Уул уурхай бол Монголын эдийн засгийн тулгуур багана. Гадаад валютын 90 хувийг энэ салбараас олж, төсвийн орлогын гуравны нэгийг (3.7 их наяд төгрөг) эндээс л бүрдүүлдэг. Тэгэхээр эдийн засагт үзүүлэх нөлөөг нь, иргэдэд очих өгөөжийг нь нуршин нуршин тайлбарлах илүүц биз. Харин уул уурхай дотроо жин дарж байгаа нь нүүрсний салбар. 2019 онд 42 сая тонн нүүрс экспортолж, улсын төсвийн томоохон хэсгийг энэ салбараас бүрдүүлэх зорилт тавьсан байгаа. Гэхдээ энэ удаад улсын хэмжээний энэ том тоонуудыг түр хойш тавиад уурхай тойрсон, тэр тусмаа нүүрсний салбарыг “гороолж” амьдардаг хоёр бүлэг хүний тухай өгүүлэхээр зорилоо. Уул уурхайд хөдөлмөрлөж, хөлсөөрөө амьдарч байгаа болон уурхайчдыг шантаажилж, мөлжиж амь зогоодог хүмүүсийн тухай юм даа!!!
Нэгэн жишээ: Нүүрс тээвэрлэлт, Цагаанхаданд төрийн тогтвортой, оновчтой бодлого дутагдаж байгаа. Гашуунсухайт боомт нээгдээд 25 жил болж байна. Гэтэл Хятадын Ганц мод боомтод 25 жилийн өмнө хэдэн тагз, Монголын Цагаанхад боомтод хэдэн гэр л байсан. 25 жилийн дараа эргээд харахад Ганц мод боомт хот болон сүндэрлэж, манай боомт, Цагаанхад яг хэвээрээ өнөөх хэдэн гэртэйгээ тоос тортогтоо дарагдсан, төр засагтаа нүд үзүүрлэгдсэн хэвээрээ байна. Энэ бол Монгол төрийн бодлого дутагдсаны илрэл. Зарим нэг хүмүүс хэлдэг л дээ, “Цагаанхадыг хаа, боо, устга, үгүй болго” гээд. Гэвч 25 жилийн өмнөөс Цагаанхад, Гашуунсухайт боомтоор Өмнөговь гэлтгүй олон аймгийн хүмүүс хилийн худалдаа наймаа хийж амьдралаа залгуулж ирсэн. Харин 2007 оноос нүүрс тээвэрлэлт эхэлсэн. Одоо ч мөн адил нүүрс тээвэрлэлт, түүний дагасан бизнес эрхэлж Монгол орны өнцөг булан бүрээс хүмүүс ирж ажиллаж байна.
Социализмын үед шилжилт хөдөлгөөн хаалттай үед Эрдэнэт, Бор-Өндөр гээд уурхайнууд руу төр бодлогоор ажиллах хүч явуулдаг байсан байх. Одоо бол зах зээлийн нийгэмд иргэн хүн хаана ч ажиллах, амьдрах эрх нээлттэй учир нүүрс тээвэрлэлтэд 21 аймгийн 330 сумаас хүмүүс очиж ажиллаж байна. Тэдний ихэнх нь өөрийнхөө үндсэн хаяг дээрээ бүртгэлтэй, дуртай үедээ очоод ямар ч бүртгэл хийлгэхгүйгээр нүүрс тээвэрлэх ажилд оролцоод явж байна. Албан бус тоогоор нүүрс тээвэрлэлт, түүнийг дагасан бизнес ажил эрхлэж байгаа гээд 20 гаруй мянган хүн Хайрхан баг, Цагаанхаданд байна гэсэн үг. Манай говийн аймгийн нэг сум 2000 гаруй хүн амтай байдаг. Тэгэхээр Цагаанхад орчимд л гэхэд Өмнөговь аймгийн 10 сумын хүн амтай тэнцэх хүмүүс ажиллаж амьдарч байна гэсэн үг. Энэ бол ганцхан боомтын жишээ.
Нэгэн жишээ: Нүүрсний салбар тойрч хөдөлмөрлөж амьдарч буй хүмүүсийн талаар Цагаанхад боомтын жишээг л дээр татлаа. 20 мянган хүн ар гэрээ тэжээх гэж тэнд өдөр, шөнөгүй зүтгэж байна. Нэг хүний ард 3 хүнтэй ам бүл нь байгаа гэж тооцвол 60 мянган иргэний амьдралыг Цагаанхад боомт залгуулдаг гэсэн үг. Гэтэл хөлс, хүчээрээ амьдралаа босгож байгаа энэ хүмүүсийн дэргэд хөдөлмөрлөхгүйгээр, хөдлөхгүйгээр мөнгө босгодог шантаажчид ч байна. Одоо энэ талаар өгүүлье.
Өөрийнх нь идэж байгаа хоол, өмсөж байгаа хувцас, барьж буй гар утсыг нь “олборлож”, гадаад валютын нөөцийг бүрдүүлж байгаа уурхайчид руу үсчих хандлага хавтгайрлаа. Улстөрчид нь популизм хийж нэг дайрна, үндсэрхэг үзэлтэй гэх залуус шантааж хийж бас дайрна. Одоо бүр Монголын сэтгүүл зүйн салбарын толгой байгууллага нь хүртэл уурхайчид руу ноцдог боллоо. Хамгийн сүүлд л гэхэд МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч Х.Мандахбаяр Өмнөговь аймгийн Гурвантэс суманд үйл ажиллагаа явуулж буй Баянтэсийн уурхайг хаа, зогсоо гэж хэвлэлийн бага хурал хийж, уурхай руу очсоныг та, бид харсан. Тэр өөрөө тэс хөндлөн юм ярьдаг бол уурхайчид Х.Мандахбаярыг улс төрийн зорилготой, шантааж хийж байна гэж харддагаа шулуухан илэрхийлсэн байна лээ. Өөрөө нүүрс тээврийн компанитай гэгддэг, уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг, тэгээд МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч нь уурхай руу дайрч байна гэхээр үнэхээр ч Баянтэсийн уурхайчдын хэлснээр “Өөр зорилготой” гэдэг нь үнэний ортой биз ээ.
Гэлээ гээд уул уурхайн салбарын эдийн засагт үзүүлэх нөлөөг яалтайв. Монголын төр цаг ямагт хөрөнгө оруулагчдыг даллаж дуудах чуулга уулзалтууд зохион байгуулдаг. Тэрийг нь Х.Мандахбаярын тэргүүлдэг Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар сурталчилдаг. Гэсэн ч “үхсэн” итгэлийг амилуулах амаргүй. Өнөөдрийг хүртэл хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн үү, үргэсэн үү. Монголын эдийн засагт ашиг, алдагдлын алийг нь авчрав гэдгийг одоо харж байгаа биз. Ийм байхад монголчууд, Монголын сэтгүүл зүйн салбар уул уурхай дайрч байгааг бодохоор харамсалтай.
Ингээд бодохоор уул уурхайн салбараар хамаагүй оролдож, төрийн хүнд нударга буулгаж, эсвэл улстөрчид нь популизм хийх бүрт, эсвэл Х.Мандахбаяр мэт эх орончийн дүр эсгэх болгонд Монголын ард түмэн хохирч байна. Талхаа өшиглөж тоглочихсон төрөөс халамж хүсээд байгаагийн цаана бид үнэнтэй нүүр тулж “нүүрс иддэг, зэс иддэг, алт иддэг” гэдээ хүлээн зөвшөөрөх учиртай.
Б.Жаргал
Сэтгэгдэл (6)