг, эхчүүдээс хандив өгч байгаа. Багш нар маань нэгдэж, дундаасаа мөнгө хандивласан. Өнгөрсөн жил манай олимпиадад 1400 хүүхэд оролцож байсан. Энэ жил 3600 гаруй хүүхэд оролцож байна. Манай сургуулийн нэрэмжит олимпиадад оролцох хүүхдийн тоо жилээс жилд өсч байгаа нь “Улаанбаатар Эмпати” сургууль үндэсний хэмжээний томоохон олимпиадыг зохион байгуулж байна гэдгийг харуулж байгаа хэрэг. Энэ бүхэнд шаардагдаж буй төсөв мөнгийг сургуулийн захиргаанаас зохицуулж өгч байгаад талархаж байна. Мөн “Улаанбаатар Эмпати” бүрэн дунд сургууль маань боловсролын салбарын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байдаг. Тухайлбал, улсын хими, биологийн олимпиадыг жил бүр ивээн тэтгэж оролцдог. Энэ жил 16 дахь жилдээ ивээн тэтгэгчээр оролцох гэж байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
-
2016 оны 11 сарын 28
Энэ бүхэн засаглалын хямрал нүүрлэсний хурц тэмдэг болно. Парламентад суудалтай намууд их зөрчлөө дарахаар 2000 онд ард түмнээсээ асуулгүй том толгойлон хийсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд байдаг. Дордуулсан 7 заалт гэдэг тодотголтой.
-
2016 оны 11 сарын 28
...С.Эрдэнэ гишүүний хэлсэнчлэн “Эрх баригчидтай тэрсэлдвэл мөрдөн хорихын хаалга татдаг, ажлаас нь халахын тулд хүнийг шалгадаг болсон, захиалгатайгаар хянадаг шалгадаг аймшигт нийгэм эргэн ирсэн” энэ хүнд цаг үед Тэргүүн хатагтайн олж ирсэн хандивын мөнгө...
-
2016 оны 11 сарын 25
1911 оны хувьсгал АН-ынх, 1921 оны оны хувьсгал МАН-ынх гэж хэн ч нотлоогүй байхад түүх болон түүхэн зүтгэлтнүүдээр дайсагнах явдал манай сэхээтний гол өвчин болоод байна. Тэд үүнээс улам хэтэрч Хувилай Аригбөх, Занабазар, Галданбошигт, Бодоо, Данзангийн асуудлаар заамдалцах хэмжээнд хүртлээ тэнэг эргүү болсон байна. Хэн Та нарыг түүхийн шүүгч болгосийм ?!...
-
2016 оны 11 сарын 25
М.Энхсайхан гэдэг хүн чинь 2016 оны УИХ-ын болон аймаг, нийслэлийн ИТХ-ыг сонгох сонгуульд АН-ыг дэмжинэ гээд тэр намын удирдлагуудын “шарилжийг нь зулгааж, шаахайгий нь зүлгэж” явсан хүн мөн биз дээ. Тэгтэл өнөөдөр яахлаараа ялсан намаас томилолт аваад гадаадын хамгийн сайхан газар Элчин сайд болоод явж байдаг билээ?!...
-
2016 оны 11 сарын 21
Бямбасүрэн гуай бол миний хамгийн их хүндэтгэж явдаг буурай. Ардчилсан хувьсгал амжилттай болоход түүний оролцоо, дэмжлэг, маргалдагч талуудыг зохицуулах гайхалтай ур чадвар нь маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэр бол улс орноо зах зээлийн шилжилтийн хүнд хэцүү жилүүдэд удирдаж авч гарсан туршлагатай эдийн засагч, улстөрч. Олон зүйл дээр би түүнтэй санал нэгддэг. Уулзаж, танилцан ярилцах юмсан гэж их хүсдэг байлаа. Өнөөдөр харин MNB ТВ-ээр шууд дамжуулагдсан хэлэлцүүлгээр эрхэм буурайтай таарч, танилцах боломж олдсон юм. Эрдэнэтийн 49%-ийн асуудал дээр бидний байр суурь зарим талаар зөрүүтэй байсан ч эцсийн дүндээ аль аль нь улс эх орныхоо ирээдүйд санаа зовсондоо олны өмнө чичлүүлэн суугаа Монгол улсын жирийн нэгэн иргэд билээ. Цагаан сараар хүндлэн зочилж, буурайтай олон асуудлаар санал солилцох завшаан олдох буйзаа.
Эрдэнэтийн_49%-ийн талаар ТВ хэлэлцүүлгээр дараах санааг хэлэв.
НЭГ: Эрдэнэтийн 49% -ийн худалдан авалт хуулийн дагуу хийгдсэн эсэхийг шалгаж үнэн мөнийг тогтоох ёстой гэдэгтэй Ц.Нямдорж гишүүнтэй санал нэг байгаа. Гэхдээ улстөрчид биш хуулийн байгууллага нь шалгаг! Улстөрчид шалгаад ирэхээр популизм нь дэндээд, хэн нэгэн ардын баатрыг тодруулахаас цааш зүйлгүй. Хуулийн байгууллага нь нөлөөлөлд автаад, ажлаа хийхгүй бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нь М.Энхболдтой, УИХ -ын сонгуулиар нь МАН-тай хариуцлага тооцчих!
ХОЁР: Үнэхээр л ард түмнээ бодож байгаа бол дараах хувилбаруудаар эдийн засгийн харьцуулсан тооцоо, судалгаа хийж иргэддээ бодит мэдээлэл өгсний дараа иргэдээсээ санал асууж, шийд! Үүнд:
#1. Эрдэнэтийн 49%-ийг Оросуудад буцаан өгөхийг дэмжих. Энэ тохиолдолд бүх зүйл хуучин байрандаа үлдэнэ.
#2. 49%-ийг авсан үнэ /400 сая ам доллар юм шиг байгаа юм/ -ийг Монгол зэс компанид буцааж өгөөд, зарим улстөрчдийн хэлж байгаачлан 3 сая иргэндээ хувьцаа хэлбэрээр үнэгүй тарааж өгөх. Энэ тохиолдолд Эрдэнэт нь 49%-ийг худалдаж авсан үнээ нөхөн төлсөний дараа иргэдэд ноогдол ашиг хүртээх боломжтой болно. ЗГ-т жил бүр 51%-иар орж ирж буй ноогдол ашгийн орлого нь энэ 49%-ийг худалдаж авсан үнийг нөхөн төлөхөд эхний ээлжинд зарцуулагдах бөгөөд энэ нь дор хаяж 5-10 жил үргэлжилнэ. Үүний дараа иргэд ноогдол ашиг хүртэх боломжтой болно. Яг л Оюу-Толгой 2027 оноос ноогдол ашиг хүртээх тухай ярьж байгаад амжихгүй нь 2040 оноос ашиг хүртвэл их юм гэдэг шиг.
#3. Эрдэнэтийн ЗГ-ын мэдлийн 51%-ийг 3 сая иргэндээ үнэгүй хувьчилах. Энэ тохиолдолд иргэд шууд 2017 оноос хувьцаагаараа ноогдол ашиг хүртэх бөгөөд иргэдийн хяналттай зөв удирдлагыг хэрэгжүүлж чадвал мөн хувьцааны үнийн өсөлтөөс давхар ашиг хийх боломж бүрдэнэ. Улстөрчдийн шахаа ч багасна. Ойрын жишээ дурьдахад Энержи Ресурс сая 830 сая ам долларын өрийнхөө 400 сая ам долларыг нь тэглүүлээд, хүүг нь жилд ердөө 5% болгон бууруулж чадсан. Нүүрсээ 107$-оор үнийг нь өсгөн зарахад хувьцааных нь үнэ сарын дотор нэг дахин өслөө шүү дээ. Монголын олон мянган иргэд ЭР-ийн хувьцаанаас давхар давхар ашиг хийж чадлаа. Гэтэл төрийн өмчит ЭТТ өрөө яаж төлөхгүй удаах вэ? Нүүрсний үнэ 300$ хүрчихээд байхад яаж 30 гаруйхан доллароор зарах вэ? гэдэг л менежмент хийгээд сууж байх жишээтэй! Үр дүнд нь 1072ш хувьцаанаас ноогдол ашиг авах нь бүү хэл ноогдол алдагдал хүлээхээр болчихоод сууж байна.
Бодоцгооё!
-
2016 оны 11 сарын 18
Далай лам гэж гэмт этгээд Монголчуудыг дахин мунхруулж доод түвшинд аваачих зорилготой ирэх нь ээ.
Хоёр жилийн өмнө нийтэлж олон хүнийг бухимдуулсан бичлэгээ дахин блог дээрээ тавилаа. Өнөөдөр хоёр жилийн дараа хүмүүс арай ч тийм их мухар сүсэгт автагдаагүй гэдэгт итгэнэ. Бид хойшоо биш урагшаа харна шүү.
Монгол хүний шашиныг ойлгож ирсэн тэр ойлголт дэндүү бүдүүлэг. Бүдүүлэг гэдгийн шалтгаан бол Монгол хүн жинхэнэ шашинтай танилцаж чадаагүй тэр түүхийн хар нүх. Буддизм нэрээр Түвдүүд мэхлэж ламаизм нэртэй мухар сүсэг оруулж ирсэн.
Байлдаанч малчин ардуудыг номхотгож нийтлэг хамтардаг чанарыг устгаж зөвхөн өөрөө өөртэйгээ ганцаардан үлдэх тэр сүсэглэлийг Түвд хүмүүс тарааж Монгол хүнийг зуун зуун жилийн хоцрогдол, мухардал, төөрөгдөлд оруулсан.
20-р зууны эхээр дэлхийн мэдлэг боловсролтой ойртож чадалгүй мал дагаж Хятад бараа сонирхож Орос буу зэвсэг эзэмших дуртай Монгол хүний ертөнцийг харах тэр харц харанхуй тайлбарласан тайлбар урагшаа дэвшүүлэх биш харин айлгаж урам зориг хугалсан тийм л нэг ёсондоо шүтлэг бишрэлд дарагдаж ирсэн.
Физик математикаас авахуулаад философи социолог хүртэл хүн ёсны амьдрал хөгжихөд хэрэгтэй тэр танин мэдэхүй Монгол хүний хувьд хэзээ ч ирэшгүй ид шидийн хэвээр үлдэж дөнгөж л социализмын үед 1950-аад онд хагас хугас орж ирсэн. Хэт мухар сүсэгт автагдсан Монгол хүн мэдлэгт нэгэнт харийн болж хоцрогдсон тул түүх, уран зохиол, яруу найраг гэх мэт танин мэдэхүйгээс хол олон зуун жилийн ганцаардлаа таньсан илэрхийлсэн сонгодог биш сонин хачин хэллэгээр хөөцөлдөж түүнийгээ уянгын халил эсвэл найраг, найруулал гэж тайлбарласан.
Түүхийн олигтой өнгөрсөн бүтээлүүд байхгүй тул гадны Ганжуур Данжуурыг шүтэж өөрийн гэсэн оюуны бүтээлгүй явж ирлээ. Түүхэн роман гэж хүртэл үнэн худал зүйл бичиж өөрсдийгөө сэхээтэн эсвэл соён гэгээрүүлэгч гэж магтуулж цол шагналаар булуулсандаа. Өнөөдөрч тэр бүр гаарч дээ.
Гаднаас орж ирэх үе үеийн шашинуудын оролдлогууд бүгд бүтэлгүйтэж байсан өнгөрсөн үеийн түүх яриа домогууд бий. Ганцхан Түвдүүд л Монголчуудыг яаж мухар сүсэгт оруулахыгаа уран аргаар хийсэн.
Аймхай хүмүүс сүсэг бишрэл ихтэй гэдэгтэй адил улстөрийн хүрээнд ажилладаг хүмүүс зориуд хөдөөгүүр сүм дуган босгож айдас тарааж хүмүүсийг мухар сүсэгтэй болгож явах өнөө маргаашдаа ашиг өгдөг биздээ.
Хөдөө гэлтгүй их дээд сургуулийг төгслөө диплом авлаа гэсэн залуу үе хүртэл айдасаар дүүрэн тул мэдлэг боловсрол хүлээн авах чадваргүй болтолоо айж уншсан номондоо шамдан суралцаж чадахгүй харин ламын заавар авсан ээжээсээ айж ээжтэйгээ л асуудал үүсгэх жишээтэй. Ээжүүд мухар сүсэгтэж айдсандаа хорогдоно.
Түвдийн ламаизм яагаад шашин гэхэд хэцүү вэ гэхээр Түвдүүд Энэтхэгийн буддизмыг олигтой иж бүрнээр авч чадаагүй. Үүний шалтгаан бол бас Монголчуудтай адилхан орчуулгын төөрөгдөлд оржээ. Харин Монгол хүн Түвдийн ламаизмыг орчуулалгүй өнөөдөр ч шууд хэрэглэдэг явдал бол төөрөгдөл биш бүр ялагдал болсон хэвээр.
Марксын хэлсэнээр шашин бол ард түмний хар тамхи гэсэн үг зөвхөн хүнийг хар тамхиар хордуулж буй биш харин хар тамхи мэт хэрэглэж жаахан ч гэсэн амьдралын дарамтуудаас холдохыг хэлсэн. Хар тамхи хүний ухааныг балартуулж мэдээ алдуулж мэдрэмжийг үймүүлдэг. Өнөөдөр ч морфиумыг хар тамхинаас гарган авч өвчин намдаахад зориулан хэрэглэдэг.
Марксын хэлсэнээр төр улс хүчтэй биш бол ард түмэн төрөөс хөндийрч шашин луу ханддаг. Тэд шашинд л очиж хар тамхи хэрэглэсэн мэт болж төрийг зовлонгийнхоо шалтгаан биш төөрсөн төөрөгөө шалтгаан болгож түүндээ дарлуулан суудаг.
Өнөөдөр Монгол яг л энд бичиж буй шашин биш мухар сүсгийн урсгал болон шашинжсан буюу мухар сүсэгтсэн улстөрийн систем хоёрын дунд оршдог тул хүн шиг байж чадсангүй. Хүн байх гэдэг бол хуманизмын том онол хэдий ч хүмүүнлэг орж ирээгүй тул их дээд сургуулиуд болон Шинжлэх ухааны Академи гэх мэт байгууллагууд мухар сүсгийн эсрэг тэмцэж чадалгүй харин тэдний тоглоомын хүүхэлдэй болцгоожээ.
Монголчуудын төр өнөөдөр шашины асуудалыг нэг тийш шийдэх хугацаа болжээ. Төрийг шашинаас тусгаарлаж шашинаас хамааралгүй болгох тухай онол бол лаицизм гэсэн онол байдаг. Энэ бол Үндсэн хуулиндаа төр шашинаас хамааралгүй тусгаар гэж зааж өгөх.
Социализмын үед хумсын чинээ багаахан орж ирсэн философийн алдаатай ойлголтуудаа засаж залруулж чадалгүй худлаа руу шилжжээ. Философи орж ирээгүй оронд мухар сүсэг гааралгүй яахав дээ.
Философийн чухал ойлголтуудыг ертөнцийг үзэх үзэл, үзэл баримтлал, үзэл санаа гээд буруу алдаатай орчуулсан. Ренчин Дамдинсүрэн нарын үеийнхэн мэдэмхийрч орчуулсан орчуулгуудыг үгийн сангаас хасах ёстой. Нэгэнт өнөөдөр мухар сүсэгт дэндүү дарагдсан танин мэдэхүйгээс хол ард түмэнд хөөрхий социализмын үеийн ганц хоёр жоохон мэдлэгтэй тэр хүмүүс их л том мэт тусдаг бололтой.
Өнгөрсөнд хорогдохын шалтгаан бол ирээдүй харж чадахгүй ирээдүйгээс айсан мухардал. Өнгөрдөггүй өнгөрсөн гэдэг ямар ч их гай тарина вэ дээ. Ухамсар ирээгүйгийн гай. Ухамсаргүй эцэг өвгөдийн лай. Түвдүүдэс хамгаалж чадаагүй өвөг дээдэсийн хор өнөөдөр хүртэл үргэлжилнэ.
Шашин гэж хар тамхи бага ч гэсэн өрөвдөлт амьдралаас мансууруулж мэдээ алдуулж тайвшруулна. Монголчууд түүхэндээ мансуурч мухар сүсэгт хордож шашинд төөрөгджээ. Ийм л хүмүүс Далай ламтай уулзахнээ. Одоо далай лам Монголыг дагаар оруулах бүрэн боломжтой болжээ. Ардчилал ялагдлаа, Шинжлэх ухааны академи ялагдлаа, Боловсрол ялагдлаа.
Далай ламыг дагаж хичнээн хүн мэдээ алдаж мансуурч өөрийгөө алдаж өрөвдөлт байдалд орох болдоо. Гар утас интернэт хөгжсөн өнөө цагт олон зуун жилийн өмнөх мартагдсан мухар сүсгийг сэргээж чадна гэдэг бас л том мунхруулга шүү дээ.
Өнөөдөр Түвд оронд Монгол шиг эмнэлэг байхгүй, сургуулиуд байхгүй, орчин үеийн үнэр ч байхгүй. Ийм л хүмүүсийг Монголчууд шүтэж явах ч гэж дээ. Хайран хөгжил хайран боловсрол хайран эх орон.
