Өдгөө нас сүүдэр 60 гарсан ч хөнгөн шингэн хөдөлгөөнтэй, үг хэл түргэн гэж жигтэйхэн, хөгжилтэй, наргианч нэгэн ахтай хэд хоногийн өмнө танилцсан юм. Танилцсан ч гэж дээ. Түүнийг таньж мэдэх хүмүүсийн амнаас “Баян Бандгай баавартай шүү” гэх яриаг сонсоод сэтгүүлч хүний сониуч зан хөдөлсөн нь энэ. Фэйсбүүк хуудсаар багагүй эрсний хүчинд түүнтэй холбогдож чадав. Утсаар залгаж, хаана байгааг нь сонирхоод хэрэг явдлаа тайлбарлахад “Ийм том сайтад өөрийнхөө талаар ярих боломж олдож байхад яаж татгалзах билээ” гэв. Ингээд маргааш үдэд уулзахаар болзов. Гэтэл болзсон цаг яагаа ч үгүй байхад “Ах нь энэ хотын чимээ, тоосонд удаан сууж чадахгүй нь. Хурдхан шиг уулзая. Ажлын чинь үүдэнд байна” гэв. Яаран сандран ирвэл “За ярилцах уу даа” гээд инээн угтав. Ингээд бидний яриа эхэллээ. Ярилцлага эхэлсэн цагаас л элдэв хөгжилтэй, хошин зүйл ярина. Бүр зүгээр нэг энгийн сэдвийг хүртэл хошин өнгө аястай ярих нь хөгжилтэй. Түүний эл байдлаас харвал амьдралд хөл алдаж, уруудаж өндийсөн нэгэн гэж хэлэхийн аргагүй. Харин ч энэ яваа насаа аз жаргалаар дүүрэн туулж ирсэн гэж харахаар. Ингээд найз нөхдийн хочилдгоор “Баян Бандгай” буюу эцэг, эхээс хайрласнаар Т.Болдбаатартай ярилцсан хэсэгхэн хоромыг хуваалцая. 

Өөрийгөө “Боржгон дарханууд овогтой Төмөрийн Болдбаатар гэдэг. Төмөр хулган жилд төрсөн. Билгийн тооллоор 60 настай. 1983 онд МУИС-ийн монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжил эзэмшсэн. Бидний үед Монголд ганцхан их сургууль байлаа. Багш маань Сэндэнжавын Дулам гээд шинжлэх ухааны гавъяат ажилтан, доктор, яруу найрагч байсан юм” гэж танилцуулах нь бүтэн нэрээ хэлж танилцах нь цөөрсөн өнөө цагт содон сонсогдох аж.

Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумаас гаралтай тэрбээр айлын өргөмөл хүү. Уг нь эхээс есүүлээ хэдий ч ганц хүүтэй айл хүүдээ хань хийхээр үрчилж авчээ. Энэ цагаас л Т.Болдбаатар төрсөн ганц үрээс нь ч илүү эрхэлж өссөн гэдэг.

Тэрбээр их хошин зантай. Ямар сайндаа л “Би төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ю.Цэдэнбалтай нэг өдөр төрсөн. Заримдаа ч үүгээр бахархдаг юм. Гэхдээ заримдаа шүү” гэхээр нь “Яагаад заримдаа гэж” гэж асуутал “Яахав дээ. Төрсөн өдөр боллоо. Гэтэл “Төр нийгмийн зүтгэлтэн Ю.Цэдэнбалын төрсөн өдөр тохиож байна” гээд намайг бараг тоодоггүй байхгүй юу. Уг нь төрсөн өдрийн гол дүр нь би биз дээ. Гэтэл “Аав Ю.Цэдэнбалтай нэг өдөр төрсөн” гэж ирээд л хаа хамаагүй хүнийг хамаатуулахыг яаана” гээд инээсэн юм.

Хүний амьдрал эрээнтэй, бараантай гэдэг шиг айлд өргөгдөж, хэнз эрх хүүгийн тавилангаар жаргаж өссөн тэрбээр идэр насандаа айхтар алджээ. Ийн өгүүлэхийн учир нь 20 жил архи тасралтгүй архи уужээ. Энэ талаараа “Би сайхан хүмүүсийнхээ чихийг их халууцуулсан. Гэхдээ ардаа үлдээсэн 60 жилдээ огт харамсдаггүй. Ер нь хүн ардаа үлдсэн амьдралдаа харамсах хэрэггүй. Учир нь өнөөдөр би амьд мэнд байна. Тийм байхад “Тэр үед ингэх ёстой байж, тэгэх ёстой байж” гэж хоосон харамсах хэрэггүй. Хамгийн гол нь ирээдүйд тэр алдаагаа давтахгүй байх нь чухал. Би тэр алдааг давтахыг хүсээгүй” гэсэн юм.

Т.Болдбаатар гуай анх 32 настайдаа сархад хүртжээ. Үүнээс өмнө огт амсч үзээгүй юм байна. Оюутан байхдаа аавдаа шил архи бэлэглэсэн атлаа уухаар нь загнадаг байж. Энэ үед ээж нь “Нас өндөр гарсан аавдаа архи авчирч өгчихөөд араас нь аашлах юм. Яах нь вэ, миний хүү. Эсвэл битгий архи авчирч өг” гэж аргаддаг байж.

“Аавыгаа архи уухаар нь уурлаж, загнадаг байсан хэрнээ өөрөө бүхэл бүтэн 20 жил уусан гээд боддоо. Анх уухдаа хундагаар биш харин ч аягаар уусан. Бурхан Будда, эсвэл ертөнцийн эзэн намайг харааж, хараалтай архи явуулсан гэж би өөрийгөө өмөөрөхгүй. Гэхдээ яагаад тэр мөчид шаазангаар ууснаа одоо ч гайхаад олдоггүй юм” гэсэн түүний аврагчаар хэн нэгэн эмч бус харин төрсөн ганц охин нь байжээ.

Тулгах бичиг буюу “Охиноо сонгох уу эсвэл...”

Архинд шунасан тэр цагт ар гэрийнхэн болоод найз нөхөд хөндийрч эхэлдгийг хэн бүхэн мэднэ. Энэ талаар ч тэрбээр ярьж байв. Гэхдээ энд бахархмаар гэх үү эсвэл хайрлаж, өрөвдмөөр нэг зүйлийг хуучилсан юм. Энэ нь “Монгол эмэгтэй хүний тэр дундаа хөдөөний эмэгтэй, бүр цаашлаад говийн эмэгтэйчүүдийн тэвчээр, хүлээлт, итгэлийг би гэр бүлийнхээ хүнээс олж харсан. Зайлуулдаа ямар их шаналж, зүдэрсэн бол гэж одоо өрөвддөг юм. Үүнийг нь бодохоор сэтгэлийг нь зовохоос ямар их халгадаг гээч” гэсэн юм.
Түүнийг 20 жил архи уухад эхнэр нь нэг ч удаа “Амьдрал сэлгэе” гэж хэлээгүй аж. Уг нь эхнэр нь дээрээ дөрвөн ахтай, айлын ганц охин юм байна. Боломжийн амьдралтай айлын охин учраас салж сарнилаа гэхэд ядах юмгүй амьдралаа авч явах чадалтай. Гэсэн ч ийм сонголт хийлгүй 20 жил Т.Болбаатар гуайн галыг манасанд тэрбээр талархдаг ажээ.

Анхны хүүхдээ цаг бусаар алдсны дараа хэнз охинтой болж. Амин ганц охин үр нь өсч том болохын хэрээр архийг жигшиж, дагаад аавыгаа хатгах болжээ. Энэ хатгаас нь “Архиа сонгох уу, эсвэл охиноо сонгох уу” гэдэг тулган шаардалт өгчээ. Олон удаагийн гуйлт, тулган шаардалтын нөлөөнд Т.Болдбаатар буулт хийж архийг бус охиноо сонгожээ. Тэрбээр архинаас татгалзаад зургаан жил болж байна.

Одоо түүнд архи ямар үнэтэй байх, бүр ямар архи шинээр үйлдвэрлэгдсэн нь сонин биш. Бүр дэлгүүр орохдоо хүртэл архины лангууг торох юмгүйгээр тойрон гардаг болжээ. Энэ бүхнийхээ ач гавъяаг эхнэр, охин хоёр минь гэх тэрбээр “Хүмүүс бурхныг тэнгэрт байдаг. Эсвэл хүний сэтгэлд байдаг. Зарим хүмүүс ээж, аавыгаа миний бурхан гэдэг. Харин миний бурхан бол эхнэр, охин хоёр минь. Мэдээж аав, ээждээ насан туршдаа талархаж, хайрлаж явалгүй яах вэ. Гэхдээ л эхнэр, охин хоёр маань миний амьдралыг аварсан хоёр ачтан юм шүү дээ” гэв.

Цэцэг минь, одоо болно

Т.Болдбаатар гуайн эхнэрийг Цэцэг гэдэг. Их сургуулийн гуравдугаар курсээсээ үерхсэн нэг ангийн хоёр. Түүнийг архи уудаг байхад “Энэ Болдоо арай дэндлээ. Ууна ууна гэхэд ийм олон жил уухдаа яахав дээ. Цэцэг минь, чи амьдралаа бод. Өглөө эрүүл гараад орой согтуу ирдэг ийм хүн чамд хэрэггүй” гэж найз нөхөд, хамаатнууд нь эхнэрт хэлдэг байж. Хэнбугай ч ийм үг хэлсэн тас цохиод л “Би Болдоодоо итгэж байна. Засарч л таараа” гэдэг байж. Өдөр хоног өнгөрч урссаар нэг мэдэхэд 20 жилийн хугацаа өнгөрөх тэр үед охин нь шахаж шаардаж, гуйж гувшсны үр дүнд ийн архинаас гарсан байна.

Охиныхоо талаар тэрбээр “Би охиноо оюутан боллоо гээд баяр ч хүргээгүй. Сургалтын төлбөр гээд 1000 төгрөг ч өгөөгүй. Над шиг ийм муу аав байдаг болов уу. Аавын үүргээ гүйцэтгэж чадаагүй алдсан хүн дээ” хэмэн гуниглах аж.

Ганц охиныхоо өсч өндийх аз жаргалтай хором цаг бүрийг эрүүл ухаанаар харж чадаагүй тэрбээр өсөх насаа хайр, халамж дунд өнгөрөөсөн нэгэн. Эхээс есүүлээ ч ганцаарахнаа их сургууль төгссөн нь Т.Болдбаатар. Багадаа ганц хүүтэй айлд үрчлэгдсэн ч төрсөн үрээс нь илүү эрхэлсэн гэдэг. “Эрх зан нас ахиж, ухаан суух тусам дорддог. Хүн эрхлэхээ больж ухаан сууя гэж боддоггүй юм билээ. Хоёр хөгшнийхөө чихийг амьд ахуйд нь их халууцуулсан даа. Гэсэн ч тэд маань гомдлын үг огт хэлж байгаагүй юмдаг. Мөнх бусыг үзүүлэхээс нь өмнө нь архины мөрөөс холбдохгүй яав даа гэж харамсах үе гардаг л юм. Тэд маань надад дутуу дундуур байгаад би архинд ороогүй. Харин ч гэдэс цатгалан, сэтгэл ханамжтай байх тусмаа хүн ташуургүй явдаг юм байна. Би үүний тод жишээ” хэмээн хуучилсан юм.

Тэрбээр улсад хариуцлагатай албыг хашиж явсан нэгэн. Сүмбэр сумын Засаг дарга, Чойр хотын захиргаанд хэлтсийн дарга, Говьсүмбэр аймгийн Тамгын газарт хэлтсийн дарга, сангийн аж ахуйд зөвлөлийн дарга, хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга зэрэг албыг хашиж байжээ. Энэ талаараа “Архи уудаг хүнийг төрийн албанд ажиллуулах хэцүү шүү дээ. Хоёр ч удаа ажлаасаа халагдсан. 10-аад жил ажилгүйдэлд өртсөн” гэсэн юм. Гэхдээ энэ хугацаанд тэрбээр сэтгүүлзүйн тогооноос холдоогүй юм. Багаасаа сэтгүүлч болох мөрөөдөлдөө хөтлөгдөж, сэтгүүлчээр суралцах гэтэл аймагт ганцхан хуваарь ирж таарав. Арга бараад МУИС-д монгол хэл, уран зохиолын багшийн мэргэжлээр суралцжээ. 1987 онд их сургуулиа төгссөн залуухан багш Дорноговь аймгийн Анагаахын дээд сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр ажиллах томилолт авав. Тухайн үедээ томоохонд тооцогдох  нэр хүндтэй тус сургуульд шинэ содон олон зүйл их тохионо. Тэр бүхнийг нь аймгийнхаа “Ялалт” сэтгүүлд бичиж өгсөөр байгаад сэтгүүлчийн мэргэжилд дурласан гэдэг. Бага байхын л зохион бичлэгт сайн, юм бүхнийг сонирхож явдаг хэрэгт дуртай хүүхэд байжээ. Тэрбээр Хайнаньд 10 хоног аялж, БНХАУ-д зохиогдсон Монгол, Хятадын сэтгүүлзүйн форумд оролцсоноороо бахархаж, “Сэтгүүлзүйтэй холбоотой явсны буян  юм даа” хэмээсэн юм.

Хэдий 20 жил архи уусан ч гэсэн бурууг архинаас биш өөрөөсөө хайдаг. “Зарим хүмүүс хар усны гайгаар ийм хэрэгт орчихлоо” гэдэг. Уг нь бол хар усны буруу биш харин хэрэглэгчийн буруу шүү дээ. Би лав тэгж л боддог. Хэн намайг архинд донт гэсэн юм бэ. Хэн өглөө бүр шараа тайл гэсэн юм бэ. Хэн намайг архи руу гараа явуул гэсэн юм бэ. Хэн ч биш. Зөвхөн би өөрөө л ийм сонголт хийсэн. Эрт үеэс эрхэм хүндээ барьдаг идээний дээж байсан болохоос биш хүнийг хэрэгт оруулж, замыг нь алдуулдаг эд байгаагүй юм. Тиймээс хэрэглэгчийн зохистой хэрэглээтэй шууд холбоотой” гэж хэлсэн нь үнэхээр таалагдсан. Учир нь шүүх, цагдаагийн үүд сахиж яваа бүхэн нээрээ л хар усанд буруугаа тохож, өөрсдийгөө өмгөөлдөг. Ингээд бодохоор буруугаа хүлээж сурсан хүн алдаагаа давтдаггүй гэж үнэн ажээ.

Ийм л нэгэн эрхэмтэй жич танилцаж, түүний амьдралын зах зухаас ярилцсан нь энэ. Алдаж, онодоггүй хүн гэж үгүй. Т.Болдбаатар гуайн хувьд амьдралд алдсан тэр алдаагаа ухаарч чадсан нэгэн. Архинаас татгалзсан энэ зургаан жилийн хугацаанд орон нутгаа хөгжүүлэх их үйлст гар бие оролцохоос гадна уран бүтээлээ тасралтгүй туурвиж яваа. Энэ ч утгаараа 21 аймгийн сэтгүүлчдийн ажилтай танилцахаар хотод ирээд байхад уулзсан юм. Тэрбээр “Орон нутаг хариуцсан сэтгүүлзүйн дэд ерөнхийлөгч 21 аймгийн сэтгүүлчдийн ажилтай нь танилцана. Очоод “уртын дуу дуулна даа” гээд инээсэн. Тун удахгүй “Миний сонинууд” “Тууж” зэрэг ном хэвлэлтээс гаргахаар төлөвлөсөн тэрбээр “Тэтгэвэртээ гарсан ч гараа хумхиж суухгүй шүү. Сурах зүйл их байна” гэж хэлэхийг хараад нээрээ л хүн насан туршдаа суралцдаг гэж үнэн болоод шаардлага юм гэж эрхгүй бодогдсон юм.

“Баавар”-тай баян Бандгайтай танилцсан түүх маань энэ.

Р.Хишигжаргал