1.
Монголын улс төрийн хоржоонт нэгэн тоо байдаг нь 13. Анх удаа ардчилсан хүчнүүд олонх болсон 1996 оны парламентад тус эвслээс нэр дэвшин орон нутгаас голдуу сонгогдсон 13 гишүүн нийлж, нэгдэж эсрэг намынхантайгаа үгсдэг болсноос “Элсний 13” гэдэг нэр томъёо Монголын улс төрд орж ирсэн. Энэ нэрийн утгын талаар Баабар нийтлэлч “Элсний 13-ууд” гэдэг нийтлэл бичихдээ “Дээр үед Элсний 13 гэдэг Зөвлөлтийн кино гардаг байлаа. Юуны ч төлөө юм байлдсаар байгаад бүгд үхдэг 13 коммунистын тухай эл бүтээл урлагийн хувьд нойл, хүн сонирхохоор юм юу ч байхгүй.
1997 онд төрийн эрх барьж байсан Ардчилсан холбоо эвслийн дотор 13 эсэргүү гэнэт тодорсныг “Элсний 13” гэж нэрлэсэн нь ердөө л энэ киноны нэрийн тоо таарсантай холбоотой.
Түүнээс тэр 13-т ямар нэгэн үзэл суртал, ядахнаа коммунист ч болов чиг баримжаа байгаагүй юм” хэмээсэн байдаг. Үйл явдлын амьд гэрч, халуун цэгт нь байсан хүний дүгнэлт болохоор энэ үнэн байх. Ямартай ч анх удаа засгийн эрх барьсан Ардчилсан холбоо эвслийнхэн энэ 13-аасаа болоод байнгын барьцаанд ажилласан нь үнэн юм даг. Тухайн үеийн МАХН-тай үгсэж, хуйвалдаж барьцаалсныхаа хүчээр “Элсний 13”-ынхан Ерөнхий сайдад хүртэл нэгнээ нэр дэвшүүлж чадаж байлаа. Энэ бол улс төр дэх урвалт шарвалтын эхлэлийг ил тавьсан анти үзэгдэл байсан юм.
До.Ганболд, Т.Дашпүрэв тэргүүтэй энэ 13 гишүүн одоо бол Эгийн голын Усан цахилгаан станцыг гацаах эхлэлийг тавьсан гэдгээрээ улс төрийн түүхэнд бичигдэн үлдсэн.
Одоо энэ 13 хүнээс улс төрд хэн ч байхгүй. Ер нь тэр үеэс хойш дахин төрийн босго тэдэнд өндөр болсон юм. Энэ хэд бол Монголын улс төрийн эхний “Элсний 13” байлаа.
2.
Дараагийн “Элсний 13” МАН дотор 2007 онд мэндэлсэн. Эхний “Элсний 13” бужигнуулж, бусниулж байснаас хойш арван жилийн дараа Монголын улс төрд дахин 13 гишүүн намын бодлогоосоо зөрж улс төр хийж эхэллээ. Намаа шинэчлэх нэрээр нэгдсэн МАН-ын 13 гишүүнийг мөн л “Элсний 13” гэж байлаа.
МАН дотроо бол “Эсэргүү 13” гэж нэрлэгдэж байсан тэдгээр гишүүн нь Д.Арвин, Ч.Авдай, Ч.Улаан, Л.Пүрэвдорж, Т.Ганди, Д.Тэрбишдагва, Л.Одончимэд, Д.Одбаяр, Т.Очирхүү, Ц.Шаравдорж, А.Цанжид, Ц.Мөнх-Оргил, Р.Нямсүрэн нар байсан юм.
Өмнөх “Элсний 13”-тай харьцуулшгүй, мэргэшсэн парламентч нар байв. Ерөнхийлөгч хийгээд Ерөнхий сайдын зөрчил дээр нэгдэцгээсэн гэгдэж байсан энэ гишүүд УИХ-ын намын бүлэг дотроо бүлэг үүсгэж байлаа.
Ардчиллын анхны “Элсний 13”-аас ялгаатай нь эдгээр хүмүүс өрсөлдөгч намтайгаа хуйвалдаагүй, харин нам дотроо “дайн” дэгдээж байсан юм.
Хардах өнцөг нь өмнөх дарга Н.Энхбаяр байсан болов ч МАН-ын “Элсний 13” намдаа салхи оруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.
Тэр үед Н.Энхбаяр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, М.Энхболд МАН-ын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд байв. Энэ 13 гишүүний тэмцлээр МАН даргаа сольж, Ерөнхий сайдыг ч огцруулж байлаа. Ардын намын “Элсний 13”-аас одоо Ц.Мөнх-Оргил гишүүн л улс төрийн амьдралаа идэвхтэй үргэлжлүүлж байгаа.
3.
Баабар нийтлэлч “Элсний 13” нийтлэлээ бичсэний нэлээд хожуу судлаач Д.Ганхуяг энэ киноны талаар, “Элсний 13” гэх улс төрийн эл үзэгдлийн талаар мөн л өөрийн байр сууриа илэрхийлж байлаа. Баабар нийтлэлчээс ялгаатай нь тэрээр эр зоригийн гайхамшиг болсон “Элсний 13” гэдэг киноны нэрээр улс төрийн “урвагчдыг” нэрлэлээ хэмээн эгдүүцэж байсан.
“Монголчууд соёл урлагийн мэдлэг тааруухан болохоороо тэднийг тэр дор нь “Элсний 13” гэж нэрлэсэн юм. Хамгийн түрүүнд Баабар дүгнэсэн юм даг.
Баабар үзсэн харсан орос кино болгоноо коммунист гэж ойлгох бөлгөө. Ийн сэтгэх ахул тэр “орос чихрийн цаас хаанаас олов” гэдэг “Сэрэлт” киноны ламаас ялгаа юун, урлагийн мөнхийн бүтээлийг дүгнэж үхсэнээ хийнэ” гэж нийтлэлдээ бичсэн байдаг юм.
Баабар нийтлэлч “Элсний 13” киног коммунизм нэвт үнэртсэн, үзэх зүйл огт байхгүй гэсэн бол судлаач Д.Ганхуяг энэ киног эр зориг, тэсвэр хатуужлын гайхамшгийг үзүүлсэн бүтээл болохоос коммунист суртал нэвтрүүлэг юу ч байхгүй хэмээсэн.
Тэгээд “Элсний 13” бол хүн төрөлхтөний мөнхийн сэдэв, баатарлаг үйлс, нийтийн үйл хэргийн төлөө амь хайргүй зүтгэхийн үлгэр дуурайл мөн... Хэрвээ одоо Монголын улс төрд жинхэнэ “ Элсний 13” төрвөл баярлахаас өөр яах билээ. Тэгэх цаг нь ч болсон гэж бичиж байв.
4.
Гуравхан хоногийн өмнө УИХ дахь АН-ын бүлэг хоёр гишүүнээр бүл нэмэв. Эрдэнэтээс бие даан нэр дэвшин сонгогдсон Н.Алтанхуяг, МАХН-аас нэр дэвшсэн С.Ганбаатар нар АН-ын бүлэгт нэгдсэнээр УИХ дахь АН-ын бүлэг 13-уулаа боллоо. Монголын улс төрийн хоржоонт 13 гэсэн тоо АН-ын бүлэгт энэ удаа давтагдав.
Сүүлийн жил гаруй нэгдэж нийлж, дорвитай мэдээлэл ч хийгээгүй АН-ын бүлэг 13-уулаа болсон өдрөө Аудитын ерөнхий газар мэдэгдэл хүргүүлэв.
Хууль ёсны хийгээд хууль бусыг нь үл огоорон өгүүлэхэд энэ мэдэгдлээрээ АН-ын бүлгийнхэн нэгдэж чадсанаа нийгэмд зарласан юм. УИХ-ын сонгуулийн ялагдлаасаа хойш л тамга тэмдгийн дотоод тэмцлээсээ өөрөөр нийтэд гарч ирээгүй гишүүд нь нэгдээд улс төрийн акц анх удаа зохион байгууллаа.
Анх удаа сөрөг хүчний дуу хоолой сүүлийн жилд ингэж хүчтэй сонсогдож эхлэв. Магадгүй өмнө байгаа гурван жилд Монголын улс төр дэх бас нэгэн сонирхолтой дүр нь АН-ын бүлгийн эдгээр 13 гишүүн байх биз.
Гэхдээ АН-ын бүлгийн 13 гишүүн амин хувийн ашиг сонирхлоор нэгдэв үү, АН-ын эрх ашгийг дээдлэв үү гэдгээс шалтгаалаад Баабар нийтлэлчийн хэлсэн “Элсний 13” байх уу, Д.Ганхуяг судлаачийн хүсээд байсан “Элсний 13” байх уу гэдэг нь харагдана.
Б.Цэрэнлхам