Хууль эрх зүй

• 
  Б.Хулан: Хариуцлагаа дааж яваа л гэж боддог
  2016 оны 12 сарын 28
  Хүний амьдралд олон өнгө ээлжилж солигдоод л явдаг. Түүний нэгэн адил би ч бас өдөр бүр өөр өөр өнгө болоод л явж байна.Жүжигчин Батжаргалын Хулан гэхээр “Урлагийн хүний стандарт сайхан харагдах” гэдэг үг л санаанд буудаг. Энэ нь бүүр хүмүүсийн түүнийг хардаг стандарт болчихсон гэлтэй. Найруулагчид ч бас түүнийг ингэж л хардаг.
• 
  Н.Учрал: Хотын удирдлагууд баяр тэмдэглэхээ болиод утааны асуудлаа ярьж эхлэх хэрэгтэй
  2016 оны 12 сарын 23
  Улаанбаатар хот өвлийн улиралд утаан бүрхүүлд байсаар олон жилийн нүүрийг үзэж байна. Утаа жил ирэх бүр нэмэгдэж аюулын дохио зарлаад байгаа нь хүлцэнгүй явж ирсэн иргэдийг бухимдан босгоход хүргээд байгаа. Үүнийг утааны эсрэг нэгдэж эсэргүүцлийн жагсаал хийхээр бэлтгэж буй эцэг, эхчүүдийн үйлдлээс харж болно. Утаа иргэд тэр дундаа нялхсын эрүүл мэндэд шууд нөлөөлж жилдээ уушгины хатгалгаагаар нас барах 0-4 настнуудын тоог нэмж байгаа нь эмгэнэлтэй. Хатгалгаа туссан хүүхдийн тоо эмнэлгийн орон дээр бус коридорт эмчлүүлэх хүртлээ нэмэгдэж буй нь Засгийн газар, УИХ-ын гишүүд, хотын удирдлагуудаас SOS ирэхээс өөр аргагүйд хүргэж буй. Тэгвэл утааны эсрэг бид хэрхэн, яаж ажиллах ёстой юм бэ. Хэн үүнд анхаарлаа хандуулах ёстой юм гэдэг талаар УИХ-ын гишүүн Н.Учралтай ярилцлаа.
• 
  Б.Эрдэнэчимэг: Тэнгэр, газар хоёр байхгүй болчихсон юм шиг л санагдсан
  2016 оны 12 сарын 19
  Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Б.Эрдэнэчимэгтэй уулзахаар цаг болзлоо. “Дүрэлзсэн гал цогоо дэлгэцний цаанаас ч “цацаж” чаддаг байсан тэр бүсгүй хэр өөрчлөгдсөн бол... Учир нь, түүнийг залуухан, халуухан бүсгүйн дүрээр харалгүй арав гаруй жил өнгөрчихөж...”. Иймэрхүү бодолд ээрүүлсээр нэг л мэдэхэд түүний хаалгыг тогшиж зогсов. Хаалга нээгдлээ... Хэзээний танил, жижигхэн очир эрдэнэ шиг гялалзсан нүд инээмсэглэл тодруулсаар угтаж авав. Царай төрх, бие хаа, бүүр арьсных нь ширхэгээс хүртэл он цагийн үлдээсэн ормыг хайлаа... Түүний гадаад төрхөнд он цаг ормоо үлдээж зүрхлээгүй бололтой. Тэгвэл... Тэгвэл он цаг түүний дотоод сэтгэлд ямархан ором үлдээсэн бол? Дахиад л асуулт. Асуултандаа хариулт авч л байж санаа амардаг нь сэтгүүлч хүний л зан юм даа.
• 
  Ж.Батзандан: Хэн нэгэн олигархийн эрхийг хангахын төлөө үндэсний эрх ашгийг золиосолж болохгүй
  2016 оны 12 сарын 15
  Ж.Батзандан: Хэн нэгэн олигархийн эрхийг хангахын төлөө үндэсний эрх ашгийг золиосолж болохгүй
  С.Ононтуул
  Хүний эрхийн нэрээр бүлэглэлийн эрх ашгийг гүйцэлдүүлж болохгүй.
  
  УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа. Тэрбээр АН-ын даргын сонгуульд нэр дэвшихээ албан ёсоор зарлаад байгаа юм.
  
  -Та АН-ын даргын сунгаанд оролцохоо албан ёсоор зарлачихлаа. Харин бүртгүүлж амжсан уу?
  -АН VI Их хурлаа хийж, дүрмийн, бодлогын шинэчлэлээ эхлүүлсэн. Шинэчлэлийн хөтөлбөрөө баталлаа. АН-ыг шинэчлэх хөтөлбөрт хэд хэдэн чухал зүйл заалт тусгасан. Жишээ нь, хаалттай АН-ыг яаж нээлттэй болгох вэ, хувьчлагдсан АН-ыг яаж олон нийтийн болгох вэ, хэвтээ тогтолцоотой АН-ыг яаж хагас босоо тогтолцоотой, захирах захирагдах ёсонд тулгуурласан нам болгох вэ, мөнгөний намыг яаж бодлогын нам болгох вэ, бүлэглэлийн савраас яаж намаа салгах вэ, эв нэгдэлгүй АН-ыг яаж эв нэгдэлтэй болгох вэ зэргээр олон бодлогын шийдвэрийг тусгасан. Ирэх дөрвөн жил АН-ын хувьд шинэчлэлийн жилүүд байх болно. Алдаагаа зассан, үндсээрээ өөрчлөгдсөн дөрвөн жил болох ёстой гэсэн зорилт дэвшүүлсэн байгаа. VI Их хурлаас АН-ын даргыг Үндэсний зөвлөлдөх хороогоор биш бүх гишүүдээс нь сонгох ёстой гэсэн шийдвэр гарсан.
  -Мэдээж энэ бол дэвшил байх?
  -Дэвшил, уг шийдвэрийн дагуу АН-ын даргын сонгууль нэгдүгээр сарын 29-нд болно. Энэ сунгаанд АН-ын гишүүд чөлөөтэй орох, өрсөлдөх эрх нь нээлттэй. Тиймээс миний бие АН-ын даргад өрсөлдөнө гэдгээ албан ёсоор зарласан.
  -Сая та АН мөнгөний биш, бодлогын нам болно гэж хэллээ. Гэтэл намын даргын сунгаанд оролцох нэр дэвшигч 250 сая төгрөг өгч байж өрсөлдөх эрх нь нээлттэй болж байна. Бодлогын нам болох мөн ч хол байна даа гэж жирийн гишүүд тань хэлж байна. Жишээ нь энэ мөнгийг та яаж босгох юм бэ?
  -Улстөрчдийг дотор нь хоёр хуваадаг. Мөнгөтэй, бизнестэй болон мөнгө босгож чаддаг улстөрч гэж. Улс төр хийх, сонгуульд өрсөлдөхийн тулд мөнгө санхүү шаардлагатай. Мөнгө босгох хамгийн сайн арга бол ил тод нээлттэйгээр гишүүд, дэмжигчдээсээ хан­див цуглуулах. Буруу аргаар цуг­луулсан, хулгайн аргаар олсон мөнгө улс төр, бүлэглэлийн барьцаанд оруулдаг. Би өнөөдрийг хүртэл улс төр, сонгуулийн санхүүжилтээ хуулийн дагуу гишүүд дэмжигчдээсээ хандив, мөнгөн тусламж цуглуулах хэлбэрээр хийж ирсэн. Цаашдаа ч энэ хэлбэрээр явна.
  -250 сая төгрөгийн босгыг хамгийн анх мэдээлсэн хүн бол та. Гэхдээ VI Их хурал дээрээ ингээд шийдчихсэн байсан юм биш үү. Яагаад тэр үед нь хэлээгүй юм бэ. Батзандан мэдэж байсан зүйлээрээ шоу хийлээ гэсэн шүүмжлэл та уржигдар сонссон л байлгүй?
  -Их хурлаар мөнгөний асуу­дал юу ч яриагүй. Өчигдөр сонгууль зохион байгуулах аж­лынх хэсгийнхэнтэй уулзсан. Тэгэхэд сонгуулийн нийт зар­дал 2.5 тэрбум төгрөг болж байгаа. Үүнийг нэр дэвшигчид хувааж төлөх үүрэгтэй гэж тайл­­барласан. Миний хувьд сон­гуульд хэдий чинээ олон хүн өрсөлдөнө төдий чинээ бага зардал нэр дэвшигчдэд ногдоно гэдгийг хэлсэн байгаа. Босгоо бага тогтоох замаар олон хүнийг өрсөлдүүлэх нь АН-ын зорилго байх ёстой. Олон янзын урсгал, үзэл бодлыг уралдуулах замаар сунгаагаа хийх нь бид­ний зорилго болохоос бэлтэй хүмүүсийг мөнгөөр нь өрсөл­дүүлэх нь АН-ын зорилго биш гэдгийг тодорхой хэлсэн. АН-д мөнгө дутаагүй, харин үнэт зүйл, зарчим, бодлого дутаж байна.
  -АН-ын даргын сунгаа бүх аймаг, сумдыг хамарна гэхээр Ерөнхийлөгчийн сонгуультай зэрэгцэхүйц зардал гарах юм биш үү. Тэгэхээр дэнчингийн 250 сая төгрөг дээр нэмэгдэж зардал гарах нь ээ?
  -250 сая төгрөгийг бууруу­лах, багасгах, шаардлагагүй зардлыг хасах саналаа ажлын хэсэгт би хүргүүлсэн. Ажлын хэсгийн шийдвэр хараахан гараагүй байна. Баасан гаригт багтаад гарах байх гэж найдаж байна. Нэр дэвшигчид 21 аймаг, есөн дүүрэгт очиж уулзалтаа хийнэ. Таван телевизээр нэр дэв­шигчдийн мэтгэлцээн хоёроос гурван удаа олон ний­тэд хүрэх ёстой. Хөдөө орон нутгаас намын гишүүдийг аймгийн төвд авчирч уулзалт, хуралдаанд оролцуулах зохион байгуулалтын ажил байгаа. Энэ бүхнийг хийхэд зардал зайлшгүй гарна. Гэхдээ зардлаа хэрхэн хуваарилах, хэдэн хувийг нь нэр дэвшигч нар үүрэх, намын бүтцийн байгууллага нь хэдэн хувийг нь гаргах вэ зэрэг шийдээгүй асуудал бий. Ажлын хэсгээс удахгүй шийдвэрээ гаргах байх.
  -Та Их хуралдаа хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ. Тодорхой шийдэлд хүрсэн гэж бодож байгаа юу. Таны хувьд Их хурал болохоос өмнө намын даргад өрсөлдөхөө илэрхийлсэн. Гэтэл намын Их хурлын үеэр АН-ын гишүүн болоод хамгийн багадаа арван жил болсон хүнийг сонгуульт албан тушаалд томилно гэсэн төсөл орж ирсэн. Ер нь бол танд зориулсан заалт байх.Танаас нэлээд болгоомжлоод байгаа юм биш үү?
  -Надаас айх зүйл байхгүй. Би хэн нэгэн этгээдийг айлгах гэж намын даргын сунгаанд ороогүй. Намын даргын сунгаа хуулийн хүрээнд шударга болж өнгөрөх ёстой. Батзандан на­мын даргын сунгаанд оролцоно гэдэг нь АН-д илүү нэг өнгө, үзэл санаа бодлогын шинэчлэл хийхэд тус дэм болно гэсэн үүднээс хараасай билээ. Хэдий чинээ олон янзын үзэл бодол уралдана төдий чинээ сайн бодлого гардаг гэдэг. АН үзэл санаа, бодлого, зарчмын уралдаан, мэтгэлцээн хийх ёстой. Сунгааны гол зорилго нь АН-ын үзэл санааг тодорхойлоход чиглэнэ. АН-ын үзэл санаа, үнэт зүйлийг шинээр харахад, томъёолоход чиглэх ёстой гэж би харж байгаа. Өрсөлдөгч, сунгаанд оролцогчид ирээдүйн АН-ын тухай, өнгөрсөн алдаа дутагдлаа бодитой ярьж, дүгнэж цэгнэх ёстой. АН ирээдүйд ямар байх вэ. Ирээдүйн өнгө, бодлого ямар байх вэ. Монголын төрийг ийм бодлогоор удирдана гэдгээ ярих ёстой. Дээрээс нь Монголыг удирдах АН өөрөө шинэчлэгдэх ёстой. Шинэчлэгдсэн АН Мон­голыг шинэ шатанд гаргаж ирж чадна. Тиймээс илүү бодлогод төвлөрсөн мэтгэлцээн, сунгаа болох ёстой гэж харж байгаа.
  -Намын даргад өрсөлдсөн хүмүүсээс хэн нэгнийг нь сонгохын тулд хамгийн түрүүнд мөрийн хөтөлбөрийг нь харна. Та мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулсан уу. Мөрийн хөтөлбөрийн онцлог, бусдаа­саа ялгарах зүйл нь юу байх вэ. АН-ыг яаж шинэчлэх вэ?
  -Мөрийн хөтөлбөрийг хараа­хан боловсруулж дуусаа­гүй байна. Гэхдээ АН-ын үзэл санааны шинэтгэл бол миний мөрийн хөтөлбөрийн цөм байх болно. АН хүний эрх, эрх чөлөө төвтэй нам. Иргэний нийгэм, иргэдийн санаачилга, иргэн төвтэй нам. Нөгөө талаас баруун төвийн нам гэдэг утгаараа үндэсний эрх ашгийг дээдэлсэн эрх ашигт төвтэй улс төрийн хүчин болж өөрчлөгдөх ёстой. Энэ хоёрыг төгс хослуулах хэрэгтэй. АН сүүлийн 20 гаруй жил хүний эрх тал руугаа хэт хэлбийж, үндэсний эрх ашгийг орхигдуулсан тал бий. Өнөөгийн даяарчлалын нийгэмд хүний эрх, үндэсний эрх ашиг хоёрыг тэнцвэртэй хэмжээнд тавьдаг. Хүний эрх, үндэсний эрх ашиг хоёрын балансыг хангаж чаддаг улс төрийн хүчин Монголд хэрэгтэй гэж би харж байгаа. Хэн нэгэн олигархийн эрхийг хангахын төлөө үндэсний эр­хийг золиосолж болохгүй гэж Батзандан боддог. Хүний эрхийн нэрээр бүлэглэлийн эрх аш­гийг гүйцэлдүүлж болох­гүй. Хүний эрх бол АН-ын мөрийн хөтөлбөрийн бодлогын цөм байдаг. Гэхдээ орхигдсон, хаягдсан үндэсний эрх ашгийг сэргээх, АН-ын цөм болгож гаргаж ирэх цаг нь болсон. Үндэсний эрх ашигт тулгуурласан, тугаа болгосон, тусгаар тогтнолын үзэл са­наанд суурилсан, түүнийгээ бод­логынхоо цөм болгосон АН шинээр бий болох хэрэгтэй.
  -АН-ын дүрмээр намын дарга болсон хүн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших эрхгүй гэж үнэн үү?
  -Намын дарга болсон хүн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж болно. Хязгаарласан заалт АН-ын болон Монгол Улсын хуульд байхгүй. Гэхдээ миний бие Ерөнхийлөгчид нэр дэвших 45 насны шаардлага хараахан хүрээгүй байгаа учраас энэ тухай бодох шаардлага байх­гүй. Харин 2017 оны Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд АН-аас хамгийн сонгодог, шилдэг боловсон хүчнээ нэр дэвшүүлэх болно гэдгээ амалъя.
  -АН-ын хувьд 1990 онд ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн хүмүүс нь одоо ч намынхаа тэргүүн эгнээнд явдаг онцлогтой нам. Шинэ хүнийг ерөөсөө гаргаж ирдэг­гүй. Та АН-д элсээд яг хэдэн жил болж байгаа билээ?
  -2004 оноос ардчилсан хүч­нийхэнтэй холбоотой ажилласн. АН-ын зовлон бол хууччуул нь нийлж байгаад шинэ хүмүү­сээ шахдаг. Өвгөчүүд нь залуучуудаа хажигладаг, хасаж хөөдөг зовлонтой нам л даа. Фракцууд нь тохирч байгаад фракцгүй хүмүүсээ гадуурхдаг. Өөрөөр хэлбэл, намын эв нэгдэл хангагдаагүй улс төрийн хүчин гэж хэлж болно.АН-ыг эв нэгдэлтэй болгохын тулд явцуу эрх ашгийн фракцыг хязгаарлах зайлшгүй шаардлагатай. Батзандан АН-ын дарга болбол явцуу эрх ашгийн фракцуудыг татан буулгана. Зөвхөн мэргэжлийн фракц, холбоо, бодлогын зөвлөлүүдийг хүлээн зөвшөөрнө гэдгээ хэлж байгаа.
  -Тэр нь яана гэсэн үг вэ?
  -АН засгийн эрхэнд гарсан тохиолдолд мэргэжлийн бай­гуул­лагын удирдах албан тушаалд зөвхөн мэргэжлийн холбоодоос санал болгосон хүмүүсийг томилно. Өнөөгийн явцуу эрх ашгийн фракцуудын хийдэг ганцхан ажил байдаг. Тэр нь намын даргыг сонгох, огцруулах. Намын даргыг намын хорооноос сонгодог учраас тэнд явцуу эрх ашгийн фрак­цууд үүрлэдэг. Тиймээс намын шинэчлэлийн хүрээнд бүх шатны даргыг бүх гишүүнээс нь сонгодог тогтолцоо руу шилжинэ. Өөрөөр хэлбэл, намын хороод даргаа сонгохгүй. Тэгэхээр явцуу эрх ашгийн фракцуудыг татан буулгах, шахах бодлогыг намын дарга болсон тохиолдолд явуулна гэдгээ ил тод хэлж байгаа. Явцуу эрх ашгийн фракцаар дамжуулж АН-д бүлэглэл хүчээ авч байгаа. Бүлэглэлийн савраас АН-ыг салгах нь миний зорилго байх болно. Энэ бол АН-ын шинэчлэлийн нэг том тулгуур багана болно. Дээрээс нь, АН хэвтээ тогтолцоотой нам. 30 тусдаа бие даасан намын нэгдэл байдаг. Өөрөөр хэлбэл, намуудын холбоо хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ утгаараа зарим тохиолдолд хоорондоо зөрчилтэй, нэгдсэн удирдлагагүй явах тохиолдол цөөнгүй гардаг. Харин миний хувьд намын дарга болсон тохиолдолд энэ тогтолцоог хагас босоо улс төрийн хүчин болгоно. Доод шатны намын даргыг дээд шатных нь батламжилдаг болгоно. Дүрэм, хууль зөрчсөн удирдлагуудтай хариуцлага тооцно. Ингэж байж АН нам шиг нам болно гэсэн итгэл үнэмшил надад байна. Хувьчлагдсан, хаалттай намыг олон нийтийн, нээлттэй болгоно. Өнөөдөр АН-ын шийдвэр гаргалт, санхүүжилт, гишүүнчлэл бүгд хаалттай байгаа. Үүнээс болж АН-д шинэ залуу үе, чадвартай болов­сон хүчин орж ирээд орон зайгаа эзлэх боломжгүй байна. Дотоод тоглоомын дүрэм нь тодорхойгүй, хаалттай учраас орж ирэх бололцоо алга. Тиймээс АН-ын дотоод үйл ажилла­гааны дүрмийг бүгдийг нь олон нийтэд нээлттэй болго­но оо. Ингэснээр АН ард түмний нам болж өөрчлөгдөнө гэж харж байгаа. Цөөхөн бүлэг этгээд АН-ыг хувьчилж авчихаад байна. Аймаг, дүүрэг болгонд санхүүжилт, гишүүдээр нь дамжуулаад барьчихсан байна.
  -Санхүүжилт байхгүй бол намын үйл ажиллагааг яаж явуулах юм бэ. Өнөөгийн нөхцөлд боломжгүй шүү дээ?
  -АН-д тулгарч байгаа нэг том асуудал нь санхүүжилтийн реформ хийх. Улс төрийн намуудын тухай хуульд маш тодорхой заасан байдаг. Нэг бүлэглэл, аж ахуйн нэгжээс жилд авах санхүүжилтийн хэмжээ нь 10 сая, хувь хүнээс гурван саяас хэтэрч болохгүй гэж тусгасан байгаа. Хуулиа маш сайн чанд мөрдөх ёстой. Гишүүд, дэм­жигчдэдээ тулгуурсан ил тод санхүүжилтийг бий болгох ёстой. Тэгэх бүрэн боломж­той. Ингэхийн тулд бодло­гын зөвлөлд тулгуурласан санхүү­жилтийн хэлбэрийг бий болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, нэг хуулийн этгээд, хувь хүнээс авах санхүүжилтийн хэмжээгхязгаарлах ёстой. Ний нуугүй хэлэхэд улс төрийн намууд цөөн тооны хувь хүн, хуулийн этгээдээс их хэмжээний санхүүжилт авдаг учраас барьцаанд ордог.
  -Өнгөрсөн дөрвөн жилд АН-ын зовлон яах арга­гүй фрак­цуудынх нь зодоон байс­ныг хүн болгон хүлээн зөв­шөөрсөн. Та ч бас фракцуудыг байхгүй болгоно гэж ярьж байна. Гэхдээ та өнгөрсөн хугацаанд “Шонхор” фракцид харьяалагддаг байсан биз дээ?
  -Би АН-д ороод 12 жил болж байна. 2004 онд анх орж байсан. Иргэний хөдөлгөөний он жилийг хасвал найман жил байх. Энэ хугацаанд АН-ын бараг бүх фракц бүлэглэлд орж, гарч явлаа. АН-тай танилцах уулзалт, аяллыг хангалттай хийсэн гэж хэлж болно. МоАХ-ноос “Шонхор”, “Нэг ардчилал”-аас “Шинэ Ардчилал” гээд бүгдтэй нь хамтарч уулзаж учирч явсан. АН-ын хуучин дүрэм, тогтолцооны дагуу гэсэн үг шүү. Гэхдээ залуу хүн, залуу гишүүний хувьд нэг л зүйлийг ойлгосон. АН одоогийнхоо тогтолцоогоор хол явахгүй юм байна гэдэг нь энэ он жилүүдэд хангалттай харагдаж байгаа юм. Ирээдүйн Монголыг тодор­хойлох гэж байгаа улс төрийн том хүчин эхлээд өөрийгөө тодорхойлох ёстой. Шинэ Монголыг бүтээхийг, үндэсний эв нэгдлийг хүсч байгаа хүчин дотоод эв нэгдлээ хангадаг тогтолцоотой болох ёстой. Миний хувьд маш тодорхой саналыг хэлж байгаа. Намын дүрэмд эв нэгдлийн хувьсгал хийнэ гэдгээ хэлж байгаа. Ингэхдээ намын дотоод маргаан, мэтгэлцээнийг шийдвэрлэдэг Эв нэгдлийг хороог байгуулна. Өнөөдөр АН-д эвдрэлцүүлдэг хороо, хор дэндүү их байна. Фракцууд нь АН-ыг эвлэлдүүлэх биш эвдрэлцүүлдэг институц болж хувирлаа. Тийм учраас эвд­рэлцүүлдэг биш эвлэрүүлдэг хороог бий болгоно.
  -Эв нэгдлийн хороо нь яг юу хийх юм. Намын хоёр гишүүн санал зөрөлдөхөд хооронд нь эвлэрүүлэх юм уу?
  -Дүрмийн зөрчил гэж гардаг. Аймаг, дүүргийн намууд өөр хоорондоо талцаж хуваагд­даг. Шийдвэр гаргаж чадах­гүй гацаанд ордог, хурал­даж чадахаа больдог. Энэ тохиол­долд Эв нэгдлийн хороо ажлаа хийнэ. Ухуулан таниулах, ойлгуулах, үзэл санаа, зарчмаа баримталж ажиллах юм. Мөн шинээр элссэн гишүүдэд дүрэм журмаа танилцуулах, сурталч­лах олон ажлыг хийнэ. Бидний эв нэгдэлгүй байгаа нь нам дотор шударга ёс хангагдахгүй байгаатай холбоотой. Намын, улсын, төрийн эрх ашиг гэж байдгийг гишүүддээ ойлгуу­лахаас эхлээд энэ хорооны ажил их байх болно.
  -Та одоо намынхаа аль үүрт харьяалагдаж байгаа юм бэ. Баянзүрхийн АН-ын хороо таныг гишүүнчлэлээсээ хаслаа гэж мэдэгдсэн байгаа?
  -Би Баянзүрх дүүргийн на­мын хорооны 11 дүгээр үүрийн гишүүн.
  -Хэвээрээ байгаа гэсэн үг үү?
  -Тийм. Намын хорооноос хассан гэсэн шийдвэр хараахан ирээгүй.
  -Орон нутгийн сонгуулиар ялсан дүүргийн нэг нь Баянзүрх. Гэвч Засаг даргыг нь батламжлахгүй байна. Энэ дүүрэгт АН-аас нэр дэвшсэн хүний хувьд та энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юм уу?
  -Баянзүрх, Сүхбаатар, Баянгол, Сүхбаатар, Завхан аймагт АН ялалт байгуулсан. МАН-ын нөхдүүд Засаг дарга, удирд­лагуудыг нь томи­лохгүй цаг алдаж байна. 119 суманд АН ялалт байгуулсан. Тэднийг бас томилохгүй гацааж байгаа тохиолдол их байгаа. Энэ талаар намын Бүлэг, УИХ-ын төвшинд ярьж МАН-д шахалт үзүүлж байгаа. Ялагдлаа хүлээж сурах хэрэгтэй. Тахимаа өгөх хэрэгтэй гэдгийг өдөр болгон сануулж байгаа.
  -Та фракцгүй нам болно л гээд байна. Гэтэл танай намын фракцууд аль хэдийнэ тохирчихсон юм биш үү. Манайх намын даргаа авъя, танайд генсекээ өгье гэж тохиролцжээ гэсэн яриа сонсогдох л юм. Та тэр талаар сонссон байлгүй дээ?
  -Хуучин бүтэц, фракцуудын тохироогоор намын даргыг томилдог байсан үе бий. Гэхдээ жирийн мянга мянган гишүүн фракцын тохироогоор намын даргаа сонгодог хоцрогдсон арга барилаасаа салъя гэж байгаа. Мэдээж фракц, бүлэглэлүүдАН-ыг худалдаж авахаар маш олон зүйл хийх байх. Үүний эсрэг Батзандан тэмцэх болно оо. Жирийн гишүүдийнхээ үзэл бо­долд тулгуурлаж, фрак­цуудын явцуу эрх ашиг, мөн­гөний эсрэг үнэт зүйл зарчмаа ярьж тэмцэх болно. Би нэг зүйл итгэдэг. Энэ хорвоод мөнгөнөөс илүү үнэт зүйл гэж байдаг юм. Фракц, бүлэглэлээс илүү зарчим, ёс суртахуун гэж нийгэмд байдаг юм. Үүнийг манай иргэд, гишүүд мэднэ. Өнөөдрийг хүртэл АН-ыг фрак­цын толгойлогч нар тодорхойлж ирсэн. Тиймээс гишүүдээсээ асууж ирээдүйгээ тодорхойлдог шинэ эрин үе рүү шилжин орно. АН-ын гишүүд эрүүл саруул, ирээдүйгээ харсан шийдвэр гаргана гэдэгт итгэлтэй байгаа.
  -МАН Бага хурлаа хийгээд 35 настай залууг генсекээрээ томиллоо. Гэтэл танай намыг өнөөх л 1990 онд орж ирж байсан хүмүүстодорхойлсоор байна?
  -АН хуц, ухна тавьсан юм шиг хэдхэн хүнийг ээлжилж, намын удирдлага болгосоор 26 жилийг өнгөрөөлөө, үнэн. АН-ын нийт гишүүд дэмжигчидтэй уулзаж байхад шинэчлэлийн салхийг сэвэлзүүлэх, залуу үеэ гаргаж ирэх, боловсон хүчний шинэтгэл хийх цаг нь болсон гэж ярьж байна лээ. Үүнтэй санал нэг байгаа. МАН-д залуу үе хүч түрэн гарч ирж байна. Тэд боловсон хүчний шинэтгэлээ хийж байна. Үүгээрээ АН-аас түрүүлж байна. Үүнийг хүн болгон харж байгаа. Тиймээс АН ч гэсэнөөрөө өөрийгөө шинэ­­чилж чадна гэдгээ харуу­лах цаг нь болсон. Цаг нь ирсэн гэж харж байгаа.
  -Залуустаа яаж хандаж байгаагаас нь харвал АН-ын илүү хаалттай бараг ком­мунист маягийн нам болчихоод байгаа шдээ?
  -Санал нэг байна. Бидэнд зовлон их байгаа. Гэхдээ энэ зовлонгоо шийдэж чадна гэдэгт итгэлтэй байгаа.
  -АН, Ерөнхийлөгч хоёрын хоо­рондын харилцаа таарамж­гүй байна гэж яриад эхэллээ. АН-ын дарга З.Энх­болд телевизийн ярилцлагад орохдоо ийм асуудал байгаа нь үнэн. Тавантолгойн гэ­рээнээс болж Ерөн­хийлөгч, АН-ын хооронд ан цав гарсан гэж байсан. Үнэхээр тийм юм болоод байгаа хэрэг үү. Үүнийг өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд УИХ-ын гишүүн байсны тань хувьд, бас Тавантолгойгоор маш их дуугардаг байсны тань хувьд асууж байгаа юм?
  -Айл гэрт маргаан байдаг шиг өнгөрсөн дөрвөн жил АН-ын бүлэгт цөөнгүй маргаантай асуудал байсан. Тухайлбал, Тавантолгой, Цагаан суварга, Эрдэнэтийн асуудлаар АН-ын бүлэг хэзээ ч нэгдсэн байр суурьтай байгаагүй. Гишүүдийн олонхи нь стратегийн томоохон ордуудыг иргэдэд ашигтай, Монголын эрх ашиг нийцсэн хэлбэрээр эргэлтэд оруулах ёстой гэсэн байр суурьтай бай­сан. Ашигтай ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгж компа­ниу­даа гаднынханд бага төлбөртэйгөөр зүгээр өгөхийг хэн ч хүсдэггүй. Ялангуяа гурван сая иргэн хувьцаа эзэмшиж байгаа Таван­толгойн асуудалд АН-ын бүлэг хатуу байр суурьтай байсан. Тавантолгойн нүүрсний үнэ өнгөрсөн дөрвөн жилд 25-хан ам.доллар байсан. Одоо 200 ам.доллар хүрч байна. Тавантолгой хамгийн ашигтай ажиллаж байгаа компаниар шалгарч байна. Энэ компанийг өнөөдөр Хятадуудад, гаднын­ханд өгөх, зарах тухай яриа байгаа. Үүнийг зогсоохын төлөө, хэлэлцээг монголчуудад ашигтай хэлбэрээр явуулахын төлөө АН-ын бүлэг хатуу зогсоно. Монголын баялаг руу шунахайран дайрч байгаа гадаад дотоодын бүлэглэлийн эсрэг АН зогссоор ирсэн. Цаашид ч зогсоно.
  -Та түрүүн үндэсний эрх ашгийг хувь олигархийн эрх ашгаас дээгүүр тавих ёстой гэж хэлсэн. Бас Эрдэнэтийн 49 хувийн талаар нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Гэвч сүүлийн үед чимээгүй болчихлоо. Юунаас болоод чимээгүй болчихов оо?
  -“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг Засгийн газар тэргүүн ээлжид худалдан авах эрхээсээ тат­гал­заж хувийн компанид хууль бусаар шилжүүлсэн явдлыг шалгах ажлын хэсэг бай­гуулагдаад ажиллаж байгаа. Ажлын хэсэгт би орсон. Удахгүй дүгнэлтээ гаргана. Эрдэнэтийн асуудал бол Монголын төдийгүй олон улсын гэрээг зөрчсөн. Энэ болгоныг хууль эрх зүйн үндэслэл, баримт нотолгоотой нь удахгүй гаргаж тавина.
  -Амаа үдүүлчихээгүй л юм байна, тийм үү?
  -Батзандан амаа үдүүлдэг улстөрч биш. Асуудлыг нухац­тай, нотолгоотой гаргаж тавьдаг улстөрч.
  
• 
  Д.Баярсайхан: Манай банк өнөөдрийн байдлаар 11.8 тэрбумын ашигтай ажиллаж байна
  2016 оны 12 сарын 12
  Төрийн банкны Ерөнхий захирал Д.Баярсайхантай ярилцлаа.
• 
  Ш.Шинэбаяр: Гэрч, хохирогчийг хамгаалах ажлыг ТББ-уудтай ч хамтран явуулах боломжтой
  2016 оны 12 сарын 06
  ЦЕГ-ын Гэрч, хохирогчийг хамгаалах хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, ахлах дэслэгч Ш.Шинэбаяртай ярилцлаа.
• 
  Ж.Бямбасүрэн: Хилийн цагдаагаар хил хамгаалалтыг зохион байгуулна гэдэг бол ташаа мэдээлэл
  2016 оны 11 сарын 28
  Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны хурлаар 2016 оны 11 дүгээр сарын 22-нд хэлэлцэж гишүүдийн 69.2 хувийн саналаар дэмжигдэж, УИХ-д өргөн барихаар болсон. Хүлээлттэй байсан уг хуулийн төслийн талаар ажлын хэсгийн гишүүн, ХХЕГ-ын Захиргааны удирдлага эрхэлсэн орлогч дарга, хурандаа Ж.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.
  
  -Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн талаар танилцуулахгүй юу?
  
  -Монгол Улсын хууль, УИХ-ын шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай хууль гэж байдаг. Энэ хуулийн 15 дугаар зүйлд заасны дагуу хуульд олон удаа нэмэлт өөрчлөлт орох, үүний улмаас хуулийн үзэл баримтлал өөрчлөгдөх, бүтэц уялдаа алдагдахад хүрэх эсвэл тухайн хуулийн нийт заалтын 50-с дээш хувьд нэмэлт өөрчлөлт орохоор бол шинэчилсэн найруулгын төсөл болдог.
  
  Одоо мөрдөгдөж байгаа Монгол Улсын хилийн тухай хууль 1993 онд батлагдсанаас хойш улсын хил хамгаалалт, улсын хилээр зорчигч тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх, хил хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж буй цэргийн албан хаагчийн нийгмийн асуудлаар нийт 13 удаагийн нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг. Иймээс Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын тушаалаар ажлын хэсэг байгуулагдаж Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг МУ-ын Үндсэн хууль, Үндэсний Аюулгүй байдал, үзэл баримтлал, МУ-ын төрөөс хилийн талаар баримтлах бодлого, МУ-ын батлан хамгаалах бодлогод нийцүүлэн боловсруулсан. Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд зарчмын шинжтэй хэд хэдэн өөрчлөлтүүдийг тусгаж өгсөн. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Монгол Улсын хилийн тухай хуульд хэрэглэсэн нэр томъёо болон бусад хуулинд хэрэглэгдэж буй нэр томъёотой давхардсан, ижил зохицуулалтыг агуулсан, эсхүл өөрөөр тодорхойлох зэргээр зөрчилдөж байсныг шинэчилж, Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, Төрөөс хилийн талаар баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилгоор улсын хилийн аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг тодорхой болгосон.
  
  Улсын хил хамгаалалтыг өөрийн улсын онцлогт тохирсон бүсчилсэн байдлаар зохион байгуулах, түүнтэй холбоотой зохицуулалт, улсын хил дамнасан гэмт хэрэг, зөрчлийг илрүүлэх, таслан зогсоох, хил орчмын нутаг дэвсгэрт ард, иргэдийг гэмт халдлагаас хамгаалах үед тусгай хэрэгсэл, биеийн хүч хэрэглэх үндэслэл, хэрэглэх журмын хуулийн төсөл, улсын хилийн аюулгүй байдлыг хангахад оролцох төрийн болон орон нутгийн захиргааны байгууллагуудын чиг үүргийг тодотгож, Улсын хил хамгаалахад туслах хүчний зөвлөл, туслах хүчний гишүүн, иргэний эрх, үүргийг тус тус нарийвчлан тусгасан.
  
  -Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх чиг үүргийг тусгасан уу?
  
  - Хилийн асуудлаар байгуулсан Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр тодорхойлогдсон улсын хилийн дэглэмийн зорилгод хамаардаг улсын хил хамгаалалтын төрөл болох улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх, хилийн боомтын аюулгүй байдлыг хангах, боомтод мөрдөх журмыг мөрдүүлэх чиг үүргийг Улсын хил хамгаалах байгууллагад буцаан шилжүүлж, хил хамгаалалтын нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэхээр тусгасан.
  
  -Улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх чиг үүргийг танай байгууллагад шилжүүлбэл ямар ажлуудыг хийх вэ?
  
  - Хилийн шалган нэвтрүүлэх албыг зохион байгуулах, боомтын журмыг сахиулах үйл ажиллагаанд камерын систем, электрон паспорт угшигч гэх мэт орчин үеийн техник технологийг ашиглаж улсын хилээр иргэд, зорчигч тээврийг хэрэгслийг нэвтрүүлэх ажлыг шуурхай зохион байгуулж ажиллана. Мөн хил хамгаалах байгууллагын удирдлага хилийн боомт дээр ажиллах албан хаагчид тавих шалгуур үзүүлэлтийг гаргаж мэргэжлийн албан хаагчдыг ажиллуулна. Хилийн цэргийн дээд сургуульд шалган нэвтрүүлэх албаны чиглэлээр 4-5 жил сурч байж энэ мэргэжлийг эзэмшдэг юм л даа.
  
  -Хил хамгаалах байгууллагыг, хилийн цагдаа болгох хуулийн төсөл өргөн барилаа гэсэн мэдээлэл цахим ертөнцөд гарсан. Энэ талаар тодруулбал?
  
  - Цахим сүлжээгээр хилийн цагдаа болгох хуулийн төсөл өргөн барилаа гэсэн ташаа мэдээлэл гарсан байна гэж сонссон. Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд хилийн цагдаа гэсэн нэг ч үг, өгүүлбэр байхгүй. Тэгэхээр хилийн цагдаагаар хил хамгаалалтыг зохион байгуулна гэдэг бол ташаа мэдээлэл гэж ойлгож болно.
  
  -Хилийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл батлагдсанаар гарах үр дүнг тодруулж хэлээч?
  
  Энэхүү хуулийн төсөл батлагдсанаар гарах нийгэм, эдийн засгийн үр дагаврыг дараах байдлаар төсөөлж байна. Төрөөс хилийн талаар баримтлах бодлогын Улсын хилийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон заалтууд хуульчлагдана. Улсын хил хамгаалах байгууллагаас хилийн болон хил орчмын дэглэмийг сахиулах, хил дээр гарсан аливаа асуудлыг Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хэлэлцээр, хууль, тогтоомжийн дагуу шийдвэрлэх, улсын хилийн халдашгүи дархан байдлыг хангах нөхцөл бүрдэнэ.
  
  Улсын хилээр зорчигч, тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх, хилийн боомт, түүнд мөрдөх журмыг хэрэгжүүлэх, боомтын аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой харилцаа тодорхой болно. Хил залгаа улсуудын газар нутгийн зах хязгаартай шууд зах нийлэн хиллэж байгаа хилийн зурвас, хилийн боомт газар нь Монгол Улсын төрийн мэдэлд байх асуудал хуульчлагдана. Улсын хил хамгаалах, хилийн болон хил орчмын дэглэм, боомтын журам сахиулах үүрэг гүйцэтгэж буй хилчин тусгай хэрэгсэл, биеийн хүч хэрэглэх үндэслэлийг хуульчилж өгсөнөөр хилчид, иргэд болзошгүй эрсдлээс хамгаалагдана. Энэ мэтчилэн нэрлээд байвал олон сайн үр дагавар байна.
• 
  Б.Золбоо: Сонгинохайрхан дүүрэгт хямрал жинхэнэ утгаараа нүүрлээд байна
  2016 оны 11 сарын 16
  Сум, дүүргийн ИТХ-ын ээлжит сонгууль болж, иргэд өөрсдийн төлөөллөө сонгоод удаагүй байна. Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн хувьд 41 төлөөлөгчтэй бөгөөд шинээр сонгогдсон хурлын тэргүүлэгч Б.Золбоотой уулзаж дүүрэг, орон нутгийн хөгжлийн асуудлаар ярилцлаа.
• 
  Ч.Хүрэлбаатар: Хувийн хэвшил амжилттай ажиллах салбарт төр хамраа ч цухуйлгаад хэрэггүй
  2016 оны 11 сарын 09
  УИХ-ын гишүүн, Төсвийн байнгын хорооны дарга Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.
  
  -УИХ-аар ирэх оны төсвийг хэлэлцэж байгаа. Ер нь Засгийн газраас өргөн барьсан ирэх оны төсвийн төсөлд ямар дүгнэлт өгч байна вэ. Хэлэлцүүлгийн үед ямар өөрчлөлтүүд орсон бэ?
  -Төсвийн байнгын хорооны ажлын хэсэг Засгийн газрын өргөн барьсан төсвийг сайж­руулахаар нэлээд ажилласан. Ажлын хэсэг хэд хэдэн зарчим барьж байгаа. Нэгдүгээрт, эдийн засгийг хямралаас гар­гах, тогтворжуулахад 2017 оны төсөв чухал үүрэгтэй тул хугацаа алдах шаардлагагүй. Хоёрдугаарт, Төсвийн зардалд хамгийн хурдацтай нэмэгдэж байгаа, хамгийн санаа зо­воож буй зардал болох 1.3 их наяд төгрөгийн зээлийн хүүг буу­руулах, үүнтэй хол­боо­той­гоор гаргах үнэт цаас­ны хэм­жээг бууруулах. Гурав­ду­гаарт, эдийн засгийн өсөлтөө хийм­лээр өсгөдөг, төсвийн ор­лого, валютын ханшаа буруу тооцоолдог байсныг зогсоож, 2017 оны төсвийн тоо бүр боди­той, үнэн зөв болгох. Дөрөв­дүгээрт, хувийн хэвшил, иргэд бүсээ чангалж байгаа энэ цаг үед төрийн байгууллагууд хэм­нэлтийн бодлого явуулах ёстой гэсэн зарчим баримталж ажиллалаа. Дээрх зарчмуудтай холбоотойгоор төсвийн ор­лого, зарлагад холбогдох өөрч­лөлт оруулах саналыг УИХ-ын ги­шүүд дэмжиж үр дүнд нь төс­вийн тэнцлийг 180 тэрбум төгрөгөөр сайжруулж, төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 9.1 хувь болгон буурууллаа.
  -Худлаа тоо баталдаг гэ­дэг дээр тодруулж асууя. Тө­­сөвт тодотгол хийгээд, төс­вийн хүрээний мэдэгдлийг батлахдаа ирэх оны эдийн зас­гийн өсөлтийг 2.3 хувь байна гэж тооцоолсон. Гэвч Монгол­банкнаас өргөн барь­сан мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлд эдийн засгийн өсөлтийг 2.8 хувь гэж тусгасан бол ирэх оны төсөвт энэ тоо 3 хувь болж мөн өөрчлөгдсөн. Өөр хэд хэдэн зөрүүтэй тоо ч байсан. Энэ тоонууд ижил болсон уу. Яагаад ингэж өөр өөрөөр тооцоолсон юм бол?
  -Одоо бол ижил болсон. Монголбанкнаас өргөн барь­сан мөнгөний бодлогын үнд­сэн чиглэл, төсвийн хүрээ­ний мэдэгдэл, ирэх оны төс­вийн төсөл гээд бодлогын гурван баримт бичигт эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн төвшин зө­рүү­тэй байгааг шүүм­жил­сэн. Яагаад гэвэл, Засгийн газар эдийн засгийн бодлогын нэг болох төсвийн бодлогоо бо­ловс­­руулахдаа эдийн зас­гийн хоёр дахь бодлого бо­лох мөнгө­ний бод­лого­той­гоо уял­дуулах учиртай. Эдийн засгийн хоёр том бод­логыг ха­риуцаж байгаа хоёр бай­гуул­лагаас зөрүүтэй бод­лого битгий хэл зөрүүтэй тоо­цоо ч орж ирэх учиргүй юм. Ийм учраас би УИХ-ын чуулганы хуралдаан дээр тоо­нууд зөрүүтэй байгааг анхаа­­руулж хэлсэн. Өөрийн чинь эдийн засгийн өсөлттэй холбоотой асуултад хариулахад, Оюу­толгойн бүтээн бай­гуу­лалт үргэлжилнэ, Таван­толгойн гэ­рээ хэлцэл хийгдэж, төмөр зам баригдана, Тавантолгойн асуудал цогц байдлаар ший­дэг­дэнэ зэрэгт үндэслэж эдийн засаг гурван хувиар өснө гэж тоо­цоолсон. Хэрвээ дээрх төс­лүүд хэрэгжихгүй бол эдийн засгийн өсөлт гурван хувьд хүрэхгүй.
  -Яагаад ч хүрэхгүй юү?
  -Тийм. Яагаад ч хүрэхгүй. Харин ч эдийн засгийн өсөлт хасах байх магадлалтай. Тийм учраас Засгийн газар том төс­лүү­дийг явуулах тал дээр онцгой анхаарах ёстой. Жи­жиг жижиг эрх ашгууд том эрх ашигт бүү саад болоосой л гэж бодож байна.
  -Төсвийн алдагдал 9.9 хувь гэж Засгийн газраас оруулж ирснийг 9.1 хувь бол­госон гэлээ. Тэгвэл энэ алдагдлыг ямар эх үүсвэрээс нөхөх вэ?
  -Төсвийн хэлэлцүүлгийн үед төсвийн алдагдлыг 180 тэр­бум төгрөгөөр бууруулж 2.4 их наяд төгрөг болгосон. Энэ алдагдлын 1.4 их наяд төгрөгийг шинээр зээл авч санхүүжүүлнэ, үлдсэн 1 их наядын алдагдлыг санхүү­жүүлэх эх үүсвэр нь урьд өмнө шийдэгдсэн гэж ойлгож болно. Тухайлбал гадаад зээ­лийн ашиглалт, төсвөөс эргэн төлөгдөх хөрөнгө оруулалт гэх мэт. Тогтворжуулалтын сангийн 330 тэрбум төгрөгийг өндөр хүүтэй үнэт цаас гаргахгүйгээр төсвийн тэнц­лийг сайжруулахад ашиглана. Ингэснээр төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх эх үүс­вэр Зас­гийн газрын оруулж ирсэн төсөвтэй харьцуулбал 510 тэрбум төгрөгөөр сай­жир­сан. Товчхондоо, төсвийн хэлэл­цүүлгээр 510 тэрбум төг­­рөгийн үнэт цаас гаргах шаард­­лагагүй болж, хүүгийн зардал 50 орчим тэрбум төг­рөгөөр буурсан гэж ойлгож болно.
  -Зээл авах тухай яриад л байгаа. УИХ-ын дарга урд хөршид айлчилж бага хүүтэй, урт хугацаатай хөн­гө­лөлттэй зээл авах тухай ярьсан. Гэх­дээ валютын ханш нь ийм савлагаатай, эдийн засаг нь хямарсан, инфляц нь дефляц руу орчихсон ийм улс оронд хөнгөлөлттэй зээл олдох бо­лов уу. Энэ тухай та чуулган дээр мөн хэлж байсан?
  -ОУВС-гийн хөтөлбөрийг авч хэрэгжүүлэх нь зөв гэдэг байр суурийг би дэмжиж бай­гаа. Харин ч хугацаа их алдаж байна гэж үзэж байгаа. Монгол Улс 2008-2009 оны дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралыг ОУВС-тай амжилттай хамтран ажиллаж байж даван туулж байсан. Тэр үед буюу 2010-2012 онд эдийн засгийн өсөлт 17.5 хувь хүрч байсныг хүмүүс мартаагүй л байх. Зарим хү­мүүс ОУВС-г дайсан орж ирэх гээд байгаа юм шиг л ярих юм. Бодлогын алдаануудаа засаад, хямд хүүтэй зээлээ авах нь одоогийн нөхцөл байдалд илүү оновчтой шийдэл юм гэдэг байр сууринаас хандаж байгаа. Дахиад хэлье, ОУВС бол айгаад байх дайсан биш ээ, Монгол Улс өөрөө ОУВС-гийн гишүүн орон шүү дээ.
  -Зээл олдохгүй гэж та хэлж байсан?
  -Одоогийнх шиг зээлжих зэрэглэл уначихсан, төсвийн өндөр алдагдалтай, хөрөнгө оруулалт буурчихсан үед бага хүүтэй зээл олдохгүй. Ч.Сайхан­билэгийн Засгийн газ­рын үед 500 сая ам.долларын үнэт цаас гаргасан. Үндсэндээ ам.доллараар 11 хувийн хүүтэй зээл авсан ш дээ. Гэтэл 2012 онд “Чингис” бондыг дөрөв, таван хувийн хүүтэй л авч байсан. Яагаад гэхээр 2012 онд эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайн байсан. Зээлжих зэрэглэл ч өндөр байлаа. Одоо бол олон улсын зах зээлээс мөнгө босгоно гэдэг төвөгтэй. Харин ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжүүлснээр Азийн хөгж­лийн банк, Европын сэргээн босголтын банк, зарим донор орнууд зэргээс хөгжлийн зээл авах боломж нээгдэх юм.
  
  -Нэг ойлгомжгүй зүйл бай­гаад байгаа юм. Тэр нь аль нэг орноос зээл авах, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах гэсэн хоёр хувилбарын аль нэгийг сонгох юм уу, эсвэл хоёу­ланг нь зэрэг хэрэг­жүү­лээд явах боломжтой юм уу?
  -ОУВС-гийн хөтөлбөртэй нэгэн зэрэг Хятадаас ч байна уу, Японоос ч байна уу, бусад орнуудаас ч байна уу хөнгө­лөлт­тэй зээл аваад явах боломж бий гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл, Хятад ч ялгаагүй ОУВС-гийн гишүүн орон. Хятадын юань ОУВС-гийн багцад сая­хан орчихсон. Ийм байхад Хя­тадын бодлого ОУВС-гийн бод­логотой зөрчилдөх үү? Үгүй. Хятад улс бол манай улсын хамгийн том худалдааны түнш. Манай улсын экспортын хам­гийн том зах зээл. Хамтарч ажил­лаж л таарна. Хоёулантай нь хамтарч ажиллахад юу нь болохгүй гэж. Ойлголцох асуудал дээрээ л нэлээд сайн ажиллах ёстой. ОУВС-тай хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэдэг нь Монголын эдийн засгийн бодлогын алдаанууд засагдана, үзүүлэлтүүдийг сайжруулна, хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бий болгоно гэж ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр бусад ор­нуудаас авах зээлийн хувьд ОУВС-тай хамтарч хэрэгжүүлэх хөтөлбөртэй зөрчилдөхгүй бай­хыг Засгийн газар зорилгоо болгон ажиллах ёстой.
  -ОУВС-гийн төлөөлөгчид 10 хоногийн хугацаанд манай улсад ажилласан. Энэ үеэр УИХ-ын Байнгын хорооны дарга нартай уулзсан. Тантай уулзаад хамтарч хөтөлбөр хэрэгжүүлэх тал дээр ямар байр суурь илэрхийлэв?
  -Уулзаад нэлээд дэлгэрэн­гүй ярилцсан. Эдийн засгийн байдал, мөн хөтөлбөр хэрэгж­сэн тохиолдолд ирэх дөрвөн жил ямар ажлууд хийж болох вэ гэдэг талаар ярьсан. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг нэлээд ажиглаж байна. Зарим хүн дэмжээд, зарим нь эсэргүүцээд байгаа. Эсэргүүцэж байгаа хүмүүс ер нь ОУВС гэж ямар байгууллага байдаг вэ гэдгээ мэдэж байна уу, үгүй юу гэдэгт эргэлзэж байна. Их буруу ойлголттой яваад байгаа юм болов уу гэж бодож байна. ОУВС гэдэг нь дайсны талын цэргүүд биш. Бас манай талын цэргүүд ч биш. Монгол Улс өөрөө ОУВС-гийн гишүүн орон. Тэгэхээр эдийн засаг хя­мар­сан үед хамтарч ажиллаад л явах ёстой. Миний хувьд олон жилийн турш ОУВС-тай хамтарч ажиллаж байсан. Ойл­гол­цохгүйгээсээ ойлголцох үе нь хамаагүй их байсан. Тэгэхээр өөрийнхөө бодлогыг ОУВС-гийн ойлгох хэлээр нь, хүлээн авах агуулгаар нь л ойлгуулах шаардлагатай. Мөн ОУВС-гийн хэлж байгаа зүйлээс авах саналууд ч олон байдаг. Айгаад, зугтаад байх байгууллага бол ОУВС биш.
  -Танай намын бүлгийн мэдээллийг сонссон. ОУВС-гийнхан манай улстай хамтарч хөтөлбөр хэрэгжүүлэх дээр хүлээн зөвшөөрсөн гэж ойлгосон. Одоо харин манай улс дотооддоо шийдвэр гаргах дутуу байгаа юм биш үү?
  -Угаасаа ОУВС-гаас гишүүн орон нь хөтөлбөр авъя гэхэд хэзээ ч үгүй гэж хэлэхгүй шүү дээ. Тэгэхээр Монголын тал ОУВС-тай хамтарч хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэвэл бодлогын асуудлууд, хэрэгжүүлэх арга зам, хэрэгжүүлэх хугацаа, хү­рэх үр дүнгийн үзүүлэлтүүд, санхүүжилтын хэмжээ гээд олон асуудлыг харилцан тохи­ролцох ёстой. Засгийн газар, Монголбанк хурдтай ажиллах шаардлагатай. Уг нь 2017 оны төсвийн төслийг оруулж ирэхээс өмнө ОУВС-тай хамт­раад хөтөлбөр хэрэг­жүү­лэхээр болчихсон байсан бол хамгийн зөв шийдэл байсан юм.
  -ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь тодорхойгүй, мөн Хятад эсвэл олон улсын байгууллага, бусад орноос хөнгөлөлттэй зээл авах нь тодорхойгүй байна. Тэгэхээр хэрвээ хөтөлбөрт хамрагдвал, эсвэл зээл авсан тохиолдолд төсөвт тодотгол хийж таарах уу?
  -ОУВС-тай хөтөлбөр хэрэг­жүүлэх тохиолдолд, мөн бусад оронтой төсөвт нөлөөлөх хэм­жээний гэрээ хэлцэл хийж, хэрэгжүүлж эхлэхээр бол төс­вийн тодотгол хийж таарна.
  -Зээл авсан тохиолдолд нэг зүйл давхар яригдана. Тэр нь өрийн тааз. ДНБ-ий 85 хувьд хүргэхээр байгаа шүү дээ...
  -Гадаад, дотоодоос авсан зээл эдийн засгийн болон төс­вийн маш том дарамт болж хувирсан гэдгийг авсан зээлийнхээ хүүнд төлж байгаа мөнгөнөөс харж болно. Ирэх онд зөвхөн хүүнд 1.3 их наяд төгрөг төлнө гэж Засгийн газар оруулж ирж байна ш дээ. Энэ нь төсвийн орлогын тавны нэг гэсэн үг. Ийм учраас өрийн дарамт хэрээс хэтэрч байна гэж хэлээд байгаа юм. Төрийн байгууллагын ажиллагсдын ца­линтай, эсвэл тэтгэвэр, тэт­гэмжтэй бараг тэнцүү хэмжээний мөнгийг зээлийн хүүнд төлж байна. Энэ их зээлийн ихэнх нь өнгөрсөн дөрвөн жилд бий болсон. Энэ Засгийн газар одоохондоо зээл аваагүй байна. Гэтэл одоо байгаа зээлийн босго нь ДНБ-ий 82 хувьд хүрчихсэн байж байна.
  -Ярилцагын эхэнд шинээр барих барилга, байгууламжид хөрөнгө төсөвлөөгүй гэж хэл­сэн. Мөн зарим гишүүн тэв­чиж болох зардалд оруулж нэлээд хэмжээний мөнгө хэм­нэсэн гэсэн. Гэтэл төс­вийн ерөнхийлөн захирагч нар буюу сайд нарын багц тодор­хой хэмжээгээр нэмэгд­сэн байсан?
  -Зарим сайдын багц нэмэгд­сэн. Гэхдээ тэр нь бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотой юм. Жишээлбэл, хоёр яамыг Хөдөл­мөр, нийгмийн хамгааллын яам болгон нэгтгэснээр төсөв нь нэмэгдсэн. Ер нь бол төсвийн ерөнхийлөн захирагч болгоныг зардлаа хэмнэ гэж байгаа. Хүүхдийн мөнгө, тэт­гэвэр тэтгэмж зэрэг зардлаас бусдыг нь нэг хувиар хэмнэх шийдвэрийг гаргаад байна.
  -Мөн улсын төсвийн хө­рөнгө оруулалтын асуудал нэ­лээд яригдсан. Хэчнээн хэмжээ­ний мөнгө хэмнэж чадсан бэ?
  -Хөрөнгө оруулалтын зард­лаас нийтдээ 60 орчим тэрбум төгрөг танагдсан.
  -Төсөв хэлэлцэхтэй зэрэг­цэн Аж ахуйн нэгжийн ор­логын албан татварын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруу­лах тухай хуулийн төс­лийг хэлэлцэж байгаад эр­гээд татчихсан. Энэ хуу­лийн төслөөр татварын хөнгө­лөл­­тийн асуудал яригдсан. Үүнийг харахаар нэг бол татвар нэмнэ, нэг бол тат­вараас хөнгөлнө гээд байх юм...
  -Яг энэ асуудал дээр тат­варын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг илүү анхаарах ёстой. Өнөөд­рийн байдлаар нийтдээ 250 төрлийн хөнгөлөлт, чөлөө­лөлтөөр 2016 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 500 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгогдож байгаа. Нөгөөтэйгүүр, хөрөнгө оруулалтын орчныг боловсронгуй болгох, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд зарим татварын заалт саад болоод байгаа.
  -Жишээлбэл?
  -Нэмүү өртгийн татварын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2015 оны наадмын өмнө батлагдсан юм. 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэг­жихээр. Тус хуульд жишээлбэл, байгууллага, аж ахуйн нэгжийн үндсэн хөрөнгө бүрдүүлэхэд авсан хөрөнгийг нэмүү өртгийн албан татварын суутгалд оруулахгүй гэсэн байдаг. Тэгэ­хээр нэмэлт 10 хувийн ачаалал аж ахуйн нэгжүүдэд үүсчихээд байгаа байхгүй юу. Энэ бүгдийг нэг бүрчлэн авч үзэх хэрэгтэй.
  -Ер нь бизнес эрхлэгчид, аж ахуй нэгжүүдээ дэмжих­гүйгээр эдийн засгаа сэргээнэ гэж байхгүй. Тэгвэл ирэх оны төсвийн төсөлд аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжсэн бодлогын зохицуулалтууд хэр орсон бэ?
  -Бизнесын салбарт төр оролцоод ирэхээр буруу бол­чихож байгаа юм. Тиймээс хам­гийн түрүүнд төр эдийн засгийн орчноо, эдийн зас­гийн суурь үзүүлэлтүүдээ сайжруулсан байх хэрэгтэй. Төсвийн ал­дагд­лыг хэт өндөр батлаад гарга­чихаар иргэд, аж ахуйн нэгжид очих зээл ховорд­чихдог юм. Яагаад гэхээр, Засгийн газар өөрөө арилжааны банкнаас бүх мөнгийг нь зээлчихдэг. Тэгэ­хээр зээл олдохгүй, ховор юм­ны үнэ өндөр байдаг тул зээ­лийн хүү өсөөд байгаа юм. Зээлийн хүүгээ буулга гэж мянга хашгираад нэмэргүй. Ийм учраас бодлогын алдаагаа засъя, төсвийн алдагдлаа буу­руулъя гээд байгаа юм. Дээр нь татварын хууль эрх зүйн орчин ойлгомжтой, тогтвортой байх ёстой. Энэ бүхнийг төсөв, мөнгөний бодлогоор давхар шийдэж явах ёстой.
  -Мөнгөний бодлогын тухай хэллээ. Тэгвэл ирэх оны төсөвтэй мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл хэр уялдсан байгаа вэ?
  -Монголбанкны оруулж ирсэн байр суурийг үзэхээр төсвийн алдагдал өндөр байна гээд, мөнгөний бодлогыг ха­туу байлгах бодлогыг санал болго­сон. Үүнийг дэмжиж байгаа.
  -Бодлогын хүү буух шинж байна уу?
  -Том төслүүд хэрэгжээд, эдийн засгийн суурь үзүү­лэлтүүд сайжирвал бодлогын хүү бууна. Цаг хугацааны асуу­дал. Зөв бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж байж үр дүн гарна.
  -Эдийн засгийн суурь үзүү­лэлтүүд том төслүүдтэй холбоотой. Гэхдээ нэг их яригдахгүй байна. Эдийн зас­гийг сэргээх онцгой хөтөлбөрт энэ тухай туссан байна уу?
  -Туссан. Том төслүүдээ явуулах, хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд нэлээд хэдэн чухал санал байсан. Шүүмжлэх зүйл гэвэл зээлд дахиад л илүү анхаарал хандуулаад байх шиг байна. Яг эсрэгээрээ хувийн хэвшлээ Засгийн газар дэмжиж ажиллаж байж хямралаас гарна. Хувийн хэвшил амжилттай ажиллах салбарт төр хамраа ч цухуйлгаад хэрэггүй.
  -Та Засгийн газрыг нэ­лээд шахаж ажилладаг хүн. Тэг­вэл өнгөрсөн 100 хоногийн ху­га­цаанд Засгийн газар хэр ажил­ласан гэж дүгнэж байгаа вэ?
  -Алдаа, оноо дунд л явж байна. Авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогоос гарах үр дүнгээ нэг бүрчлэн тооцохгүй байна уу даа гэж харж байна. Тийм учраас нэлээд хэдэн алдаа гаргасан. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн байдал ийм хүнд үед Засгийн газарт жаахан хурд дутаад байгаа зүйл ажиглагдаж байна. Онож байгаа зүйлүүд ч бий. Жишээлбэл, бодлогын төвшинд ярьж байгаа зүйлүүд дээрээ нэлээд шийдэмгий байх шиг байна. Харин ямар цаг хугацаа зарцуулахыг нь сайн мэдэхгүй. Нөгөөтэйгүүр, яг одоо үнэлгээ, дүгнэлт өгөхөд эрт байна. Хэлж ярьснаар нь дүгнэдэг цаг үе өнгөрчихсөн. Үр дүнгээр нь дүгнэх ёстой. Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн байдал сайжирсан уу, эдийн засаг тогтворжсон уу, ажлын байр нэмэгдсэн үү, ард иргэдийн амьдрал сайжирсан уу гэдгээр л эцсийн дүгнэлтийг хийнэ. Энэ хэд нь муудаад байхаар сайн гэж дүгнэх ямар ч боломжгүй шүү дээ. Эсвэл энэ үзүүлэлтүүд нь сайжирсан байхад муу ажилласан гэж хэлээд байх утгагүй. Алдаа нь бага, оноо нь их байгаасай л гэж хүсч байна.
  
  “НАМАЙГ САНГИЙН САЙД БОЛ ГЭЖ ХЭЛЭЭГҮЙ. ХОЁРДУГААРТ, БИ ӨӨРӨӨ САЙД БОЛЪЁ ГЭЖ ГҮЙГЭЭГҮЙ”
  
  -Төсвийн асуудлаас хазай­гаад жаахан улстөржсөн цөөн асуулт асуух гэсэн юм. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж нэг удаа “чөтгөрийн тойрог” гэж байгаад нэг үг хэлсэн. Юу гэхээр, Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаатар хоёр нийлж байгаад төсвөө батлуулдаг гэж хэлж байсан. Энэ үгийг нэг их сайн ойлгоогүй?
  -Ц.Нямдорж андуурсан бай­на лээ. Яагаад гэхээр, намайг 2012-2016 онд УИХ-ын АН-ын бүлгийн гишүүдтэй нийлж төсвөө хийдэг, ажлын хэсгийн гишүүн гээд ойлгочихсон юм шиг байна лээ. Би МАН-ын бүлгээс байгуулагддаг ажлын хэсэгт орж эрх баригчдын оруулж ирсэн төсвийг нэлээд шүүм­жилдэг байсныг та бүгд сайн санаж байгаа байх. Гэхдээ зөвхөн шүүмжлэх байр сууринаас байнга хандаж байгаагүй. Төсвийн бод­лого, мөнгөний бодлого нь буруу яваад байсан учраас ту­хайн үеийн УИХ-ын дарга З.Энхболд, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг, АН-ын бүлгийн дарга Б.Гарамгайбаатар нар дээр Л.Энх-Амгалан, Д.Хаян­хярваа бид нар орж эдийн засгийн бодлого дээр чинь ийм ийм алдаанууд гараад байна, ингэж засмаар байна гэсэн санал өгч, бүтэн цаг 30 минут тайлбарласан.
  -Таны саналыг хүлээж авсан уу?
  -Аваагүй ээ. Хэрвээ бод­логын алдаануудаа хоёр, гур­ван жилийн өмнө зассан бол өнөөд­рийнх шиг ийм хямрал нүүрлэхгүй л дээ. Төсөв, зээ­лийн мөнгийг бодлогогүй, ха­маагүй цацлаа гээд тэд нар сонгуульд ялсан юм алга. Хоёрын хооронд жижиг эрх аш­гаар төсөвт хандчихаар эцсийн үр дүн сөрөг гардаг гэдгийг би мэдэхийн дээдээр мэддэг юм аа.
  -Та 2008 онд Төсвийн байнгын хорооны дарга бай­сан байх аа?
  -Тийм. Нэг жил Төсвийн байнгын хорооны даргаар ажил­лаад, ЗГХЭГ-ын дарга болж байсан. Тэр үед мөн ялгаагүй төсвийг танаж л байсан. Дараа жил нь Засгийн газрын гишүүн болоод явчихсан. Тэгэхээр Ц.Нямдоржийн хэлсэн шиг зүйл болж байгаагүй гэдгийг л хэлье дээ.
  -Та Засгийн газарт ажил­лаж байсан туршлагатай. Дээрээс нь эдийн засагч хүн. Засгийн газар байгуулагдахад тэр тусмаа таныг Сангийн сайд болох байх гэж олон хүн таамаглаж байсан. Та яагаад Сангийн сайд болоогүй юм бэ?
  -Нэгдүгээрт, намайг Сан­гийн сайд бол гэж хэлээгүй. Хоёрдугаарт, би өөрөө сайд болъё гэж гүйгээгүй. Өмнө нь Ерөнхий сайдын эдийн зас­гийн бодлогын зөвлөх, Сан­гийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга, Эрчим хүчний сайд, ЗГХЭГ-ын дарга гэсэн албан тушаалыг хашиж явсан. Ингэхдээ нэгэн дээр нь ч энэ ажлыг хиймээр байна, би дарга болмоор байна гэж энэ насандаа нэг ч хүнд хандаж үзээгүй. Тухайн үед Сангийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга болоход “Манай улс ОУВС-тай ойлголцож хөтөлбөртэй болмоор байна, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банктай хамтын ажиллагаа гацаатай байна” гэсэн үндэслэлээр Сан­гийн яамны төрийн нарийн бич­гийн дарга болооч гэж тухайн үеийн Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр хэлж байсан. Анх санал тавихад нь татгалзаж байсан. 2007 онд найзуудтайгаа зааланд тог­ло­чихоод гэр рүүгээ орж явахад тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр утасдаад чамайг Эрчим хүчний сайд болгомоор байна гэсэн. Тэгэхэд нь ”Би эрчим хүчний мэргэжлийн хүн биш, эдийн засагч хүн. Тэгэхээр наад ажлыг чинь хийж чадахгүй байх аа” гэж хэлж байсан.
  -Гэхдээ Эрчим хүчний сайд болсон биз дээ?
  -Тэгэхэд С.Баяр дарга “Эрчим хүчний мэргэжлийн хүн хангалттай байгаа. Гэхдээ эрчим хүчний салбарын эдийн засаг, санхүүгийн байдал амар­гүй байгаа учраас эдийн засагч хүнийг Эрчим хүчний сай­даар тавимаар байна” гэж хэлж байсан юм. Мөн Сү.Батболд Ерөнхий сайд бол­чихоод намайг дуудаад, хамтарч ажилламаар байна гэсэн. Ингэснээр ЗГХЭГ-ын дарга болсон.
  -Энэ удаагийн УИХ-д ч гэсэн Төсвийн байнгын хо­рооны дарга болооч гэж санал тавьсан уу?
  -Тийм. Манай намын Удир­дах зөвлөл дээр намын дарга орж ирээд Төсвийн байн­гын хорооны даргаар Ч.Хүрэлбаатарыг томилуулах санал­тай байна гэдэг санал хэлсэн. Тэгээд л Байнгын хороо­ны дарга болсон доо.
  
  
• 
  Да.Ганболд: Хувийн компани “Эрдэнэт”-ийн хувийг аваад ирсэн нь хуулийн дагуул өрнөсөн процесс
  2016 оны 11 сарын 03
  ”Эрдэнэт” үйлдвэрийн ТУЗ-ийн гишүүн Да.Ганболд: Хувийн компани “Эрдэнэт”-ийн хувийг аваад ирсэн нь хуулийн дагуул өрнөсөн процесс
  
  “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ТУЗ-ийн гишүүн Да.Ганболдтой ярилцлаа.
  
  -Да.Ганболд Эрдэнэтийн ТУЗ-д яагаад ажиллах болов оо гэж олон хүн сонирхож байна. Мэдээж Оюу толгойд ажил¬ласан туршлага нөлөөлсөн байх?
  -Таны хэлдэг шалтгаан нөлөөлсөн нь тодорхой. Миний хувьд дэлхийд олон шалгуур үзүүлэлтээрээ тэргүүн эгнээнд гэж тооцогддог толгой компанийн ТУЗ-д гурван жил гаруй ажиллалаа. Аюулгүй үйл ажиллагаа, худалдаа арилжаагаа зохион байгуулдаг систем нь ил тод, санхүүгийн үйл ажиллагааны ихэнх нь ойлгомжтой, тоглоомын дүрэм нь анхнаасаа бүх дэлхийд тодорхой компанийн сайн чанар, сайн туршлага, сайн засаглалын туршлагыг 30 гаруй жилийн настай Эрдэнэт үйлдвэртээ авчирмаар байна гээд шинэ эзэд нь надад санал тавьсан. Эрдэнэтийн оргил үе нь социализмын жилүүдэд өнгөрсөн л дөө. Зах зээлд шилжсэн сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд Эрдэнэттэй холбоотой салаа үзүүртэй ойлголтууд их байсаар өнөөг хүрсэн.
  -Тийм шүү, наад зах нь л хамаагүй өндөр үнээр шахаа хийдэг энэ тэр гээд Эрдэнэттэй холбоотой эвгүй мэдээлэл их сонсогддог...?
  -Ярианы эхэнд шууд тэгж хэлмээргүй байна. Эрдэнэтийн хувьд олон жилийн турш Монголын ууган үйлдвэр, төсөв бүрдүүлдэг хамгийн том компани байсаар ирсэн. Гэсэн хэр нь яг нарийн зарчим, дүрэм, ажилладаг арга барилыг нь бидний ихэнх мэддэггүй. Асуудал тавьж, шүүмжилж, өмөөрч байгаа хүмүүс нь хүртэл тодорхой тоо баримт хэлдэггүй. Улсад төлсөн татвар гээд ярихад л Ц.Нямдорж гишүүн нарийн тоог нь мэдэхгүй будилах жишээний. Эрдэнэтийн талаар ярьж байгаа гишүүдийн ихэнх нь иймэрхүү.
  -Мэдэхгүй хэсэг нь харин ч илүү тод, чанга дуугараад байгаа юм биш үү?
  -Магадгүй. Энэ төсөлд нэр холбогдож байгаагийн минь гол шалтгаан ч үүнтэй холбоотой. Тав, зургаахан жилийн өмнө Монголын хөр­сөн дээр цоо шинээр ажил¬лагаагаа эхлүүлсэн Оюу толгой төслийн дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн санхүү, технологи, аюулгүй байдал, боловсон хүчин, техникийн хөгжил дэвшлийн бодлогын бүх сайн туршлага, уламжлалыг Монголын хөрсөнд, нэг салбарт ажиллаж буй зэсийн томоохон ордын өдөр тутмын амьдралд хэвшүүлэх, авчрах урилгыг шинэ эзэд нь тавьсан учраас би ийшээ орж ирэх гээд байж байна. Зүгээр нэг ахуйн жишээгээр зүйрлэе.Бид зах зээлд шилжээгүй үед ганцхан Орос гэдэг улсын машин хэрэглэдэг байсан. Гэтэл өнөөдөр орос машин шинээр нь худалдаж авах сонирхолтой хүн байхгүй. Илүү шатахуун иддэг, эвдэрдэг, тохь тухгүй гэх мэт маш олон шалгуураараа барууны, дорнын машинуудтай өрсөлдөөд дийлэхгүй учраас тэр л дээ. Жишээ нь автомашин дээр яагаад япон машин унах гээд байгаа юм бэ, хуучны унаж дадсан 69-өө уна л даа гэвэл ямар сонсогдох вэ. Хэн ч “Солиороо юу, тэнэг үү” гэж гайхна. Монголын төсвийн дийлэнхийг бүрдүүлдэг, хичнээн мянган хүнийг ажиллуулж буй ууган, том үйлдвэртээ машинаар зүйрлэхэд “Тоёота”, “Мерседес бенз” шиг дэлхийн технологи, туршлага, арга барилыг авчиръя гэхээр чи ер нь яадаг хулгайч вэ гэж өндөр дуугаар шүүмжлээд суугааг нь би хувьдаа ойлгохгүй байгаа.
  -Өндөр дуугаар шүүмжилнэ гэснээс Эрдэнэтийн хувьчлалын талаарх байнгын хорооны хурал ширүүхэн өрнөсөн. Ц.Нямдорж гишүүн Оросын талаас хувийг нь худалдаж авсан компанийн хүмүүсийг нэр зааж хардаж, загнаад нэлээд юм болсныг та харсан байх. Хэлцэл яагаад, ямар шалтгаанаар, яаж хийгдэв гэсэн асуултад та ямар хариу өгөх вэ?
  -Худалдан авалтын процессыг би бусад хүнээс түлхүү яримгүй байна. Учир нь би Оросын 49 хувийг авалцах, өгөлцөх, төлбөр хийх, янз бүрийн зөвлөгөө өгөх, хууль зүйн зарим нэгэн олон талтай асуудлуудыг нарийн судалж, гүнзгийрч орсон хүн биш. Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайд, бусад холбогдох хүмүүс, энэ бизнесийн наймаа арилжаанд оролцсон компани гэж бий. Хуучин, шинэ эздийн хооронд үүссэн хууль зүйн, бизнесийн, шилжүүлэлтийн асуудлыг хариуцсан шууд эрх мэдэлтэй, хэрэгжүүлсэн хүмүүс нь байгаа. Ямар учраас энэ наймаа зүгээр мөрөөрөө явдаг улстөрчдийн тэнцвэрийг нь алдагдуулж, өндөр дуугаар бие бие рүүгээ дайрах довтлох, хүмүүсийг элдэв шидээр яллах довтлох уур амьсгал үүсгэв гэдэг нь надад илүү сонин байна.
  -Оросын талын хувийг Монголын компани аваад ирсэн нь тэгтлээ уурлаж, өшрөөд баймгүй, харин ч бусад улсаас түрүүлээд авсанд нь баяр хүргэмээр үйл явдал болсон шиг санагдах юм. Энэ асуудлыг барьж авсан улстөрчид байсхийгээд л төр Эрдэнэтийн 49 хувийг авна, наадах чинь ард түмнийх гээд байх юм. Оросын тал хувиа зарсан л хэрэг биз дээ?
  -Би түрүүн автомашинаар зүйрлүүлж хэлсэн дээ. Яагаад заавал биднийг хуучин ямбий, чанар муутай, үр ашиггүй машин унуулах гээд байгааг нь ойлгохгүй байна. Байнгын хороодын хурал дээр өрнөсөн хэлэлцүүлгээс төрсөн анхны сэтгэгдлийн нэг нь энэ. Түрүүн хэлсэнчлэн хамгийн мэддэггүй нь, бүрэн гүйцэд мэдээлэл аваагүй нь, магадгүй хэн нэгний даалгавраар хөдөлж байгаа нь чанга дуугарч, илүү ихээр хөмсгөө зангидаж, бусдаас тодоор хоолойгоо шахаж яриад байх шиг. Ард түмэндээ өгнө, төр 49 хувийг авна гэж яриад байх юм. Монголын төрийн 51 хувь байснаараа байгаа. Бүх ажиллагааг 51:49 хувийн эзэмшил, хуулийнхаа хүрээнд л хэрэгжүүлээд явна. Өөрчлөлт оруулж, саад тавих гэсэн хүн огтоосоо алга. Гагцхүү Монголд ямар ч хүртээлгүй, 35 гаруй жилийн хугацаанд гадаад хүний өмчид байсан зүйлийг Монголын компани худалдаж аваад өөрийн болгоод ирсэн. Жижигхэн зүйрлэл хэлье. Нэг аймгийн музейгээс алдагдсан түүхийн ховор үзмэрийг хулгайлчихаж гэж бодъё. Гэтэл Монголын нэг иргэн Парисын дуудлага худалдаанд оролцож, түүхийн ховор үзмэрээ худалдаж аваад эх орондоо авчирвал яах вэ. Ингэлээ гээд буруутах шалтгаан байна уу. Үүнээс ялгаагүй эд. Олоод ирснийг нь улс булааж өөрийн болгох гээд байгаагийн шалтгаан нь яг юу юм бол гэж гайхаж сууна. Монголын түүх, соёлын эд өлгийн зүйл хулгайн замаар гадагшаа гарсаар байгаа. Ийм зүйлийг харсаар байж төсөвтөө мөнгө суулгаж авъя гэж зорьдоггүй, сэтгэл гаргаж мөнгө олж чаддаггүй хэрнээ дөрөв, таван зуун сая ам.долларын асуудлыг болохоор авна, бид чадах байсан, миний авах гэж байсан юмыг чи авлаа гэцгээсээр суугааг нь гайхаж байна. Хаана байгаа, ямар мөнгөөрөө авах байсан юм бүү мэд. Үнэхээр Эрдэнэтийн 49 хувийг авах дэл сул мөнгө байсан юм бол зарцуулахаас аргагүй, амин чухал хэрэгцээтэй өчнөөн зүйл бий. Цалин, тэтгэврээс эхлээд сургууль, цэцэрлэггүй аймаг, барих ёстой зам гээд шийдэх ёстой зөндөө асуудал энэ улсад байна.
  -Улстөрчид дөрөв, таван зуухан сая ам.доллар гэж яриад байх юм. Уг нь төсөв улайсан, эдийн засаг хямарсан өнөөдрийн хувьд улсад бол ихээс их мөнгө. Ийм үед засгаас бэлнээр тоолоод өгчих мөнгө мөн үү?
  -Их мөнгө, бараг их наяд шахуу төгрөг шүү дээ. МАН сонгуульд өрсөлдөхдөө юу ч алга, эдийн засаг сүйрлээ гэж ярьж байж гарч ирсэн. Ч.Сайханбилэгт тийм их мөнгө байгаагүйг өөрсдөө мэдсээр, ярьсаар сонгуульд ялсан улс. Сонгууль дуусаад бараг дөрвөн сар өнгөрлөө. Эхний өдрөөсөө л өрөндөө баригдлаа гэж шүүмжилсэн хэрнээ Засгийн газрын гаргаж буй анхны шийдвэр нь нэмж зээл авах. Одоо хөөцөлдөж байгаа. Гэхдээ өнөөдөр нэг ч төгрөгийн зээл бүтээгүй. Гэвч яриа хөөрөө нь дажгүй явж байгаа. Бүтэх нь ч тодорхой. Монгол Улс хэдийгээр хүндхэн зурвас үеийг туулж яваа ч итгэл найдвараа алдсан, нэмж зээл авах нүүргүй болтлоо туйлдсан орон биш. Харин ч маш том ирээдүйтэй, олон газар орны хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татаж байгаа улс. Тийм учраас урдаас уу, хойноос уу, олон улсын байгууллагаас уу хамаагүй, хөөцөлдөж байгаа зээлүүд бүтнэ. Оросын хувьд ганц Эрдэнэт биш төрийн өмчийн маш олон обьектоо хувьчилж байгаа. Ийм нөхцөлд Монголын компани Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж аваад ирсэнд баярлалаа гэх ёстой. “Монголын зэс корпораци” гэдэг компанийнханд одон медаль зүүгээд, Монголынхоо баялгийг тодорхойгоор нэмэгдүүллээ гэхийн оронд хоолойгоо шахаж, элдэв шидээр дайрч доромжилж, хардаж байгаа нь 37, 38 оны хэлмэгдүүллийн үе, цээжээ дэлдсэн коммунистуудын дүр төрхийг санагдуулаад байна л даа. Гэхдээ зугуухандаа ойлгох биз дээ.
  -Эрдэнэтийн 49 хувийг хувийн компани авсан нь хууль зөрчсөн үйлдэл боллоо гэсэн агуулгатай байр суурь, мэдэгдлүүдийг улстөрчид хийсээр байна. Хууль талаас нь та ямар тайлбар хэлэх вэ?
  -Манай орны хувьд төрийн өмч, хувийн өмч, ер нь өмчийн олон хэвшлүүдийн хооронд аль нэг нь давуу эрх эдлэх ёсгүй, өмчийн бүх хэлбэр тэнцүү эрхтэй гэдгийг Үндсэн хуульдаа заагаад өгчихсөн. Төр нь Эрдэнэтийн хувийг авах мөнгийг түргэн шуурхай олоод ирэх бололцоогүй үед Монголын хувийн компани мөнгө олоод түргэн шуурхай ажиллаад аваад ирнэ гэдэг хуулийн дагуу л болсон процесс. Үндсэн хуулийн дагуу бол өрнөх ёстой зүйл өрнөдгөөрөө өрнөсөн. Монгол Улсын эд хөрөнгө баялаг, үйлдвэрлэл явуулах бололцоо нэмэгдсэн болохоос хэн нэгний юмыг булаагаад хулгайлаад авсан зүйл үгүй. Ийм зүйлийг илүү тайван, илүү өргөн, илүү томоор харах хэрэгтэй. Тэр тусмаа Монголын холын ирээдүйн хөгжлийг харж байгаа төрийн түшээ гэгдэх хүмүүс ийм юмыг олж харахгүйгээр “Би эндээс юу олох вэ, надад энэ ямар хүртээлтэй юм бэ” гэдэг амиа, халаасаа, хувийнхаа сонирхлоо урдаа тавьж өндөр, эр хонгор дуугаар ярьж байгаа нь дахиад нэг том асуудал төрүүлээд байна.
  -Эрдэнэтийн 49 хувийг хэтэрхий бага мөнгөөр авчихлаа гэсэн улстөржилт ид дундаа байна. Эндээс ургуулаад бодохоор Эрдэнэт ер нь хэр үнэлгээтэй, ямар орд вэ гэдэг асуултыг тавихаас аргагүй байна л даа?
  -Миний хувьд Эрдэнэт рүү бүрэн гүйцэд ороогүй. Томилгоо аваад удаагүй, үндсэн ажил руугаа бүрэн орж чадаагүй байна. ТУЗ-ийн гишүүд гэдэг томилогдонгуутаа нэг юм яриад, хаана юу зөрчигдөж байна гэж мөрдөн байцаагч шиг ухаж төнхөөд явдаг хүмүүс биш. ТУЗ бол хамтын байгууллага. Шаардлагатай мэдээллээ гүйцэтгэх удирдлагаасаа авч, олон талаас нь ярьж хэлэлцээд, ойлгомжгүй эргэлзээтэй зүйл байвал лавлаж асуугаад, бололцооны бүх мэдээллийг авсныхаа үндсэн дээр дараа нь ямар ажил хийх ёстой вэ гэдэг дээр хамтын шийдвэр гаргадаг. Гэтэл өнөөдөр Эрдэнэтийн ТУЗ ажилдаа хараахан ороогүй байна. Гучаад жил гурав, гурваараа томилогдоод ажиллаад ирсэн байгууллагыг яагаад ч юм гэнэт дөрөв болгочихлоо. Зарчмын хувьд гурав, дөрөв нь хамаагүй. Эцсийн дүнд санал хураалтын тоогоор яривал 51:49 гэсэн харьцаагаар л явна. Оросуудтай ямар зарчмаар ажиллаж байсан түүгээрээ явна гэсэн үг. Орос гэдгийн оронд л “Монголын зэс корпораци” гэсэн нэр тавигдана. Иванов гэдэг орос хүний овгийн оронд Дорж гэж монгол хүний нэрийг хуулж тавиад шинэ байдлаар дүрэм хийснийг Болор сайд баталсан хэрэг. Өмнө нь энэ компани Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн үндсэн дээр, аль далаад онд байгуулагдсан хэлэлцээгээр ажилладаг байсан бол өнөөдөр Монголын компанийн тухай хуульд захирагддаг Монголын аж ахуйн нэгж болчихсон. Өөрийгөө УИХ-ын гишүүн гэж бодож байгаа хүн наад зах нь Компанийн тухай хуулийг нэг удаа уншчих хэрэгтэй. Компанигүй байж болох ч компанийн тухай ямар нэг шийдвэр, дүгнэлт гаргах гэж байгаа бол энэ хуулийг харах ёстой. Компанийн хуульд ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлага гэж юу байдаг, санал хураалтыг яаж явуулдаг юм, ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлагын эрх мэдэл нь юу билээ гэдгийг харж, судалж байж ярих учиртай.
  -Эрдэнэтэд тендер гэж хөшигний цаана өрнөдөг том юм бий. Улстөрчид чанга дуугаар шүүмжлээд байгаагийн гол шалтгаан нь ерөөсөө энэ. Тодруулж хэлбэл их мөнгө Эрдэнэтийг өндөр авахуулж байна л даа. Та юу гэж бодож байна?
  -Миний хувьд гурван жил гаруй хугацаанд “Оюу толгой”-д ажилласан. Тэнд ямар шийдвэрүүд яаж гардаг, ямар тайлангуудыг ТУЗ-ийн гишүүдэд танилцуулдаг, ямар мэдээллээр яаж хангадаг, тендерүүд яаж зарлагддаг, хаана хэн хэн оролцдог, оролцож байгаа компаниудад ямар хариу өгдөг зэрэг бүх юм нь ил байдаг. Тендерт оролцохоос нь өмнө манай тендерийн журам энэ шүү, энэ шаардлагыг хангахгүй бол танд оролцох эрх байхгүй гээд нээлттэйгээр мэдээлчихдэг. Шаардлага хангасан, үүнийг нь зөвшөөрсөн компаниуд тендерт орж ялбал ялж, ялагдвал ялагдаад явдаг. Харин Эрдэнэт дээр юу болж байгааг хэн ч мэддэггүй. Ямар ч ил тод мэдээ байхгүй. Цахим хуудсан дээр нь дарга цэрэг нь Дорж, Батаа, Цэцэгээ гэж байдгаас биш ямар дүрэм, шалгууртай, яаж авсан, юу болсон гэх мэт нарийн ширийн мэдээллийг мэдэх бололцоогүй. Оюу толгойг өнгөрсөн хоёр, гурван жилийн хугацаанд бүх шатны улстөрчид янз бүрээр өөлсөн, шүүмжилсэн. Мэдээж шүүмжлэх зүйл байлгүй яахав. Гэхдээ хэдэн жил өнгөрсний дараа эргээд харахад 1300 гаруй метрийн дороос, олон миллиард долларын хөрөнгө оруулалт хийж, маш хүнд хэцүү нөхцөлд уурхай ажиллуулахаар бэлдэж, өчнөөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийчихээд байхад нэг тонн баяжмалын гаргаж буй зардал нь худалч хүнд Эрдэнэтээс бараг хоёр дахин бага байна. Эрдэнэтийн хувьд гуч гаруй жил ажиллачихсан, хамаг ажил нь жигдэрсэн компани. Тэр ч байтугай зарим байшин барилга, тоног төхөөрөмжийн ихэнх нь өртгөө аль хэдийнэ нөхчихсөн. Дэд бүтцийн ямар ч асуудалгүй. Гэтэл Оюу толгой хол газраас хамаагүй өндөр үнээр тог цахилгаан авдаг. Хүмүүсийг ажиллуулахын тулд онгоцоор өчнөөн зардал гаргаж өдөр бүр тээвэрлэдэг. Тэгэхээр Эрдэнэтийн зардал юунаас болоод ийм өндөр байгааг бодож үзэх хэрэгтэй. Үнэхээр зохиомол алдагдал уу, үр ашиг муугаас болсон уу, хоцрогдсон техникээс шалтгаалав уу гэдгийг нягтлах ёстой. Нэг жишээ хэлье. Оюу толгой сар бүр мэдээ гаргадаг. Дэлхийн зэсийн том ордуудыг жагсаагаад энэ үзүүлэлтээрээ ийм тийм байна гэж ирээд мэдээлдэг. Тэгээд аль болох тэргүүний байр сууринд очихын төлөө зорьж ажилладаг.
  -Эрдэнэтэд тэгвэл ийм хандлага, жишээ байна уу?
  -Одоогоор мэдэхгүй учраас байхгүй гэж муулмааргүй байна. Гэхдээ Оюу толгойтой харьцуулахад маш олон үзүүлэлтээрээ хол хойно яваа нь үнэн. Уг нь обьемоороо, 500, 600 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргадаг гэдгээрээ дэлхийд бараг эхний арав дотор багтдаг том үйлдвэр. Гэсэн хэр нь үр ашгийн үзүүлэлтүүдээрээ яагаад тийм хол, ард явна вэ гэдгийн цаана ямар нэг шалтгаан байгаа нь ойлгомжтой. ТУЗ юм бол, үнэхээр Монгол Улсын төлөө ажиллаж байгаа бол одоо Орос хамаагүй, зуун хувь Монголын өмч болчихлоо. Зардлаа багасгахын төлөө ажиллах боломж нээгдэж байна гэсэн үг. Зардал багасна гэдэг чинь ашиг нэмэгдэнэ гэсэн үг. Зэсийн үнэд Монгол мэдээж нөлөөлж чадахгүй. Зэсийн үнэ ямар байхаас хамаараад зардал нь багасвал манай улсын ашиг л нэмэгдэнэ. Монголын ашиг нэмэгдвэл ашигт ногдох татвар нь төсөвт орно. Рояалти буюу байгалийн баялаг ашигласны төлбөр Монголын төсөвт л очно.
  -Бас Орос руу очдог байсан 49 хувийн ногдол ашгаас хүртэх бүхэн Монголд орж ирнэ...?
  -Тэгнэ. “Монголын зэс корпораци” гэдэг компани өөртөө оногдох юмаа авах л юм бол түүнд оногдох бүх татварууд Монгол Улсын төсөвт орно. Улстөрчид ард түмний төлөө гэж их ярьдаг. Ард түмний төлөө хийдэг юм төсвөөр дамжиж л яригдана. Өөрөөр хэлбэл, энэ наймаа явснаас хойш Монголын төсөвт орох мөнгө нэмэгдэх нөхцөл бүрдчихсэн. Энэ компанийн ашиг нэмэгдвэл Эрдэнэтэд ажилладаг хүмүүсийн цалин өснө. Эрдэнэт хотын хүрээнд хэрэгжүүлдэг нийгмийн халамжийн янз бүрийн ажлын цар хүрээ өргөснө. Эцсийн дүндээ эрдэнэтийнхэнд л өгөөжөө өгнө. Хойд хөрш рүү явдаг мөнгө энд үлдэнэ гэсэн үг.
  -Эрдэнэт ба Оюу толгой гээд харьцуулахаар эрс тэс олон юм бий. Эрдэнэт, Оюу толгойн ялгаануудыг хамгийн сайн мэдэх хүний нэг нь та даа...?
  -Миний хувьд Эрдэнэт дээр ганцхан юмыг харьцуулж чадаж байна. Эрдэнэт рүү бараа бүтээгдэхүүнийг дандаа өндөр үнээр шахдаг.
  -Эрдэнэтийн ТУЗ шинэ бүрэлдэхүүнээрээ ажиллаад эхлэхээр 49 хувийг төлөөлсөн гишүүдэд ядаж л юуг ямар үнээр авч байгааг нь харьцуулаад явчих нөхцөл боломж бүрдэх байх, тийм үү?
  -Тэгнэ, жишээ нь маргаашнаас манай ТУЗ хэвийн үйл ажиллагаанд орж, янз бүрийн тайлан аваад эхэлбэл байдал илүү тодорхой болно. Наад зах нь баяжмал гаргадаг уут гэж бий. Хүн бүрийн мэддэг зүйл. Баяжмалын уутнуудыг бүгдийг нь Монголд оёж байгаа. Арваад компани оёдог юм. Хэдээр өгч, авч байгааг нь харьцуулаад харчихна. Маш ойлгомжтой асуудал. Орос машин хамаагүй илүү шатахуун иддэг. Гэхдээ шатахуунаа ямар нэг үнээр авч байгаа. Монголын хэдхэн компани бензин оруулж ирдэг. Ямар үнээр шатахуун авсныг нь харъя, сонин дээр хэвлэе л дээ. Хятадын хэдэн компани Эрдэнэтийн бүх баяжмалыг авдаг. Нууц юм байхгүй. Гэхдээ нэг тонн баяжмалыг Оюу толгой хэдээр өгч, Эрдэнэт хэдээр зарж байгааг харьцуулъя.
  -Энэ тоонууд ил болчих учраас зарим улстөрч таны хэлдгээр хөмсгөө илүү зангидаж, бусдаас чанга дуугаар шүүмжлээд байгаа юм биш үү?
  -Тийм л дээ, үүнийг ил болгочих гээд байгаа учраас зарим хүмүүс боож үхэх гээд байгаа нь үнэний хувьтай.
  -Эрдэнэтэд ганц ширхэг аягыг санаанд багтамгүй үнээр шахжээ энэ тэр гээд аймаар тоонууд сонсогдоод эхэлчихсэн. Та тиймэрхүү айхтар тоонуудтай танилцаад эхэлчихсэн үү?
  -Яг албан ёсоор ширээнийхээ ард, кабинетдаа, төрийн 51 хувийг төлөөлөөд ирсэн гишүүдтэйгээ ярьж суугаад хамтын шийдвэр гаргаж байж ярих асуудал. Шаардлагатай бол эхний шийдвэр гаргаад ТУЗ-ийнхөө дотор ярина. Байгууллагын, технологийн нууц гэж бий. Өнөөдөр би тантай Эрдэнэтийн асуудлаар ярьж байна. Гэхдээ сэтгүүлчийн асуусан тоолонгоор бүхнийг дэлгээд тавьчихдаг хүн гэж байхгүй. Ц.Нямдорж гишүүн төрийн мэдэхгүй нууц мэдээлэл надад байна гэнэ лээ. Төрд мэдэхгүй юм гэж байдаггүй. Харин олон нийтийн мэдэхгүй юмнуудыг мэддэг мэдээллүүд гэж байдаг юм. Нийтээрээ мэддэггүй маш олон мэдээлэл надад ч бий. Тэрийг дэлгэх шаардлагатай үед, жишээ нь УИХ дээр ч юм уу дэлгэж болно.
  -Гэхдээ л Эрдэнэтэд аймаар үнээр бараа бүтээгдэхүүн шахдаг нь нэгэнт ил болчихсон шүү дээ?
  -Аймаар үнээр шахдаг нь үнэн. Би нэг л зүйл хэлье. Өнөөдөр шахааны эсрэг ярьж байгаа зүйл нэг ч алга. Шахааг өнөөдөр ганц Эрдэнэт дээр онцгойлж яриад байгаа болохоос ер нь төрийн өмчийн компаниуд бүгд адилхан гэдгийг бас бодох хэрэгтэй. Том, багаараа л ялгаатай.
  -Эрдэнэтээс иддэг уудаг, идэж уухыг зорьж байгаа улстөрчид 49 хувийг эсэргүүцээд байна гэж ойлгочиход болохгүй юмгүй л санагдаж байна?
  -Тэндээс ямар нэг зүйл идэж уухыг ч юм уу ямар нэг зүйл горилж хүсч байгаа улс л эсэргүүцдэгээс биш улстөрчдийг бүгдийг нь хэлж болохгүй нь мэдээж. Эрдэнэтээс авахыг завдаж байгаа, өнөөдөр миний хоолны ээлж гэж бодоод ороод ирсэн хүн байхыг үгүйсгэхгүй.
  -Эрдэнэтэд хувийн компани 49 хувийн хэмжээнд оролцоод ирэхээр улстөрчдийн шахаа, идээ уугаа хаагдах болов уу?
  -Нэг шөнийн дотор хаагдана гэж бодохгүй байна. Улстөр гэдэг чинь өөрийн жам, дүрэмтэй. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолно гэж айхтар үг бий. Дэндүү улайрсан, дэндүү олон арван жил явчихсан. Жишээ нь бодит шалтгаанаар нэг шөнийн дотор Эрдэнэтийн белазуудыг барууныхаар сольж болохгүй. Хэдий муу машин байлаа ч солино гэдэг нэрийн цаана гаргаад хаячихаж болохгүй л дээ. Тэгэхээр нэг хэсэгтээ хуучны буруу арга барил, буруу зуршил, муу техник, муу технологитой холбоотой их олон юм үргэлжилж явахаас өөр аргагүй. Хүссэн, хүсээгүй өнөө муу юмыг нь ажиллуулна, ажиллуулахын тулд запас, сэлбэгийг нь авна. Тэднийг нь хийдэг шахдаг олон жил тогтчихсон газрууд бий. Тэдэнтэй нь харилцана. Тэр ч байтугай урьдчилаад гэрээ мөнгө хийчихсэн зүйлсийг нь үгүй гэж татгалзах эрх байхгүй. 51-тэйгээ харилцан тохиролцож байж шийдэгдэх асуудал. “Би л ганцаараа мундаг, ерөөсөө ингэх ёстой” гэж сэлэм эргүүлснээрээ ажил явдаггүй. Дотроо давхар санаатай, хожоо, хувийн улсын юмыг хослуулаад бодчихсон улс байгааг үгүйсгэхгүй. Байгаа нь тодорхой. Гэхдээ апетитаа зохицуулах шаардлага гарах нь бол тодорхой. Зөв зорилго тавиад, зөвөөр тайлбарлаад, зарчмаа, тоглоомынхоо дүрмийг ил болгоод явах юм бол 51, 49 хувийн алиных нь ч төлөөлөл бай биенээ ойлгоод явна гэдэгт миний хувьд хатуу итгэдэг. Хэдийгээр бид өөр нам болоод өөр зорилго тавьж байгаа ч ардчилал гэдэг чинь эцсийн дүндээ зугуухан, аажмаар, улс орон, хувь хүмүүс, үйлдвэрийн хамт олон, жирийн ажиллагсад, шийдвэр гаргагчдад аль алиндаа ач тустай шийдвэр гаргахын төлөөх систем. Тэгэхээр зугуухандаа явах нь тодорхой.
  -Нямдорж гишүүнд үнэхээр төрийн, хэний ч мэдэхгүй нууц байгаа болов уу?
  -Том том нууц дэлгэнэ гэсэн, ямар ч нууц байхгүй нь хэд хоногийн өмнө харагдлаа шүү дээ. Ерэн оноос хойш ардчиллыг яаж муу хэлж байлаа. Өмч хувьчлал, үнэ чөлөөлөх асуудал, Англи, Америк, Израил, Өмнөд Солонгостой харилцаа тогтоож байх үед яадаг байлаа. Бүгд ойлгомжтой болчихсон. Өнөөдөр том, жижиг асуудал дээр янз бүрийн маргаан байхыг үгүйсгэхгүй, өөр үзэл бодол байхыг ч хорих аргагүй, угаасаа тийм байх ёстой. Гэхдээ ерөнхий зарчим дээр, ерөнхий зарчмын гадаад бодлогын асуудлууд дээр, зах зээл, компаниудыг удирдах ерөнхий зарчим дээр бид бултаараа нэг завин дээр байна. Өнөөдөр өрсөлдөгч намын дээд удирдлагын гэр бүлийн гишүүд, хүүхдүүд нь ерээд оны эхэнд түрүүчээсээ янз бүрийн арга замаар гадаад дотоод явж, Харвард, Кэмбриж, Сорбонд сураад дэлхийн хэмжээний мэдлэг, дэлхийн хэмжээний дипломын шалгуур хангаад ирчихсэн. Тэд хорь хүрсэн. Монголынхоо нийгэмд ажиллая, амьдаръя гээд түрүүчээсээ ажиллаад эхэллээ. Энэ хүмүүс хүссэн хүсээгүй миний аавын зөв үү, энэ хүмүүсийн яриад байгаа зөв үү гэдгийг ялгахтайгаа болсон. Захын малчид хүртэл телевизээрээ хувьцаа, ногдол ашиг, зах зээлийн үнэ ханш, өсөлт бууралтыг хүсвэл мэддэг болчихсон цаг. Тэгэхээр энэ бүхэн ил болоод гараад ирнэ гэсэн үг. Ийм тодорхой юм ярихгүйгээр, цаанаа ингэсэн байна гэж хардаад, төрийн авах ёстой юмыг булаачихлаа гэх нь утгагүй хэрэг. Хэн хэнээс юу дээрэмдсэн гэж. Тэгэх тусмаа Орос улс монголчуудад дээрэмдүүлэх ард түмэн мөн үү.
  -Загатнасан газар маажна гэдэг шиг хэллээ. Эрдэнэтийн хувийг шүүмжлээд байгаа улстөрчдийн байр суурийг анзаарахаар Путин ба Оросын сайдууд Монголын нэг компанид хэтэрхий хямд үнээр хувиа зарахаар хэмжээний гэнэн тэнэг болж таараад байгаа юм...?
  -Оросын удирдлагууд ямар нэг байдлаар Монголын хувийн компанитай хуйвалдаад, Монгол Улсын Засгийн газрын ар хударгаар буруу юм хийгээд явчихсан гэдэгт учир мэдэх хэн ч итгэхгүй. Орос улс энэ бүс нутагт, магадгүй алсдаа Монголтой, Монголоор дамжаад Хятадтай, Хятадаар дамжаад Зүүн Өмнөд Азийн бүхэл бүтэн том бүс нутагтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлье, гүнзгийрүүлье гээд явж байгаа гүрэн. Ийм жаахан асуудлаас болж тэр том нэр хүндээ алдъя гэж бодох уу. Энэ бүхний хар сүүдэр ямар нэг байдлаар, тойруу замаар Медведев, Путин руу очиж таарна шүү дээ.
  -Чемезов гэж хэн ч танихгүй нөхөр, “Ростехнологи” гэх хэтэрхий гэнэн яриа шүүмж өрнүүлж суугаа улстөрчдийг харахаар яана вэ л гэсэн бодол төрөх юм?
  -Тэгж хадуурч болохгүй л дээ. Ядаж Орос улс гэж хэн билээ, улс төрийн тогтолцоо нь ямар, Ростехнологи гэдэг компани ямар үүрэг, цараатай ажилладаг, энэ компанийн толгой Чемезов гэж хэн бэ гэдгийг мэдчихээд ярих хэрэгтэй. Энэ компанийн ТУЗ-д ямар хүмүүс, ямар байгууллагууд ордог билээ. Орос Улсын хар хайрцагны бодлого, төрийн хамгийн холын хариуцлагатай бодлогыг томьёолж, тодорхойлж, хэрэгжүүлдэг компани бол “Ростехнологи”. Хамгийн холын цэрэг стратегийн, хамгийн холын өндөр технологиудыг тодорхойлдог учраас “Ростехнологи” гэж нэртэй юм. Өнөөдөр Орос улс дотроо хөгжөөд байна. Тийм учраас Эрдэнэт бол нэг их мундаг, “Ростехнологи”-ийн дайны компанийн өмч хөрөнгө, актив байх шаардлагагүй, толгойны өвчин, ерөөсөө л зар гэсэн хэрэг. Хатуухан хэлэхэд дэлхий нийтийн шараа болсоор суугаад яахав гээд хувиа зарсан хэрэг шүү дээ.
  -Шахааны обьект учраас ичихээс яахав. Оросууд сүүлийн үед төрийн өмчүүдээ идэвхтэйгээр хувьчлаад эхэлсэн гэж та түрүүн ярьсан. Оросын төрийн эзэмших хувийг гадны компаниуд хэр авч байна?
  -Хувьчлал идэвхтэй явагдаж байгаа. Хамгийн том “Роснефть”, “Газпром”-ын өчнөөн олон обьектыг зарж байна. Өчнөөн олон компанийг нь Хятад, Европын компаниуд худалдаж авч байгаа. Эрдэнэтийн тухайд Оросын хувьд л хувьчлал болохоос Монгол Улсын тухайд хувьчлал явагдаагүй. “Эрдэнэт”-ийн 51 хувь төрд байдгаараа байгаа. Харин Монголд байгаагүй хувийг хувийн компани Оросоос худалдаж аваад оруулаад ирлээ. Би олон удаа хэлж байгаа. Даахгүй нохой булуу хураана гэж. 400, 500 сая ам.доллар байлаа ч улс өөрөө ийм обьект худалдаж авах ёсгүй. Ер нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын зарим гишүүд өмч хувьчлалаас олох орлогоо нэмэгдүүлнэ гэж байгаа. Өмч хувьчлал уг нь аль ерэн онд эхэлсэн процесс. Буцааж нийгэмчлэх тухай хэн ч ярихгүй байгаа. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт бүх юмыг нийгэмчилнэ, 100 хувь төрийн өмч болгоно гэсэн нэг ч үг, өгүүлбэр байхгүй. Тийм байж, сонгуульд ялсан мөрийн хөтөлбөрийнхөө эсрэг юм яриад байна л даа. Яахаараа Оросын өмчийг төр авах ёстой билээ. Эрдэнэтийг 100 хувь төрийн болгоно гэж яриад байгаа нь өөрөө ойлгомжгүй зүйл. Гэх мэтээр яривал олон юм бий. Хамгийн гол нь Үндсэн хуулийн хувийн өмч төрийн өмч хоёрын улс төрийн эрх, статус, зэрэг дэв нь адилхан юм. Хувьд очсоноороо муудаж, дээрдэж байгаа гэдэг утгаараа биш. Төрийн болон хувийн өмч адил эрх мэдэлтэй өмч юм шүү гэдгийг эрхэм гишүүд сайн ойлгомоор байгаа юм.
  -Оросууд хувиа зарсан, төр хамаагүй гэдгийг Эрдэнэтийг улстөржүүлж байгаа улстөрчид, тэр дундаа Ц.Нямдорж гишүүн мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Хувийн болоод улс төрийн эрх ашиг л Эрдэнэтийг бужигнуулаад байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
  -Улстөрч хүний дотор эмээлтэй хазаартай морь байтугай багтдаг байх. Тэр утгаараа их холын бодолтой явааг нь үгүйсгэхгүй. Жаахан дуулиантай, сүртэй сэдэв дээр л мордож байж тодорно уу гэхээс агаарын бохирдол, эх нялхсын эндэгдэл, халдварт шар өвчний тухай яриад хол явахгүй нь тодорхой л доо. Тийм учраас гол төлөв дуулиантай, богино хугацаанд улс төрийн их хэмжээний оноо олж авч болдог сэдвийг барьж авдаг жам байдаг. Тийм аргаар явж байх шиг байна. Гэхдээ тэр бол тухайн хүний сонголт. Улстөрчдийн үйлдлийг бид дүгнэх ёсгүй. Ард түмэн сонгуулиар нэг удаа дүгнэдэг. Гэвч хэдхэн сарын өмнө болсон сонгуулиар ард түмэн сонголтоо хийчихсэн. Тийм учраас буруу зөв гэж үнэлээд яахав. Ийм юм ярихаар олонд таалагддаг юм байна. Гэхдээ олон түмэнд таалагдана гэдэг тэр хэрээрээ улс оронд хэрэгтэй гэсэн үг биш.
  -Хувийн нэг компани “ГОК”, “Улаанбаатар төмөр зам”-ыг барьцаанд тавьж баталгаа гаргуулаад “Стандарт банк”-наас өчнөөн мөнгө зээлчихсэн асуудал бий. Эцсийн дүндээ Монгол Улс өрөнд ороод дууссан. Төрд буруу байхгүй, хуурамч гарын үсэг энэ тэр гэсэн тайлбар сонсогдох юм. Энэ асуудал дээр таны үгийг сонсмоор байна?
  -Өмнөд Африкийн “Стандарт” банк гэхээр африкийн нигерүүд гэж төсөөлөөд байх шиг анзаарагддаг. Зарим улстөрчид тийм ойлголттой суугаа шиг байна. Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс бол дэлхийн хамгийн өндөр хөгжилтэй орон. Хамгийн өндөр технологитой, зам дэд бүтэц хөгжчихсөн улсын нэг. Үйлдвэрлэдэггүй бараа гэж бараг байхгүй. Банкны салбар нь Англо Саксоны Англи, Америк, Канадын хамгийн тэргүүний арга барил, стандартуудыг баримталдаг, дагадаг, мөрддөг. Тийм банкнаас зүгээр нэг хуурамч гарын үсгээр, хоёр гурван удаагийн явган залиар баталгаа гаргаж зээл авсан гэж ярьж, бодож байвал ёстой уучлаарай. Тэгэхээр баталгаа байсан нь үнэн. Ямар аргаар энд байгаа төрийн эрх мэдэлтнүүдээс нуусан гэдэг нь жич асуудал. Тэрийг би мэдэхгүй. Юм асуудаг эр хонгор дуутай хүмүүсийн анхаарлаас яаж гадуур үлдсэнийг нь бас мэдэхгүй. Ямар ч байсан тээр жилийн “Марубени”-гийн хэрэг шиг олон улсын шүүх болсон. Монгол Улс торгуульд унасан. “Та нар баталгаа гаргасан нь үнэн байна. Зээл авсан нь бас үнэн. Авсан мөнгөө төлөх ёстой” гэсэн шийдвэр гарсан. Зөвхөн шүүхийн зардал нь 120 гаруй сая ам.доллар. Үндсэн зээл нь дараагийн асуудал. Зуун хувь төрд байна гэдэг ийм үр дагаварт хүргэдэг. Хувийн компани өөрийнхөө мөнгөөр, өөрийнхөө толгойг цусдах гэнэн тэнэг гарын үсэг зурж, баталгаа гаргадаггүй. Та хамгийн сайн найз банкны захирлаасаа хорьхон саяын баталгаа гаргаад өгөөч гэж гуйгаад үз дээ. Хэн ч баталгаа гаргаж өгөхгүй. Нүдэн дээрээ байгаа ийм том дүнзийг олж харахгүй байж, бусдын мөрөн дээрх өдийг шүүмжлээд суугааг ойлгохгүй л байна.
  
  Ц.БААСАНСҮРЭН
  
  
• 
  Л.Болд: Засгийн газар 100 хоногт бал сараа тэмдэглэж, бялуу хуваарилахаас өөр ажил хийгээгүй
  2016 оны 11 сарын 02
  УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.
• 
  Хүний гавъяат эмч О.Сэргэлэн: Мэс заслын тал дээр олсон ололт маш их
  2016 оны 10 сарын 26
  Хүний гавъяат эмч О.Сэргэлэн: Монголын мэс засалч эмч нарын 11 дэх чуулга уулзалтыг өрнүүн их амжилтын дор зохион байгуулах гэж байна
  Монголын мэс засал сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж байгаа нь иргэд бидэнд үнэлэгдэхүйц мэдэгдсээр байна. Дурангийн мэс заслын төрлүүд нэмэгдэж, эрхтэн шилжүүлэх хагалгаануудыг амжилттай хийж байгаа гэсэн сайхан мэдээ бидэнд сонсогдох болсон. Энэ ажлыг удирдан явуулж байгаа хүний нэг бол яахын аргагүй Монгол улсын хүний гавъяат эмч О.Сэргэлэн юм. Ингээд түүнтэй Монголын мэс заслын хөгжлийн байдал, мэс засалч эмч нарын чуулга уулзалтын талаар ярилцсанаа хүргэж байна.
  Сайн байна уу. Монголын мэс засалчдын холбоо байгуулагдаад багагүй хугацааг үдлээ. Анхбайгуулагдаж байсан үеэ бодволүйл ажиллагааны цар хүрээ өргөжиж тэлсэн байна. Энэ талаар ярилцлагаа эхлүүлье.
  Тийм шүү. Монголын мэс засалч эмч нарын холбоо маань анх 1998 онд “Монголын мэс засалч эмч нарын нийгэмлэг” нэртэйгээрбайгуулагдаж байсан. Энэ байгууллагыг анх санаачилсан хүн нь миний багш Ардын эмч, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор, академич Батын Гоош гуай юм. Бид1998 онд анхны хурлаа зохион байгуулж, Б.Гоош багш тэргүүнээр, миний бие нарын бичгийн даргаар сонгогдож байлаа.
  Нийгэмлэг маань салбарынхаа мэргэжлийн хүмүүсийг чадавхижуулах, сургалт, онол практикын бага хурлуудыг зохион байгуулах, мэс засалтай холбоотой бүхий л цогц асуудлуудыг шийдвэрлэж, төр засагт асуудал тавих түүнийг шийдвэрлэхэд оролцох, гадаад хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх гэх мэт их олон төрлийн асуудлыг шийдэх зорилготойгоор анх байгуулагдсан. Энэ хүрээнд Монголын мэс засалч эмч нарынуламжлалт чуулганаа зохион байгуулах гээд бэлтгэл ажил бүрэн хангагдан 28-ны өдрийг бид бүгд тэсэн ядан хүлээж сууна.
  Холбооноос хоёр жил тутамд Монголын мэс засалчдын чуулганыг зохион байгуулдаг. Энэ жилийн хувьд тус чуулган ямар онцлогтой зохион байгуулагдаж байна вэ?
  Анх байгуулагдсан цагаасаа эхлэн одоог хүртэл Монголын мэс засалч эмч нарын сургалт, олон улсын хурал цуглааныг манай холбоо тогтмол зохион байгуулсаар ирсэн. Холбооныхурлыг эхний дөрвөн жилд жил болгон зохион байгуулдаг байсан бол түүнээс хойш хоёр жилд нэг удаа зохион байгуулдаг болсон. Энэ жилийн хувьдчуулганд300 гаран мэс засалч эмч нар Нийслэл, хөдөө орон нутгаас оролцох бөгөөд сүүлийн хоёр жилд хийж хэрэгжүүлсэн ажлаа тайлагнан дүгнэж, мэс заслын шинэ арга, ажилбаруудтай танилцаж, хоорондоо туршлага солилцдог уламжлалтай.
  Энэ удаагийн чуулганд элэг, үе, бөөр шилжүүлэн суулгах, нурууны гэмтлийг эмчлэх шинэ аргын тухай гэх мэт олон сонирхолтой, шинэлэг илтгэлүүд тавигдана.Хоёр жилд нэг удаа ингэж чуулснаараа эмч нарын хоорондын харилцаа сэргэж өгдөг. Энэ удаагийн хуралд БНСУ, АНУ, ОХУ-аас төлөөлөгчид ирж оролцохоор болсон. Тэдгээр эмч нараас ч гэсэн манай мэс засалч эмч нар туршлага судлах боломжтой.
  Мөн чуулганы үеэр шинээр эрдмийн зэрэг хамгаалж, мэргэжил нэгтнүүдээ тэргүүлэн ажилласан шилдэг мэс засалч, шилдэг залуу мэс засалч, ахмад эмч нарын нэрэмжит шагнал гардуулах үйл ажиллагааг зохион байгуулна.
  Чуулганы үеэр зохион байгуулагч эмнэлгээ шалгаруулж, хамтран ажилладаг гэсэн. Энэ удаагийн мэс засалчдын хурлыг аль эмнэлэгтэй хамтран зохион байгуулж байна вэ?
  Анх Хавдар судлалын үндэсний төв/ХСҮТ/ энэ чуулганы дотоод ажлыг зохион байгуулдаг байсан. Одоо бол ерөнхий зохион байгуулагчаар нь манай холбоо ажиллаж, дотоод ажлыг мэс заслын томоохон тасагтай эмнэлгүүд жил бүр хариуцан авч ажилладаг болсон. Энэ жилийн хувьд ХӨСҮТ ерөнхий зохион байгуулагчаар сонгогдон ажиллаж байна. Мөн ХСҮТ, Улсын Нэг, Хоёр,Гуравдугаар төв эмнэлэг, Армийн эмнэлэг, Төрийн тусгай албан хаагчдын нэгдсэн эмнэлэг, Дархан-Уул аймгийн нэгдсэн эмнэлэг гэх мэт олон эмнэлгүүдзохион байгуулалтанд идэвхитэй оролцож байна. Энэ дашрамд хамтран ажиллаж байгаа ХӨСҮТ-ийн хамт олондоо талархал илэрхийлье.
  Чуулганаардараагийн удаа зохион байгуулах эмнэлгээ сонгож, батламж гардуулж өгдөг уламжлалтай.Дараагийн чуулганыг зохион байгуулах эмнэлэгээр улсын томоохон хувийн эмнэлгийн нэг болох “Грандмед” эмнэлэг шалгарсан. Өмнө нь бол дандаа л улсын эмнэлгүүдтэй хамтран зохион байгуулдаг байсан бол үүнийг шинэчилж томоохон хувийн эмнэлгүүдийг хамруулж эхэлсэн.
  Монгол улсад дурангийн хагалгааг маш сайн хийдэг болж, мэс заслын төрөл ч нэмэгдсэн. Энэ талаар.
  Өнгөрсөн хугацаанд мэс заслын тал дээр олсон ололт маш их байна. Бидний хийсэн нэг том ажил бол гадаад харилцааг эрчимтэй хөгжүүлсэн явдал гэж боддог. Гадаад харилцааг хөгжүүлснээр Монголын мэс засал хөгжих бас нэг үндэс тавигдаж байгаа юм.Швейцарийн мэс заслын томоохон баг манай улсад сүүлийн 17 жил тасралтгүй жил бүр ирж хамтран ажиллаж байна. Энэ баг 21 хоногийн турш үнэ төлбөргүй мэс засал хийж, эмч, сувилагч мэргэжилтнүүдийг дагалдуулж, сургадаг.
  Мөн холбооноос санаачлан2004 оноос эхлэн хөдөө, орон нутгийн төлөөллийг хотод авчирч сургалт явуулдаг болсон. Сүүлийн жилүүдэд 10 гаруй аймгуудад тус бүр 21 хоногийнонол, практикын сургалтыг зохион байгууллаа.
  Хоёрдахь том ажил маань Монгол улсад 1994 оноос анх удаа дурангийн мэс засал хөгжүүлж эхэлсэн явдал юм. Анх АНУ-ын мэс заслын эмч Рашер.Р.Хманай улсын мэс заслын эмч нарыг сургаж, дурангийн хагалгааг хийсэн. Тэгэхдээ тухайн үедээ эдийн засгийн нөхцөл байдлаас болоод төдийлөн дэлгэрч чадаагүй. Ингээд 2005 онд АНУ-ын “Swanson-ны гэр бүлийн сан”-ийн багт дурангийн мэс заслыг Монголд хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлээч гэсэн хүсэлтийг тавьснаар тус сангийн хамт олон жил болгон 150 мянган ам. долларын өртөг бүхий дурангийн багажийгбидэнд бэлэглэсэн. Улмаар бид дурангийн хагалгааг хийх сургалтыг Улаанбаатар хотын Нэг, Хоёрдугаар эмнэлэг, ХСҮТ, хөдөө орон нутагт хэрэгжүүлж өгөөч гэсэн хүсэлтийг дахин тавьж бүсүүдээ дурангаар хангасан байгаа.
  Өнөөдөр дурангийн мэс засал манай улсад хөгжсөн гэж хэлж болно. Дөрөвхөн аймаг дурангүй, бусад бүх аймаг дурангийн мэс заслыг хийдэг боллоо. Анх 2005 онд цөсний хүүдий авах мэс заслын дөрөвхөн хувийг дурангаар хийдэг байсан бол одоо 90 орчим хувийг дурангийн хагалгаагаар хийж байна. Мөн “Swanson-ны гэр бүлийн сан”-ийн багтайхамтраад дурангийн мэс заслын эмч нарт гүнзгийрүүлсэн сургалтыг зохион байгуулсан. Ингэснээр манай эмч нар одоо ходоод сойх, эвэрхий нөхөх, бүдүүн гэдэс тайрах, дэлүү авах, бөөрний дээд булчирхай авах гэх мэт олон мэс заслыг дурангийн хагалгаагаар хийж байна. Үүнээс гадна мэс засалч эмч нарын чадавхыг илэрхийлдэг эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо хийж эхэллээ. Өнөөдрийн байдлаар 120 гаруй өвчтөнд бөөр шилжүүлэн суулгах мэс засал, 28 хүнд 29 удаа элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслыг амжилттай хийсэн байна.
  “Мэс засалч эмч нарын чадавхыг илэрхийлдэг эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо хийж эхэллээ. Өнөөдрийн байдлаар 120 гаруй өвчтөнд бөөр шилжүүлэн суургах мэс засал, 28 хүнд 29 удаа элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслыг амжилттай хийсэн”
  
  Хөдөө, орон нутагт мөн дурангийн хагалгааг хийж байна гэж та ярилаа. Ямар хагалгааг голдуу хийж байна вэ?
  Хөдөө орон нутгийн хувьд цөсний замын мэс заслыг дурангийн хагалгаагаар хийж байна. Урьд нь бид цөсний хүүдий авах мэс заслийг нээлттэй ажилбараар хийдэг байсан. Энэ нь маш том нээлттэй зүсэлт хийж, өвчтөнд их өвдөлттэй, хагалгааны дараа 7-10 хоног эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлдэг байсан бол одоо дурангийн хагалгаанд орсноор мэс засал хийлгэсэн өдрөө ч өвчтөн эмнэлгээс гарч болдог болсон. Гоо сайхан, өвдөлт мэдрэх, хүн ам эрүүлжих талаасаа ч их амар болсон.
  Хөдөө орон нутагт эмч, эмнэлгийн хүрэлцээ тун муу байдаг шүү дээ. Тэр тусмаа сумдад мэс заслын эмч нар бараг байдаггүй гэж хэлж болохоор. Энэ тал дээр танай холбооноос хэрхэн анхаарч ажиллаж байна вэ?
  Манай холбооны хийсэн том ажлын нэг нь Монгол дахь ДЭМБ-ын суурин төлөөлөгчтэй хамтран сум, сум дундын эмнэлгийн эмч нарын мэс засал хийх, яаралтай түргэн тусламж үзүүлэх тал дээр анхаарч ажиллаж ирсэн. 2005 онд бид бүх сумдын эмнэлгээр явж судалгаа хийсэн. Тус судалгаагаар манай улсад 300 гаруй сумын эмнэлэг байдаг гэсэн тоо гарсан юм. Тэдгээр эмнэлгийн хувьд яаралтай тусламж үйлчилгээг 2 цагийн дотор үзүүлж чадах эмнэлэг бараг байгаагүй. Энэ төслийг хэрэгжүүлснээр ДЭМБ-ын санхүүжилтаар сумын эмнэлгийг мэс засал, яаралтай тусламжийн багаж, тоног төхөөрөмжөөр хангаж 180 гаруй сумын эмч нарыг сургасан. Зөвхөн сумын эмч төдийгүй сувилагч, жолооч нарыг ч сургалтад хамруулдаг.
  Учир нь яаралтай тусламж бол багийн ажил. Сургалтанд хамрагдсан жолооч нарын хувьд эмч, сувилагч нартайгаа нэг баг болон осолдож, гэмтсэн хүмүүст анхны тусламжийг үзүүлэх чадвартай болсон. Мөн Монгол улсад 39 сум дундын эмнэлэг байдаг. Эдгээр эмнэлгүүдээс 13 сум дундын эмнэлэг л мэс заслын үйлчилгээг үзүүлж байна. Мэс засал яаралтай тусламж үзүүлж чаддаг сум дундын эмнэлгийг нэмэгдүүлэх шаардлага жил ирэх бүр нэмэгдсээр байна. Аймгийн төвөөсөө хол оршдог сумдын хувьд 150 км тутамд 1 сум дундын эмнэлэг байх ёстой. Ингэснээр яаралтай тусламжийг 2 цагийн дотор үзүүлэх боломжтой болдог.
  “Зөвхөн сумын эмч төдийгүй сувилагч, жолооч нарыг ч сургалтад хамруулдаг. Учир нь яаралтай тусламж бол багийн ажил. Сургалтанд хамрагдсан жолооч нарын хувьд эмч, сувилагч нартайгаа нэг баг болон осолдож, гэмтсэн хүмүүст анхны тусламжийг үзүүлэх чадвартай болсон.”
  Иймээс бид энэ төслийг үргэлжлүүлсээр 2013 онд ДЭМБ-ын дэлхийд ганц байгаа “Зохицуулах төв”-ийг Монголд байгуулсан. Энэ төвөөс сум, сум дундын эмнэлгийг чадавхижуулах ажлуудыг байнга зохион байгуулж байна.Одоогийн байдлаар Архангай, Өвөрхангай, Өмнөговь гэх мэт хэд хэдэн аймаг тус сургалтанд хамрагдаад явж байна. Мөн “Хөдөөгийн мэс засал” сурах бичгийг орчуулж, бүх сумын эмч нарт гарын авлага болгон өгсөн байгаа.
  Монгол улсын мэс заслын хөгжлийн түвшин болон мэс засалч эмч нарын холбооны талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөнд баярлалаа. Та бүхний ажилд болон одоо болох гэж буй чуулга уулзалтанд тань өндөр амжилт хүсье.
  Баярлалаа. Нийт ард түмэндээ эрүүл энхийг хүсье.
  
  
• 
  Себестьяан Хирсит : Ихэнх залуус ирээдүйд юу болох талаар юу ч бодохгүй явна
  2016 оны 10 сарын 19
  СебестьяанХирсит : Ихэнх залуус ирээдүйд юу болох талаар юу ч бодохгүй явна.
  “Миний хувьд Монголын сэтгүүлчидтэй хамтран ажилллах их сонирхолтой байлаа. Би Монголчуудад дуртай” хэмээн Германы Хаппингтон Пост сайтын парламентын сэтгүүлч Себестьяан Хирсит хэлсэн юм. Тэрбээр Манай улсад “Конрад Аденаур” сан, “Хөгжил Ардчилал” ТББ-ын урилгаар цөөн хоног зочилоод буй юм. Энэ сарын 16-17-ны өдрүүдэд зохион байгуулагдсан “Эдийн засгийн тогтвортой хөгжил” сэдвийн дор сэтгүүлчид Себестьян Хирситтэй харилцан туршлага солилцож санал бодлоо хуваалцсан юм. Энэ үеэр түүнтэй цөөн хором ярилцсанаа хүргэе.
  -Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Та манай уншигчдад өөрийнхөө талаар танилцуулна уу?
  -Танд ч бас энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Өөрийнхөө тухай товч танилцуулхад ---Намайг Себестьяан Хирсит гэдэг. Би 35 настай. 1998 оноос эхлэн сэтгүүлчээр ажиллаж эхэлсэн. Мьюнхиний Их сургуулийг сэтгүүлчээр сурч төгссөн. Мөн Берлиний Их сургуульд “Ирээдүйн судлал” мэргэжлээр суралцсан. Сүүлийн 10-д жил Германы Берлин хотод нэр хүндтэй сэтгүүлд Улс төрийн сэтгүүлчээр ажиллаж байна.
  -Монголд өмнө нь ирж байв уу?
  - Монголд анх удаа ирж байна. Би Украйнд түр амьдарч байгаа. Украйн Орос хоёрын харилцаа муудсан учраас Монгол руу ирхийн тулд Герман орж, Берлинээс шууд зорчлоо. Танай улс маш их таалагдаж байна.
  - Энэ хоёр өдрийн сургалт Герман Монголын сэтгүүлчид харилцан туршлага солилцсон үр өгөөжтэй болж өндөрлөлөө. Энэхүү сургалтыг удирдан явуулсаны хувьд танд хамгийн онцлог тал нь юу вэ?
  - Агуулын хувьд тухайн сэдвийн гол анхаарах зүйл нь редакцын ажлын үндсэн төлөвлөгөө гаргах хэсэг, сэтгүүлчдийн үндсэн стандарт онцлог байсан. Энэ хоёр өдрийн сургалт надад маш сонирхолтой санагдлаа. Учир нь манай сэтгүүлчид маш нээлттэй харилцан идэвхтэй харилцсан юм. Ер нь бол олон тохиолдолд тухайлбал Германд илтгэгч багш нь зогсоод л яриад байдаг. Оролцогчид алийг нь ойлгоод, алийг нь ойлгохгүй байгааг тэр бүр хараад байдаггүй. Харин энэхүү харилцан туршлага солилцох сургалт бусдаас онцлог байсан. Оролцигдтойгоо илүү нээлттэй харилцаж, асуултаа чөлөөтэй тавьж харилцан ярилцсан нь их эерэг сэтгэгдэл төрүүллээ. Энэ нь бас онцлох зүйл болсон.
  - Таны хувьд хөндлөнгийн байр сууринаас ажиглахад Монголын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал ямар харагдаж байна вэ?
  - Мэдээж Монголд ирж байгаагийн хувьд судалсан. Гэхдээ танай орны талаар бүрэн мэдэхгүй. Би бол дэлхийд 180 орны эдийн засгаас илүүтэй эдийн засгийн сэтгүүлчдийн үндсэн зарчим ямар зүйл дээр ажиллах нь илүү чухал вэ гэж үзэх нь илүү сонирхолтой байна.
  - Өнөөдөр Герман улсад тэтгэврийн дансны тухай асуудал хөндөгдөж байгаа талаар ярьлаа. Манай улсад Герман улстай төстэй зүйл ажиглагдаж байгаа нь саяхан Мэргэжлийн Засгийн газраас хамтын тэтгэврийг хүчингүй болгож насны хишиг гэх хуулийг гаргаж ирсэн. Залуусын хувьд яагаад одооноос ирээдүйн тэтгэврийн мөнгөндөө санаа зовох хэрэгтэй вэ?
  - Өнөөдөр Герман улсад ихэнх залуус ирээдүйд юу болох талаар юу ч бодохгүй явна. Тухайлбал хөдөлмөрийн насны 25-30 насны залуус. Энэ нь 20-35 жилийн дараа хүмүүс ядуурлын байдалд хүрнэ гэдгийг ойлгохгүй байна. Учир нь тэтгэврийн хэмжээ маш бага. 20-30 жилийн дараа тэтгэврийн насны ядуучуудыг бий болгох аюултай. Германы одоогийн Засгийн газар анх гарахдаа тэтгэврийн багц хуулийг гаргасан ч онцгой өөрчлөлт авчирсангүй. Яагаад гэвэл хөдөлмөрийн насны залуус буюу 25-30 насныханд зориулж 2030 рн болтол тэтгэвэрт зориулж 3 милльяард давсан маш их хэмжээний мөнгөн дүнгийн тооцоо гарсан. Мөн хүүхэд гаргасан эмэгтэйчүүд тэтгэвэрт гарахдаа мөнгө авах тухай заасан. Энэ нь 1992 оноос өмнөх ээжүүдэд хамаатай. Түүнчлэн Социал Демократ намаас хөдөлмөрийн насны залуус тэтгэврийн насанд хүрээгүй ч тэтгэвэрт гарч болох тухай санал хэрэгжүүлсэн. Гэвч хөдөлмөрийн насны залууст уг санаачилга ач холбогдол өгөөгүй.
  - Дэхийн улс орнуудад хүн амын тоо буурч улс оронд агших процесс явагдаж байгаа талаар та сургалтын үеэр сонирхуулсан. Энэ үйл явдал манай улсад бас болохыг үгүйсгэх аргагүй?
  - Дэлхийн хүн амын хамгийн их өсөлттэй үе нь 1990-д он байсан. Ялангуяа Япон, Итали улсуудад. Гэвч энэ улс өнөөдөр хүн амынх нь тоо байнгын бууралттай байх болсон. Учир нь насжилт өндөр, залуус бага. Тиймээс зарим хүнгүй тосгодыг улс орон нь хөгжүүлэх биш устгаж эхэллээ. Украйнд би одоо амьдарч байна. Энэ улс анх 51 сая хүн амтай байсан. 2 жил гаруйн өмнө Кримд болсон үйл явдалын дараа 45 сая болсон нь 25 жилийн дотор Украйн улсын хүн ам 25 хувиар багасаад байна. Мөн ОХУ хэдэн сая хүнээр багассан нь мөн л агших процесс явагдаж байна. Оросын хувьд эрчүүдийн дундаж наслалт 56. Энэ нь архидалт өндөр байдагтай шууд холбоотой. Улс орон агших процесс явагдаж байгаа нь ирээдүйд Монгол Улсад ч хамаатай. Үүнийг сэтгүүлчид ойлгуулах нь бидний үүрэг юм.
  - Ярилцлагын төгсгөлд Монголын сэтгүүлчдэд хандаж хэлэх үг?
  - Монголд их олон газар намайг ярилцлаганд урьлаа. Урьсан газар бүрт баярлалаа. Надад Монголын сэтгүүлчидтэй хамтран ажиллах маш сонирхолтой байлаа. Гэхдээ надаас маш нээлттэй асуулт асууж байгаа нь надад чөлөөтэй ярих боломжийг олгож байна. Өөрөөр хэлбэл, би юу ч дураараа бурж болхоор асуулт асууж байна. Үүнийг шүүмжлэл гэж бүү ойлгоорой. Сэтгүүлчийн нүдээр харвал телевизийн нэвтрүүлгийн цагийг дүүргэх гэж байгаа бол өөр хэрэг. Сэтгүүлч хүнийхээ хувьд юу хүсээд байгаагаа огтхон ч ойлгохгүй байгаа нь харагдлаа. Бид бол нийгмийн өмгөөлөгчид гэдгийг санах хэрэгтэй. Мөн сэтгүүлч гэдэг маань ямар үүрэгтэй вэ гэдгээ ойлгох нь чухал. Тухайн улс орондоо ямар ач холбогдолтой вэ гэдгээ ойлгох нь сэтгүүлчийн давуу тал юм.
  Б.Цэцэг
  
• 
  О.Алтангэрэл: АН-ын ялагдлын шалтгаан нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулсан явдал
  2016 оны 10 сарын 18
  Хүн болгоны мэдэж байгаа шалтгаан бол сонгуулийн систем. Гарцаагүй нөлөөлсөн. АН-ын авсан саналыг пропорцианальд хуваавал АН хавьгүй олон суудал авах тооцоо гарна. Миний өрсөлдсөн тойрогт нэгт МАН, хоёрт АН, гуравт бие даагч Алтангэрэл орж байгаа юм. Гурвуулаа нийлээд 15 мянган хүний санал. Тэр дундаас АН-ын санал 5000. Үүн дээр Алтангэрэлийн 3000 санал нийлээд 8000 болно. Өөрөөр хэлбэл нийтдээ 8000 хүний санал хаягдчихаж байгаа юм. Үүн шиг манай тойрогт хаягдсан АН-ын 5000 хүний саналыг бусад тойргуудад ялагдсан нийт сонгогчдод хуваавал өндөр дүн гарнаа даа. Дээрээс нь пропорцианаль системээр явуулаад намын жагсаалт орж ирсэн бол байдал өөр байх боломжтой. Баянзүрх дүүргийг томоор нь авч үзвэл маш олон мянган хүн АН-д саналаа өгсөн нь харагдана. Томосгосон тойргоор өрсөлдсөн бол Баянзүрх дүүргээс хоёр суудал авах боломжтой байсан. Нөгөө нэг хүчин зүйл нь АН-ын дотоод хагарал гэж олонх нь ярьж байгаа. Миний хувьд Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагасан үйл явц АН-ын ялагдлын хамгийн том шалтгаан гэж итгэдэг.
  
  
• 
  Э.Гантулга: Асуудлын хажуугаар чимээгүй алхаж болох л байсан. Гэхдээ би тийм байхыг хүсээгүй
  2016 оны 10 сарын 17
  Хан-Уул дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн 15 дугаар тойрогт Ардчилсан намаас нэр дэвшигч Энхбаярын ГАНТУЛГАТАЙ ярилцлаа.
• 
  Б.Мөнхсоёл: Төрийн оролцоо их, зарцуулалт өндөр хэвээр байна
  2016 оны 10 сарын 13
  Б.Мөнхсоёл: Төрийн оролцоо их, зарцуулалт өндөр хэвээр байна
  Үндэсний стратегийн хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал Б.Мөнхсоёлтой ярилцлаа.
  -Ирэх оны төсвийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ. Энэ тухай яриагаа эхлэх үү?
  -Дэлгэрэнгүй танилцаж амжаагүй байна. Ерөнхийдөө төсвийн төслийг харж байхад орлогыг аль болох бодитой тооцохыг хичээсэн байсан. Мөн зарцуулалт тал дээр нийгмийн халамжийн зарим бодлогыг оновчтой болгожээ. Хүүхдийн мөнгийг зөвхөн зорилтот бүлэгт олгоно, 70-аас дээш настай ахмадуудад 100-300 мянган төгрөгийн тэтгэмжийг жилд хоёр удаа өгнө гэх зэрэг халамжийн зохицуулалтыг дэмжиж байна. Ер нь төсвийн зарцуулалт дээр сахилга баттай байх, төсвийн орлогын эх үүсвэрийг өргөжүүлэх үүднээс өмч хувьчлалыг хэрэгжүүлэх, хойшилсоор байгаа мега төслүүдийг эрчимтэй явуулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, гаднаас зээл тусламж авбал оновчтой өгөөжтэй зарцуулах зэргээр олон чухал зүйлийг анзаарч, шийдэхийг хичээсэн нь сайн талтай. Гэхдээ дутагдалтай зүйл нь төсвийн бүх байгууллагыг хэмнэлттэй ажиллуулна гэсэн боловч хамгийн гол нь манлайлах ёстой УИХ, Засгийн газрын түвшинд дутуу анхаарч, төрийн оновчтой бүтэц, шийдлийг бий болгож чадсангүй гэж харж байна. Төрийн оролцоо их, зарцуулалт өндөр хэвээр байна. Эрх баригч намын зарим гишүүн ч гэсэн үүнийг өөрсдөө хүлээн зөвшөөрсөн. 1990-ээд оны сүүл, 2000 оны үед бид одоогийнхоос жижиг бүтэцтэй, уян хатан, маневар сайтай төрийн аппараттай байсан. Энэ хэмжээндээ очих боломж бий. Үүнийгээ шийдэж чадахгүй л байна. Яахав, төрийн үйлчилгээг хүртээмжтэй чанартай байлгахын тулд одоогийн аппарат байх хэрэгтэй гэж тайлбарлаж магадгүй. Гэхдээ үүнийгээ хангалттай тооцоо, судалгаан дээр үндэслэж гаргаагүй тул дээрх үндэслэлийг батлах боломжгүй. Бүх түвшинд улс төрийн хэт оролцоо бүхий шийдвэр гарч байгааг бид бүгд мэднэ.
  Мөн хөрөнгө оруулалтын хувьд шинээр томоохон бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэхгүй, өмнөх ажлуудаа гүйцээж явуулна гэсэн нь хэр бодитой тусгагдсаныг одоогоор хөрөнгө оруулалтын жагсаалт ил гараагүй байгаа учраас сайн мэдэхгүй байна. Өмнө нь энэ оны төсвийн тодотголоор 16 шинэ объект оруулж ирсэн шүү дээ. Энэ нь ямар үндэслэлээр тусгагдсан нь тайлбар багатай явсан. Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын цалин хангамжийг бууруулна гэсэн асуудал шийдэгдсэнгүй. Энэ мэт шийднэ гэсэн хүлээлттэй зүйлүүд шийдэгдэхгүй байна. Энэ тухай хэлэлцүүлгээр нэлээн тодорхой яригдах байх. Хэлэлцүүлэг хэрхэн өрнөхийг харж байя. Төсөв арванхоёрдугаар сарын таван гэхэд батлагдах ёстой.
  Нэмж хэлэхэд хэдийгээр төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэхээр тооцсон байгаа ч зарцуулалтаа сайн танаагүй тохиолдолд төсвийн орлогыг бодит бус, өөдрөг төсөөлчихсөн бол төсвийн алдагдлын хэмжээ ихсэнэ гэсэн үг.
  -Засгийн газар гаднаас ам.доллар татах боломж хязгаарлагдсан тул дотоодын валютын багахан нөөцөө хамгаалах бодлого хэрэгжүүлж байна. Мэдээж энэ нь ирэх оны бондын эргэн төлөлттэй холбоотой. Мөн “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах асуудлыг хөндөж байна. Энэ тухай та саналаа хэлэхгүй юу?
  -Эдийн засгийн хүндрэл гүнзгийрлээ гэдэг асуудал шинэ засаг байгуулагдахаас өмнө буюу 1-2 жилийн өмнөөс хөндөгдсөн шүү дээ. Сонгуулийн өмнө “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах уу, 2017 оноос төлж эхлэх зээлийн эргэн төлөлтийг ямар эх үүсвэрээс хэрхэн бүрдүүлэх вэ гэсэн олон асуудал яригдаж байсан. Гэвч тухайн үеийн засгийн эрхийг барьж байсан хүчин ирэх онд бондын эргэн төлөлтийг хэрхэн хийх тодорхой төлөвлөгөөг огт гаргаж тавиагүй. Түүгээр ч зогсохгүй зээлийн эргэн төлөлтийг төлөвлөх нь бүү хэл анх авсан үндсэн зээлээ хэрхэн үр өгөөжтэй зарцуулах тодорхой төлөвлөгөө байгаагүй. Тухайн үед бондын мөнгөөр 888 төсөл буюу импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг бий болгоно, дэмжинэ гэж зарим санхүүжилтийг хийсэн. Гэтэл бодит байдал дээр юу болсон нь тодорхойгүй өнгөрсөн шүү дээ.
  Энэ бүх байдал шинэ засгийн газрыг эхний ээлжинд хямралыг гүнзгийрүүлэхгүй, тулсан өр зээлийг хэрхэн төлөх вэ гэсэн асуудалтай тулгасан. Хамгийн гол нь олон сонголт бидэнд алга. Хөрш орнууд, Япон зэрэг гуравдагч улсаас зээл авах, эсвэл ОУВС-аас хямралд өртсөн, төлбөрийн тэнцлийн өндөр алдагдалтай орнуудад үзүүлдэг тусламжийн тусгай хөтөлбөрт хамрагдах зэрэг цөөхөн сонголт л байна. Одоогийн байдлаар ОУВС-тай “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах урьдчилсан хэлцэл явуулж байна. Засгийн газар эдийн засгаа дэмжихээс наана ирэх онд өндөр настнуудын тэтгэвэр, төрийн албан хаагчдын цалинг тавих чадамжтай байхын тулд төсвийн алдагдлаа тодорхой хэмжээнд нөхөх хэрэгтэй болчихоод байна. Энэ мөнгийг босгох, мөн их зээлийн эргэн төлөлтийг эерэг байдлаар шийдэхэд байж болох хамгийн боломжит хувилбар болох “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах сонголттой тулж байна. Хоёрдугаарт, уг хөтөлбөрт хамрагдах нь анхнаасаа хүссэн зүйл байгаагүй шүү дээ. Хамгийн гол нь улстөрчид мэдсээр байж эдийн засгийг ийм түвшинд авчирлаа. Мэдээж үүнд дотоод, гадаад зах зээлийн нөлөө байгаа. Гэхдээ улстөрчид зөв оновчтой бодлого хэрэгжүүлсэн бол эдийн засаг ийм түвшинд хүртэл унахгүй байсан. Тэгэхээр одоо бид энэ хөтөлбөрт хамрагдсанаар бодлого боловсруулах, хүссэнээ хийх эрх мэдлээ алдана, бусдын нөлөөнд автана, тулган шаардалтыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй болно гэж “гоншигнох” нь зүйрлэвээс оройтсон борооны хойноос цув нөмрөхтэй ижил. Магадгүй нэг талаас нь харвал энэ нь эерэг зүйл. Учир нь бүгд анхнаасаа санаа зовоод, эртнээс орлого, мөнгөө хуримтлуулж, төсвөө таная, төрийнхөө албыг зөв, оновчтой бүтэцтэй болгоё гэж ярьсаар байсан боловч хэрэгжүүлж чадалгүй, хүсэлгүй, хариуцлагагүй байсаар ийм байдалд хүрсэн. Энэ тохиолдолд гадны нөлөө биднийг сахилга баттай, сайн засаглалтай болгохыг тулган шаардаж байна шүү дээ. Энэ агуулгаараа манай улстөрчид мэдсээр байж хэрэгжүүлж чаддаггүй юм чинь “Стэнд бай” хөтөлбөрөөр дамжуулж төсвийн сахилга батыг сахих нөхцөл бүрдэж байгаа нь нэг талаар бидэнд хэрэгтэй байж болох юм.
  -Таны ярианаас бондын эргэн төлөлт ихээхэн төвөгтэй болсон гэж ойлгогдож байна. Саяхан Хөгжлийн банкинд оруулсан шалгалтаар томоохон зөрчлүүд илэрсэн. Тэгэхээр хариуцлагын асуудлыг зайлшгүй хөндөх хэрэгтэй байх?
  -Таван жилийн дараагаас эхний төлбөрөө төлж эхэлнэ. Арван жилийн дараагаас үлдсэн төлбөрөө төлнө, хүү нь өдрөөр хэмжигдэж байна. Тиймээс аль болох хурдан үр өгөөжөө өгөх, эсвэл алс хэтдээ ашигтай төсөлд мөнгөө оруулах хэрэгтэй гэж ярьсан боловч шийдлээ бүрэн олж чадаагүй. Тухайн үед бонд босгож байхад яаралтай санхүүжүүлэх тулгамдсан асуудал байгаагүй шүү дээ. Нөхцөл байдал сайн байсан болохоор юу юуны туханд хүрэлгүй мөнгө босгосон. Нэгэнт бондын мөнгө босгосон хойноо төлөвлөгөө гаргасан. Зам, цахилгаан станц, төмөр зам зэрэг томоохон төслийн санхүүжилтийг танилцуулаад үлдсэн мөнгө нь юунд зарцуулагдсан нь ил тод мэдээлэлгүй, тодорхойгүй үлдсэн. Өнөөдөр шалгалт оруулж гарсан зөрчлүүдийн тухай мэдээлж байна. Энэ бүхнийг хараад маш хариуцлагагүй, сэтгэлгүй, энэ улсыг эзэнгүй мэт авч явсанд харамсаж байна. Зар сурталчилгаанд тэрбумаар нь юуны төлөө зарцуулав. Тухайн үед мөнгөө ам.доллараар байршуулаагүйгээс болоод төгрөгийн ханш уналтаас хамаарч зээл, төлбөрийн хэмжээ нэмэгдчихлээ. Шалгалтаар Хөгжлийн банкны өндөр албан тушаалтнууд бүтцээ хууль бусаар тэлж томруулсан, цалин хөлс, урамшууллаа нэмж авсан, хөрөнгө оруулалтын тендерийн үнэлгээ нь хариуцлагагүй явагдсан зэрэг олон ноцтой зөрчлийг хэвлэлээр бичсэн байна. Тухайн үед санхүүжүүлсэн төслүүдийн өгөөж гарч, эргэн төлөлт хийгдэх нь бас хангалтгүй байгаа юм билээ. Төлбөрийн 50 гаруй хувь нь төсвийн орлогоос эргэж төлөгдөхөөр байна.
  -Ирэх онд томоохон мега төслүүдийг хөдөлгөх тухай хэлсэн. Дэлхийн эрдэс бүтээгдэхүүний зах зээлийн нөхцөл байдал бидэнд ийм боломж өгөх үү. Мөн томоохон төслүүдээ хөдөлгөх улс төрийн шийдэл гаргах чадамж, зориг байгаа болов уу?
  -Өнгөрсөн оноос Хятадын зах зээлд манай улсын экспортолж буй бүтээгдэхүүнүүдийн эрэлт багассан. Дэлхийн банк Хятадын эдийн засаг энэ онд 6.7 хувь, ирэх жил 6.5 хувь, 2018 онд 6.3 хувь өсөхөөр тооцжээ. Тэгэхээр өсөлт харьцангуй буурч байгаа урд хөрш маань дотоод нөөцөө дайчилж эрэлтээ хангах, эсвэл илүү дэвшилтэт нано технологид суурилсан үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Эрдэс бүтээгдэхүүний эрэлт багасч байна. Тийм учраас 2017 онд үнийн огцом өсөлт явагдахгүй болов уу. Олон улсын байгууллагуудын хийсэн судалгаа, прогноз мөн ингэж гарч байна.
  Ямар ч байсан Оюутолгойн далд уурхай урагшилсан. Тавантолгойн цахилгаан станц, төмөр зам зэрэг уул уурхай, эрчим хүч, дэд бүтцийн томоохон төслүүдийг ирэх онд эхлүүлнэ гэж байна. Миний мэдэхийн тавдугаар цахилгаан станцын асуудал 10 гаруй жил яригдсан. Шинэ Засгийн газар гарах бүртээ энэ асуудлыг яг одоо шийднэ гэж хэлдэг. Зарим тохиолдолд янз бүрийн шалтгаанаар булзайруулдаг. Шийдвэр гарч, тендэр зарлаад гадны хөрөнгө оруулагчид сонирхлоо илэрхийлдэг боловч эцсийн дүндээ биелэлээ олж хэрэгждэггүй шүү дээ. Тэгэхээр бэрхшээл юунд байна гэвэл нөгөө л улс төрийн талцал, бялуу хуваах зөрчлөөс үүдэлтэй юм болов уу гэж хардаг. Тиймээс нэгэнт улс орноо урагш чирнэ, авч явна гэж гарч ирсэн хүмүүс хариуцлага хүлээж, эр зориг гаргах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол улс төр дэх энэ талцал, ашиг сонирхол чинь дээрх ажлуудыг саармагжуулаад урагш ахиулахгүй байна.
  Ер нь манайх эдийн засгийн асуудал яръя гэхээр заавал улс төр, нийгмийн асуудал хөндөгддөг тогтолцоонд орчихсон байна. Тодорхой хэмжээнд хамаарал байлгүй яахав, гэхдээ манай тохиолдолд бүх зүйл төрөөс, нам, эрх баригчдаас хэт хамаардаг болсон. Тиймээс улс төрөөс ангид байхын тулд олон улсын жишгийг дагая. Ихэнх оронд улстөрчдөөс хамаарахгүйгээр зөвхөн эдийн засагчид, бизнес эрхлэгчдийг хамруулж, тэдний нөлөө бүхий шийдвэр гаргадаг зөвлөлүүд байна. Чили, Казахстан, Норвеги зэрэг олон улсыг дурдаж болно. Жишээлбэл, Казахстан улс нэг хүний шийдвэр голлодог мэт боловч зарим талаар эерэг зүйлүүд байна. Тэнд төрийн оролцоотой корпораци байх нь байна. Энэ нь төрийн өмчит компаниудаас орж ирсэн орлогыг төвлөрүүлж ирээдүй хойч үедээ хуримтлал үүсгэх, нэгэнт бий болсон орлогыг арвижуулах бодлогын асуудлыг зохицуулдаг байх жишээтэй. Тэд чадаж байна. Тиймээс манайх мэргэжлийн зөвлөлийг байгуулах хэрэгтэй юм болов уу гэж боддог. Үгүй бол өндөр албан тушаалын томилгооны цаана бүлэг улстөрч, намын эрх ашиг яваад байдаг. Өндөр албан тушаалд томилогдсон хүн эргээд намаа харж үзэх, төсвөөс ямар нэг аргаар мөнгө аваад эргээд хандив өргөх зэрэг ёс зүйгүй, бусармаг зүйлс их байна.
  -Нэгэнт улс төр рүү орсон тул өнөөгийн засгийн газарт хэр итгэл үнэмшилтэй байгааг тань сонирхомоор байна. Уг нь өнгөрсөн хугацаанд бид хангалттай сургамж авсан. Одоо энэ бүхнээс суралцаж алдаа дутагдлаа засах, эдийн засгаа дэмжиж, урт хугацааны тогтвортой өсөлтийг бий болгох боломж байна. Гэвч нэг нам ялаад өмнөх ажлуудыг үгүйсгэж, албан тушаалын бялуу хувааж улс орноо дахин самарчих вий гэсэн айдас хүн бүрт бий?
  -Хүсэл эрмэлзэл, зориг, чин сэтгэл, хариуцлага, ёс зүй дутаад байгаа юм болов уу гэж хардаг. Засаглал гэдэг чинь яг үнэндээ суурь шинж чанар бүхий хүмүүс буюу улстөрчид л бий болгож байгаа зүйл. Гэтэл энэ улстөрчид хэн бэ гэдгээс их зүйл хамаараад байгаа биз. Үнэмлэхүй ялалт байгуулсан нам маань мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэж амлаж байсан боловч эргээд харахаар албан тушаалд хүмүүсийг ямар нэг үнэ, хэмжүүр бүхий зүйлээр үнэлж томилж байна. Мэргэжлийн Засгийн газрыг өндөр боловсрол эзэмшсэн, ажлын туршлага хуримтлуулсан, шударга, ёс зүйтэй хүмүүсээр бүрдүүлнэ гэж найдаж байсан. Гэтэл зарим тохиолдолд гурван хүн албан тушаалд өрсөлдлөө гэхэд тэднээс хамгийн боломжит хандив өгсөн хүнийг сонгох жишиг тогтлоо. Энэ нь бол маш буруу. Энэ эрчээрээ улс, иргэдээ чирчих вий, ирээдүй хойч үеээ ангалд унагах вий гэж санаа зовж байна.
  Сүүлдээ нийгэм ангилагдах гээд байна шүү дээ. Жишээлбэл, Энэтхэг улсад кастын систем гэж бий. Энэ нь маш их хөрөнгөтэй чинээлэг айлын хүүхдүүд л чанартай боловсрол эзэмшинэ. Бусад нь өндөр боловсрол эзэмшиж чаддаггүй. Улмаар боловсролын түвшингээс хамаарч маш их ялгаа гардаг. Өөрөөр хэлбэл, хувь заяа нь боловсролын түвшингээр нь тодорхойлогдож байдаг. Ядуу, эмзэг, орлого багатай хүмүүс өндөр боловсрол эзэмших боломжгүй. Өндөр боловсролгүй тул хөрөнгөтнүүдтэй эн зэрэгцэж ажил хөдөлмөр хийхэд хүнд. Ийм байдал Монголд бий болж, гүнзгийрэх вий гэж санаа зовнидог. Санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрээгүй хүмүүс маань сэтгэлгээний, аливаа сонголтын эрх чөлөөнд очдоггүй юм байна. Ямар нэг байдлаар бусдаас, бүлэглэлийн үзэл бодлоос хамаараад, эсвэл хэн сайхан зүйл ярьсанд нь итгээд байна.
  -Валютын нөөцөө нэмэгдүүлэхийн тулд дотоод боломжоо дайчлах ёстой хэмээн эдийн засагчид үзэж байгаа. Жишээ нь дэлхийн ноолуурын хэрэглээний 70-80 хувь нь монголынх боловч боловсруулалтын түвшин хангалтгүй тул Хятад руу түүхийгээр нь экспортолж, тэд бүтээгдэхүүн хийж борлуулаад байна?
  -Дотоодын бизнес эрхлэгчдийг дэмжсэн бодлого үгүйлэгдэж байгаа. Тухайн аж ахуй нэгжид ашигтай байхаас гадна Монгол Улсдаа валютын орлого олж ирэх зохицуулалтын механизм хэрэгтэй. Ноос ноолуур, арьс ширний боловсруулах үйлдвэр барих ёстой гэж олон жил ярьсан ч хангалттай түвшинд дэмжигдэж шийдэл гарахгүй байна. Хоёрдугаарт, нэгэнт түүхий эдээ боловсруулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн бол үүнийгээ гадны зах зээлд таниулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, Хятадын ноолууран бүтээгдэхүүн дэлхийд илүү танигдсан байдаг. Түүнтэй дүйцэхүйц хэмжээнд очихын тулд гарааны хөрөнгө оруулалтыг сайн хийж өгөх хэрэгтэй. Монголын ноолуур чанартай, илчлэг, органик гэдгийг сайн таниулсан тохиолдолд бүтээгдэхүүний борлуулалт олон улсад өснө шүү дээ. Говь, Гоёо зэрэг томоохон үйлдвэрүүд маш идэвхитэй ажиллаж, маркетинг сайн хийж байна. Тэрэнтэй адил үүнийгээ хэлбэржүүлээд илүү том зах зээл рүү гаргах шаардлагатай.
  Хятад үндэсний хувцас загварын салбарт нэлээн явдаг. Үүнтэй адил Монгол үндэстний хувцас урладаг компани, оёдолчид загвар хийцийн хувьд өргөн сонголттой, гоё шийдэлтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дотооддоо нэлээн тэлсэн байна. Одоо үүнийгээ маркетинг хийж гадагш таниулах хэрэгтэй юм болов уу. Энэ нь зөвхөн оёмол бүтээгдэхүүн бус бүх бүтээгдэхүүнд хамааралтай. Жишээлбэл, бизнесийн байгууллагууд, аж ахуй нэгжүүдтэй уулзахаар бүтээгдэхүүн хийх санаа байна гэдэг. Гэтэл бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нийлүүлэх зах зээлээ судлах ёстой болдог. Манай улс гурван сая хүн амтай. Түүний нэг сая гаруй нь хөдөлмөрийн бүтээмжтэй, худалдан авах чадвартай хүмүүс байгаа шүү дээ. Тэгэхээр ийм жижиг зах зээлтэй тул олон давтамжтай өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ эрхлэх, эсвэл гадагшаа том зах зээл рүү гарах шаардлагатай болдог. Хамгийн гол нь үүний цаана судалгаа хөгжлийн газар, хэлтсүүд аж ахуй нэгжүүд дээр хөгжөөгүй. Тиймээс бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх зах зээлээ бүрэн тодорхойлж, төсөөлж чадахгүй байна. Энэ тал дээр янз бүрийн шугамаар зөвлөх хэрэгтэй. Мөн зах зээлтэй нь холбож өгөхийн тулд бүр жижиг түвшинд орохгүй ч гэсэн Засгийн газар хоорондын гэрээ хэлэлцээрүүд, олон талт чөлөөт худалдааны хэлцлүүдийг сайн бий болгох хэрэгтэй.
  
• 
  О.Сүрэн: Дэлхийн жишигт нийцсэн төмөр замтай болохгүй бол Тавантолгойн нүүрс 20 доллар байсаар байх болно
  2016 оны 10 сарын 13
  УИХ-ын гишүүн асан, төмөр замын инженер О.Сүрэнтэй ярилцлаа.
  
  -Та бол мэргэжлийн төмөр замчин. Бас УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр та бидний ярилцлага төмөр зам хийгээд улс төрийн хүрээнд өрнөх байх. УБТЗ-ын шинэ дарга томилогдоод хэдхэн хонож байна. Нэгдүгээрт, хугацаа нь дуусаагүй Л.Пүрэвбаатар даргыг солих ямар шалтгаан байсан бэ?
  
  -Төмөр зам бол улс төр, бизнесийн салбарын ашиг сонирхолд маш их өртдөг болсон салбар. Засгийн газар юм уу Зам тээврийн сайд өөрчлөгдөхөд л Замын даргыг сольдог болсон. Сүүлдээ УИХ-д төлөөлөлтэй болж байгаад Төмөр замын даргыг авдаг жишгийг тогтоолоо доо. Жишээ нь УБТЗ-аас салаалж тавьсан 90 гаруй км суурь бүтэц эзэмшдэг, тээвэрлэлт хийдэг, гаднын эзэнтэй компани замын даргыг томилуулах асуудлыг нэлээн эртнээс хөөцөлдөж эхэлсэн. Сонгуулийн үр дүнгээр энэ компани УИХ-д төлөөлөлтэй болсон нь Засгийн газар, төмөр замд төлөөлөл бий болгосон гэж ойлгож байгаа. Иймд Замын даргад нэлээд зоригтой хүн өрсөлдөнө биз дээ. Хараад байхад сая яг л тийм үйл явц болж өнгөрлөө.
  
  -Хоёрдугаарт, даргын өрсөлдөөнд та яагаад оролцсонгүй вэ. Мэргэжлийн төмөр замчин очих ёстой байдаг бол энэ албан тушаалыг хамгийн сайн хаших хүний нэг гэж таныг хардгийн хувьд Төмөр замын даргад нэр дэвших болов уу гэж харж байлаа?
  
  -Би өөрөө хувийнхаа ажлыг дийлэхгүй л явна.
  
  -Төмөр замын даргад өрсөлдсөн гурван хүний хоёр нь төмөр замын салбарынх, тогооных нь хүмүүс. Нөгөө нь улстөрч. Энэ гурван хүний тэр нь томилогдвол салбартаа хэрэгтэй юм даа гэсэн бодол бол байсан биз дээ?
  
  -Тийм. Л.Халтарын хувьд унаган төмөр замчин. Энэ салбартаа ажиллаж, унаж босож явсан хүн. Мэргэжлийн, маш сайн төмөр замчин. Тиймээс төмөр замаа зөв утгаар нь хөгжүүлэх, улс төр бизнесийн бүлэглэлээс ангижруулах санаатай байсан байх. Д.Загджавыг улс төрийн харьцангуй эрүүл хүрээнийхэн дэмжсэн байх. Гэхдээ Д.Загджав улс төрийн нөхцөл байдлаа арай дутуу үнэлсэн юм болов уу гэж ойлгож байгаа. Нөгөө талаас замын даргын томилгоо 50 хувь оросуудаас хамаарч явдаг. Оросууд манайхныг улс төр, бизнесийн бүлэг¬лэлээс шалтгаалж замын даргаа өөрч¬лөх болгонд өөрсдийн ашиг сонирх¬лыг үргэлж оруулдаг. Яг ийм сонирхлын үүднээс УБТЗ-ын ерөнхий инженер гэж салбарынхаа техникийн бодлогыг хариуцдаг хамгийн чухал албан тушаалыг тэд өөрийн болгож авлаа.
  
  -Ерөнхий инженерийг бол манай талаас томилдог байсан байх аа?
  
  -Тийм ээ. Гэтэл сүүлийн хэдэн томилгооноос гол гэсэн орлогч нарыг дандаа оросууд томилсон. Өмнө нь Санхүү эрхэлсэн, Хөдлөх бүрэлдэхүүн эрхэлсэн орлогчийг авсан. Одоо техникийн бодлого хариуцсан орлогчийг авчихлаа. Харин монголчуудад болохоор замын даргааас гадна Хөдөлгөөний аюулгүй байдал, Хөдөлмөр хамгаалал гэсэн ач холбогдол багатай ч илүү хариуцлага хүлээх орлогчийг нь үлдээсэн. Ер нь УБТЗ өнөөдөр Оросын ялангуяа “РЖД”-гийн эрх ашгийг хамгаалсан хэлбэр рүүгээ өдөр болгон явж байгаад би хувьдаа маш их эмзэглэдэг. Тэгэхээр Төмөр замын даргыг гурван жилээр тавих сонгох бол асуудал биш. Үнэхээр манай улс төрийн буруу тогтолцооноос болж улс төр бизнесийн бүлэглэлийн ашиг сонирхол төмөр замыг улам муу тал руу нь явуулж байна даа.
  
  Уг нь төмөр зам далайд гарцгүй манай орны хувьд номер нэг үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа юм шүү дээ. Дэлхийн олон дайн төмөр замаас болж гарч байсан. Ойрын жишээ хэлэхэд 1905 оны Орос, Японы дайн Манжуурын төмөр замыг хэн эзэмших вэ гэдгээс гарсан. Тэгэхэд бид зүгээр л май гээд бэлэглэчихлээ. Д.Жигжиднямаагийн хувьд ажиллахыг нь харах л үлдэж. Технологийн маш нарийн бөгөөд хүнд ажилтай төмөр замчдыг яам тамгын газартай адилтган бүтцийн өөрчлөлт нэрээр битгий бужигнуулаарай. Чиний миний хүн гэж битгий солиорой гэж захих байна.
  
  -90 км төмөр зам барьсан хувийн компани гэж та хэллээ. Энэ бол “Болд төмөр Ерөө гол”-ыг хэлж байна гэж би ойлголоо. Зөв үү?
  
  -Зөв, зөв.
  
  -“Болд төмөр Ерөө гол”-ынхон УИХ-д төлөөлөлтэй болчихлоо, Замын даргыг авахаар зүтгэсэн гэхээр тэдний зүтгүүлсэн хүн нь Төмөр замын шинэ дарга Д.Жигжиднямаа мөн үү. Тэр хүн яаж “Болд төмөр Ерөө гол”-той холбогддог юм бэ?
  
  -Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр янз бүрийн яриа, таавар гардаг. Би тэрхүү мэдээллийн хүрээнд тэгж харж байгаа юм. Д.Жигжиднямааг Тээвэр эрхэлсэн орлогч байх үед Замын-Үүдэд авчраад Монголын вагонд ачих олон улсын дүрэмтэй ачаа Эрээнд “Болд төмөр Ерөө гол”-ын вагонд ачигддаг схем байсан юм. Сүүлдээ УБТЗ-ын биш Эрээний төмөр замынхан вагон хуваарилдаг ачдаг болсон. Эндээс хардлага эхэлсэн юм. Дараа нь үүнийг солих гээд чадаагүй. Ер нь Д.Жигжиднямааг “Болд төмөр Ерөө гол”-той холбоотой гэдгийг саяын томилгооноос гадна өмнө нь явуулж байсан ажлаар нь үндэслэж бичиж, ярьж эхэлсэн байдаг юм. Цаашлаад УБТЗ “Болд төмөр Ерөө гол” гэсэн гадаадын эзэнтэй компанийн төмөр зам болчих вий гэсэн эмзэглэл энэ салбарынханд байгаа.
  
  -Таны эмзэглэл бодитой байх шалтгаан мэргэжлийн бус бидэнд ч харагдаж байна. Яагаад гэхээр “Болд төмөр Ерөө гол”-ын 90 гаруй км төмөр замыг барьчихсан байгаа. Тэр нь цаашаагаа “МТЗ”-ын эзэмшлийн 30-иад км замтай холбогддог. Тэгэхээр “МТЗ”-ын зам бол ерөөсөө л “Болд төмөр Ерөө гол”-ын замыг ашиглахгүйгээр гол замтайгаа холбогдож чаддаггүй тийм нөхцөл байдал үүсчихээд байна?
  
  -Төр салаа замын хувьд эзэмшдэг хэд хэдэн үндэслэл байдаг. Хуульд заасан ач холбогдлоор нь суурь бүтцийн 51 буюу түүнээс дээш хувийг төр эзэмшиж болно гэдэг заалт нь зөвхөн салаа зам дээр хэрэглэх заалт юм. Хил гарч байгаа ба стратегийн орд газар руугаа тавьсан 100 хувь төрийн эзэмшлийн гол замаа ачаа тээврээр дэмжих зорилгоор түүнтэй огтлолцсон салаа замын 51 ба түүнээс дээш хувийг төр эзэмшдэг жишиг улс орнуудад байдаг. “Болд төмөр Ерөө гол”-ын төмөр замаас Төмөртэй орд хүртэл тавьсан 30-аад км төмөр зам нь хуулиараа ч ач холбогдолоороо ч төрийн байх ямар ч үндэслэл байхгүй.
  
  -Гэтэл зууны бүтээн байгуулалт боллоо гээд л өнгөрсөн жил дарга нар очиж тууз хайчлаад байсан шүү дээ.
  
  -Ямар юмны зууны бүтээн байгуулалт байх вэ. Төр эзэмшээд байх ямар ч ач холбогдолгүй зам. Яагаад гэвэл Нэгдүгээрт, тэр замыг тавьсан орд нь улсынх биш. Хоёрдугаарт, энэ зам нь 100 хувь хувийн салаа замаас үргэлжилсэн салаа зам юм. Энэ зам бол тэр ордын эзэд болон “Болд төмөр Ерөө гол” компанийн эзэмшилд байх ёстой төмөр зам юм. Төрд бол нэг төгрөгийн үнэгүй эд.
  
  -“Зууны бүтээн байгуулалт”-ыг хэлээд байна уу?
  
  -Тийм ээ. Тэр ордыг төрийн эзэмшлийнх биш гэж би ойлгож байгаа юм. Хувийн хэвшлийн салаа замаа үргэлжлүүлээд 30-аад км зам тавьчихаад төр түүнийг нь 100 хувь авна гэдэг бол зүгээр л луйвар. УБТЗ-тай огтлолцож байгаа 30 гаруй км зам бол төрд ашигтай, ашиггүй нь огт хамаагүй. Угаасаа манай төр төмөр замынхаа 50 хувийг эзэмшдэг зам руугаа оруулж байгаа салаа замаа тэр тусмаа 100 хувь хувийн хэвшил, гаднынхан эзэмшдэг замаа ашиглуулаад буцаагаад худалдаад авч байгаа нь Монголын төр эзэнгүйн шинж. Хулгайч луйварчдын төлөө үйлчилдэг болчихсон л гэж харж байна. Тэр зам хэнд үнэтэй вэ гэвэл нэгдүгээрт, тухайн замыг тэтгэх ачаа өгч байгаа “Болд төмөр Ерөө гол”-д л ашигтай. Эндээс Монголын төр эзэнгүй болчихсон, луйварчдын гарт хэдийнэ орсныг харж болно.
  
  -Төр эзэмшилдээ авсан гэхээр Монголын төмөр зам компани (МТЗ)-ийн эзэмшилд ирсэн гэсэн үг биз дээ?
  
  -Мэдэхгүй байна. “МТЗ”-аас өөр төрийн мэдлийн төмөр замын компани байхгүй юм чинь тэнд л байгаа байх. Ямар ч байсан дээрх төмөр замыг төр худалдаад авсан гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс хараад гайхаж сууна.
  
  -“МТЗ”-ын эзэмшилд тэр зам орсон уу гэж асуугаад байгаа нь одоогийн сайд Д.Ганбат тухайн үед “МТЗ”-ын гүйцэтгэх захирлаар нь ажиллаж байсан болохоор ямар нэгэн холбоо байгаа юм болов уу гэж сэтгүүлчийн хардах эрхээ эдлэх гээд л…
  
  -Энэ талаар сайн мэдэхгүй байна. Хэвлэлийн хэмжээнд мэдээлэлтэй л байна. Гэхдээ тэр зам төрд нэг төгрөгийн үнэгүй гэдгийг дахин хэлье. Ямар зорилгоор хэн нь худалдаж авсан юм бол бүү мэд.
  
  -Уг нь тухайн замыг УБТЗ-ын замтай огтолцуулсан бол ашигтай байх байсан уу?
  
  -Салаа зам ер нь ашиггүй байдаг юм. Яагаад гэхээр УБТЗ-ын 50 хувийг л төр эзэмшиж байгаа учраас түүнээс салбарлаж байгаа зам, тэрийгээ ачаа тээврээр дэмжиж явдаг. Түүнээс биш салаа замаас салсан замыг цаашаа үргэлжлүүлээд тавьсан салаа замыг төр нь худалдаж авдаг жишиг дэлхийн түүхэнд байхгүй. Хувийн компанийн тавьсан салаа замаас үргэлжлүүлсэн салаа замыг шүү дээ.
  
  -1949 оны гэрээгээр УБТЗ-ын 50 хувийг Монголын төр эзэмшдэг. Суурь бүтэц нь 100 хувь улсын мэдэлд байхгүй байх нь ямар хор хохиролтой байдаг юм бэ. Хэрвээ 100 хувь төрийн мэдэлд байвал ямар ашигтай байдаг юм бол
  
  -Энгийнээр тайлбарлавал автозамтай адилхан. Дархан, Замын-Үүд рүү явж байгаа автозамын тодорхой хувийг нь хувийн хэвшил эзэмшээд эхэлбэл “Чиний машин явахгүй. Миний машин явна” гэнэ биз. Дээрээс нь, тээврийн хураамж өндөр авна гээд зовооно. Үүнтэй л адилхан. Далайд гарцгүй манайх шиг оронд төмөр зам шиг үндэсний аюулгүй байдалд хамгийн их ач холбогдолтой зүйл байхгүй. Бидний хувьд далайд гарцгүй, манайх өргөн царигтай, хятадууд нарийн царигтай учраас Эрээн хүртэл л явдаг. Ийм учраас уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс эхлээд бүх юмаа тэндхийн үнээр өгч байгаа. Дэлхийн зах зээлийн үнээр өгөх ямар ч боломжгүй. Эрээнд очоод ачаагаа буулгасан л бол тэндхийн үнийг дагахаас өөр аргагүй. Нүүрсний үнэ жишээ нь 200 ам.доллар байлаа гэхэд яг тэр үнээр Эрээнд аваачаад зарна гэж хэзээ ч байхгүй.
  
  -Одоо бол Австралиуд нүүрсээ 300 доллараар бид аман дээрээс нь 20 доллараар зарж байна гэж халаглаад байгаа шүү дээ. Ингэхгүйн тулд яах ёстой юм бэ?
  
  -Уурхайн аман дээрээс шууд далайд гарах дэлхийн стандарт гэж бий. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн стандартаар ажилладаг тийм л төмөр замтай болох хэрэгтэй. Ингэхгүй бол сайн чанарын нүүрсээ Эрээний болон уурхайн аман дээрх үнээрээ өгсөөр байх болно. Уг нь Зам тээврийн яаманд Диспитчерийн албыг бий болгосон. Галт тэрэгний хөдөлгөөн зохицуулах зорилгоор. Тэгэхээр энэ алба юу хийх ёстой юм гэхээр Дэлхийн худалдааны байгууллага, Далайд гарцгүй орны дамжин өнгөрөх худалдааны конвенц, Варшавт төвтэй олон улсын төмөр замын холбооны дүрэм журмын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Төмөр замаар хоногт хэчнээн галт тэрэг ямар маршрутаар явуулах, ямар боомтод хүргэх зэргийг сар, жилээр нь аваад тээвэрлэлтийн график гаргах ёстой юм. Манайд хил огтолсон Баянтүмэн, Наушк гээд хоёр гарц байдаг. Тэгэхээр дээрх албаныхан энэ замаар явж байгаа гал тэрэгнүүдийг цаашаа явуулах ямар боломж байна гэдгийг нь график маягаар гаргаж байх ёстой байдаг. Гэтэл суурь бүтэц, тээвэрлэлтээ Оростой 50, 50 хувь эзэмшдэг болохоор хийж чадахгүй байна. Одоо Тавантолгойд олон улсын зэрэглэлийн нарийн царигтай төмөр зам тавьчихвал энэ алба жинхэнэ утгаараа ажиллана.Харамсалтай нь, төмөр замаа ч тавьж чадахгүй улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн ашиг сонирхлын хүрээнд л ажиллаж байна. Шинээр сайд болсон хүмүүс нь ч намынхаа болон өөрийнхөө сонгуулиар ажилласан хүнийг цалинтай болгох шат нь төмөр зам болчихоод байна. Хөдөлгөөн зохицуулалтын албанд гэхэд нэг ч мэргэжлийн хүн байдаггүй юм гэсэн. Баахан биеийн тамирын багш, хуульч суудаг гэж би сонссон.
  
  -Суурь бүтцийг 100 хувь эзэмшдэггүй болохоор олон улсын гэрээ конвенцоор хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийг Оросоос шаардаж чаддаггүй юм байна гэж ойлгож болох уу?
  
  -Монголоос хойшоо гарч байгаа ачааг монгол вагонд ачаад ч гаргадаггүй юм шдээ.
  
  -Яагаад?
  
  -Оросууд танай вагоныг хүлээж авахгүй гэдэг. Олон улсын гэрээ конвенцоо биелүүлэхийг шаардаж зарга үүсгэлээ гэхэд 50 хувийг эзэмшдэг оросуудаас бас зөвшөөрөл авах шаардлагатай байдаг юм.
  
  -Хэрвээ бид суурь бүтэц, тээвэрлэлтээ 100 хувь эзэмшдэг байсан бол ямар давуу эрхийг эдэлдэг юм. Хууль дүрэмдээ яг юу гэж заасан байдаг юм бол?
  
  -Далайд гарцгүй орны дамжин өн¬гөрөх конвенцийн маш том заалт байдаг. Тэр нь далайд гарцгүй орны галт тэргийг үг дуугүй хүлээж авна. Ингэдээ дотоод тарифаараа тухайн галт тэргийг хүссэн нь боомт руу нь хүргэж өгөх тухай. Варшавт төвтэй олон улсын төмөр замын холбоо бол тухайн улсын вагон, өөрийнхөө ачааг тээвэр¬лээд явахад ямар нэгэн байдлаар саад болохгүй байх зохицуулалтыг хий¬дэг. Варшавт төвтэй төмөр замын хол¬бооны дүрэм, техникийн нөх¬цөлөөр Оросын нутгаар Монголын вагон явахад илүү техникийн нөхцөл шаардах¬гүйгээр өөрсдийн стандартыг шаарддаг. Тэгээд өөрсдийн дотооддоо мөрддөг тарифаар манай ачааг явуулах үүрэгтэй. Суурь бүтцээ 100 хувь төр эзэмшдэг бол ийм сайхан боломжууд байдаг.
  
  -Суурь бүтцээ бүрэн эзэмшдэггүй болохоор Оросуудад монопуульдаг юм байна. Тэгвэл Хятад руу холбогдохын тулд заавал нарийн царигтай төмөр замд бидэнд хэрэг болно. Тавантолгойгоос Хятад руу нарийн царигтай төмөр тавих илүү ашигтай байх нь ээ?
  
  -Тийм. Олон улсын хууль дүрмээр зохицуулаад л цаад боомт руугаа хүрнэ. Манайхан яриад байгаа. Өвөрмонголтой хамтраад төмөр зам тавина гэж. Тэр өртөө бол яг үнэндээ зүгээр уурхай хүртэл Хятадаас оруулж ирэх салаа зам. Өөрөөр хэлбэл, олон улсын хууль дүрмээр зохицуулахгүйгээр орон нутгийн дүрмээр явуулах салаа зам.
  
  -Зам тээвэр, хөгжлийн яамнаас Өвөрмонголын Шилийн гол аймагтай төмөр замын асуудалд хамтран ажиллахаар болсон тухай мэдээлэл гарсан. Энэ нь бидний хүсээд байгаа нүүрсээ Тянжинь боомт руу аваачдаг замын эхлэл нь болох юм биш үү?
  
  -Эсрэгээрээ тэр хүслийг бүрэн хааж байгаа асуудал.
  
  -Яагаад?
  
  -Олон улсын хууль дүрэм, Варшавт төвтэй төмөр замын олон улсын холбооны дүрмээр биш Шилийн гол аймаг, Монгол Улс хоёрын хооронд байгуулсан гэрээний дагуу л явна. Өөрөөр хэлбэл, Зам тээврийн яамны Хөдөлгөөн зохицуулалтын албаар орж зохицуулах нөхцөл бүрдэхгүй. Харин Шилийн гол аймгийн үнээр нүүрсээ хүргэх гэж байгаа маш буруу асуудал.
  
  -Тэгээд яана гэж?
  
  -Урагшаа бүтээгдэхүүнээ гаргах гэж байгаа компаниуд нийлж байгаад олон улсын дүрэм журмаар зохицуулах стратегийн нэг л замтай болох ёстой. Тэр нь 100 хувь төрийн мэдэлд байх ёстой. Тэр замаасаа уурхайнууд руугаа салаа зам тавих эсэх нь тэдний өөрсдийнх нь асуудал. Тэгж байж төмөр замын ачаа, тээвэрлэлт олон улсын хууль дүрмийн дагуу явна. Ингэхгүйгээр Өвөрмонголын Шилийн гол аймагтай гэрээ хийгээд хил гарсан мухар замыг оруулах нь буруу. Энэ нь Шилийн гол аймаг руу бүтээгдэхүүнээ гаргадаг салаа замтай болж буйгаас өөрцгүй. Миний хувьд үүнийг битгий хийгээсэй гэж маш их мөрөөдөж, санаа тавьж байна. Хэрвээ энэ замыг баривал Говь-Алтайгаас Өвөрмонголын нэг аймагтай нийлсэн замтай болно. Хөшөөтөөс бас л Өвөрмонголын салаа мухар зам бий болно. Тэр нь цааш явсаар Дорнод, Сүхбаатар гээд олон салаа замтай болно. Үр дүнд нь бид дэлхийн зах зээлд хэзээ ч гарахгүй. Өвөрмонголын нэг, нэг аймгийн үнээр арилждаг тогтолцоотой болох эхлэлийг нээж өгнө. Тиймээс хилээр бүтээгдэхүүнээ гаргадаг хувь, хувьсгалын хүмүүс бүгдээрээ нийлээд ганцхан суурь бүтэц нь төрийнх байх стратегийн нэг замтай болох хэрэгтэй.
  
  -Нүүрсний үнэ 300 доллар байсан ч хамаарахгүй гэсэн үг үү?
  
  -Дэлхийн зах зээлийн үнэ 1000 ам.доллар хүрсэн ч Шилийн гол аймгийн үнээр л зарсаар байх болно.
  
  -Таны хэлдэг “Тавантолгой анхдагч уу, төмөр зам анхдагч уу” гэдгийн учир ийм байх нь ээ.
  
  -Төмөр замгүй бол мянган сайхан орд газартай байгаад нэмэр байхгүй. Тэр орд газрыг үнэд хүргэх зүйл нь ерөөсөө л төмөр зам.
  
  Ярилцсан: С.Гандөл, С.Ононтуул
• 
  Б.Явууцагаан: Европт фэшн шоугаа зохион байгуулахыг зорьж байна
  2016 оны 10 сарын 10
  Бямбажавын Явууцагаан. Загвар зохион бүтээгч энэ бүсгүйн нэр элэг нэгт монголчуудад нь шинэ содон сонсогдож магадгүй. Харин тэрээр Японд өөрийн гэсэн нэр хүнд, байр суурийг олж чаджээ. Түүний “Picasso & Japonismo” цуглуулга нь япончуудын анхаарлыг та­таж, богино хугацаанд олон арван худалдан авагчтай болсон байна. Пабло Пикассог шүтэн биширдэг учраас тэрээр энэхүү агуу зураачийн олон талт бүтээлүүдээс санаа сэдэл авч өөрийн заг­варуудаа гаргасан гэдэг. Одоо Токио хотын Шинжикү, Шибуяа дүүргүүдийн тансаг зэрэглэлийн үнэтэй хувцас худалдаалдаг хэд хэдэн дэл­гүүрт монгол дизайнер Б.Явуу­цагааны улирлын болон кимоно цуглуулга худалдаалагдаж байгаа. Ийнхүү монгол бүсгүй япон үндэсний хувцас кимонод эрс зоригтой шинэчлэл хийн, орчин үеийн өнгө аясыг уламжлалт хэв маяг, тансаг чамин хийцтэй хослуулсан “ Yavuu” брэндийг гаргажээ. Тэрээр энэ сарын 21-нд “YAVUU SS17” буюу “ Yavuu” брэндийн 2017 оны хавар, зуны загварын фэшн шоугаа зохион байгуулахаар эх орондоо ирээд байгаа юм. Монголдоо анх удаа зохион байгуулах гэж байгаа энэхүү фэшн шоуных нь талаар болон “ Yavuu” брэндийнх нь тухай дизайнер Б.Явууцагаантай ярилцсанаа хүргэж байна.
  
  -Японы загварын зах зээлд монгол бүсгүй хэрхэн хөл тавив. Уламжлал, ёс жаяг, дэг журмаа хатуу барим­талдаг тэр ертөнцөд хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг мэдээж амаргүй байсан байж таарна?
  -Би Баянхонгор аймагт төрж өссөн. Бүр багаасаа л дунд сургуульд сурч байхдаа хувцас дизайны чиглэлээр явсан. “Үнсгэлжин” наадамд хоёр жил дараалан оролцож байлаа. Ингээд сонирхлоо дагаад “Урлах эрдэм” дээд сургуульд элсэн суралцсан. Ес, аравдугаар ангид байх үед маань Японы телевизийн олон ангит “Ошин” кино гардаг байлаа. Тэр киног их үздэг байсан маань Япон явах хүсэл эрмэлзэлтэй болгосон. Оюутан байх үед миний үеийнхэн гадагшаа их явж байсан. Тиймээс сонирхлоо дагаад хичээлийнхээ хажуугаар япон хэл бие дааж сурсан. Тэгж байгаад л Япон явах боломж олдсон доо. Японд амьдраад 12 жил болох гэж байна. Японы Вантан дизайны институтэд суралцаж, тэндээ мастер хамгаалсан. Японд дээд сургууль төгссөн хүмүүс өөрийн брэндээ байгуулаад мастер хамгаалдаг. Би ч гэсэн тэр дагуу л өөрийн брэндээрээ дипломоо хамгаалсан. Ингээд 2013 онд “Mercedes-Benz Fashion Week Tokyo” загварын шоунд анх оролцож байлаа.
  -Кимоног зоригтой өөр­чилсөн загварууд тань олны анхаарлыг их татсан гэж сонссон?
  -Тийм. Кимоног нэлээд судалсны үндсэн дээр өөрчлөх гэж оролдож эхэлсэн. Японд анх очоод кимоно өмсөж үзээд л, дугуйлан сэкцэд нь яваад л. Кимоногийн урлагийг нь судалж, үйлдвэрлэлийг нь ч сонирхсон. Материалыг нь мөн судалсан. Судлах тусам улам сонирхолтой болоод байсан л даа. Ингээд кимоногоороо дипломоо хамгаалсан. Кимо­ногийн материалыг европ хувцас руу оруулах нь гэдэг сэдвээр дипломоо хамгаалсан. Тэрнээс хойш одоо болтол кимоногоо хаяагүй. Кимоно бол хэдэн зуун жилийн түүхтэй. Судлаад барагдахгүй.
  -Хараад байхад Японд минималист загварууд ши­нэч­лэл авчраад байх шиг санагддаг. Өөрийн чинь заг­варууд бас тийм. Жижигхэн чамин деталиудтай?
  -Манай брэнд асишн коллекц гээд энгийн, өдөр тутмын хувцас юм. Масст зориулагдсан хувцас гэж болно. Харин кимоно бол цорын ганц хувь зарагддаг. Зөвхөн захиалгаар хийдэг. Би ийм хоёр чиглэлээр ажилладаг. Япон кимоног өмсөх маш хэцүү. Ганцаараа өмсч болдоггүй тийм хувцас. Би кимоногийн энэ байдлыг өөрчилж орчин үедээ зохицсон загвар оруулсан. Гэхдээ хэтэрхий задгай биш, тэгээд бас албаны стилийг гаргаж ирсэн. Япон хүмүүс маш даруухан. Нэг их чамин, хэт задгай хувцас өмсдөггүй. Үүнд нь зохицуулсан. Нөгөө талаар кимононы маш ихэмсэг, чамин загварыг нь хадгалсан. Тиймээс япончууд миний загваруудыг их сайн хүлээж авсан. Тэгээд л захиалагчдын маань тоо огцом өссөн дөө. Асишн коллекциос илүү кимоногийн захиалагчид маань нэмэгдээд байгаа.
  -Япончуудад өөрийн загвар, брэндээ хүлээн зөв­шөө­­­рүүлэхэд мэдээж бэрх­шээл тулгарч байсан байх. Шантарч байв уу?
  -Одоо ч гэсэн бэрхшээл байна. Яахав одоо бол тодор­хой хэмжээнд танигдлаа. Анх эхэлж байхад зөндөө бэрхшээл байсан. Японд ганцаараа очсон жаахан оюутан л байсан. Ганцаараа давхисаар байгаад л энэ хүрлээ. Тэндэхийн том үйлд­вэрүүд мөнгө төгрөггүй хүнтэй харилцахгүй. Хэн нь мэдэгдэхгүй нэг оюутан гүй­гээд байхаар харьцдаггүй юм билээ. Тэр их хэцүү байсан.
  -Тэдэнд яаж тоогдсон бэ?
  -Загвараа бариад л уйгагүй гүйгээд байсан. Би ийм загварын шоунд оролцсон юм гээд л танилцуулна. Гэхдээ япон хүмүүс нэг удаа уулзаад хүлээж авдаггүй. Угаасаа хаана ч тийм байдаг байх. Тэд орлого, ашгаа л бодно. Манайх энэ хүнтэй хамтарвал ямар ашиг байна л гэж харна. Тийм учраас эхний нэг жил бол хүн хүлээж аваагүй ээ. Хоёр дахь жилээсээ би ийм үзэсгэлэн хийсэн, одоо тэд дэх үзэсгэлэнгээ хийж байна аа гээд гүйгээд явсан чинь “Аан, энэ чинь бас уйгагүй яваад байна. Энэ хүнд итгэж болох юм байна” гээд арай өөрөөр хандах болсон. Япончуудын итгэлийг нь олно гэдэг хэцүү. Тэгээд бага багаар л мацсан даа. Кимоногийн нийгэмлэг ч гэсэн эхэндээ “За, дандаа л ийм хүмүүс ирж байдаг юм” гэсэн байдлаар хүлээж авсан Тэгээд би 2013 онд болсон шоундаа тэднийг урьсан. Шоуг минь ирж үзээд маш том үнэлгээ өгсөн. Ямар өөр юм бэ. Энгийн юм шиг мөртлөө чамин, яг япон хүний стилийг хадгалсан, хаана ч өмсөхөөр глобал загвар гаргаад ирлээ гэсэн. Тэрнээс хойш Кимоно нийгэмлэгийнхэн намайг дэмжиж ажилласан. Одоо дөрөв дэх жилдээ хамтарч ажиллаж байна. Сая бас би Кимоногийн нийгэмлэгийн захиралд Монголд шоугаа хийх гэж байна, та дэмжээч ээ гэсэн. “Аравдугаар сард Монголд шоугаа хийнэ. Та очоорой” гэхэд “Аан, тийм үү” гээд л өнгөрсөн. Тэгээд дараа нь би Монголд ирээд бүх юмаа бэлдээд, төлөвлөгөөгөө гаргачихаад бариад очсон. Тэгсэн чинь их сайхан хүлээж авсан. Чи чинь харин ямар хөдөлгөөнтэй нөхөр вэ гэсэн шүү.
  -Монголдоо анхны фэшн шоугаа зохион байгуулах гэж байна. Шоуны онцлог юу байх бол оо?
  -Энэ удаа би монголчууддаа кимоног танилцуулахыг зорьж байна. Японы Кимоногийн нийгэмлэгтэй хамтраад үзэсгэлэн гаргана. Уг нийгэмлэгийн захирал нь ирнэ. Манай монголчууд кимоног жинхэнэ утгаар мэдэрч, таниасай гэж хүсч байгаа. Япондоо бол кимоно 20-30 сая, бүр 50 саяын үнэтэй байдаг. Тийм кимоног фэшн шоуныхаа үеэр нээгдэх үзэсгэлэндээ тавина. Мөн энэ үзэсгэлэнгийн үеэр кимоног хэрхэн хийдэг талаар маш ховор сонин бичлэгийг үзүүлнэ. Манайхан кимоно гэхээр их үнэтэй л гэж яриад байдаг. Ийм нарийн чимхлүүр ажилтай юм байна гэдгийг нь хараг. Дээрээс нь миний фэшн шоуг үзээд ийм хувцасыг ийм болгоод өмсч болох юм байна гэдгийг мэдэрнэ. Кимоног сайн мэдэхгүй хүн миний европ загварын хувцаснуудыг хараад “Зүгээр байдаг л хувцас, байдаг л загвар байна” гэж харж магадгүй. Жинхэнэ кимоногоо үзэсгэлэнгээс харчихаад, дараа нь шоуг үзэх юм бол тухайн хүний ойлголт, мэдлэг нь өөр болчихсон болохоор хүлээлт нь ондоо байх болов уу гэж бодож байна. Фэшн шоунд маань эхлээд миний асишн коллекциуд явна. Дараа нь кимоно коллекциуд маань явна. Ийм хоёр хэсэгтэй.
  -Кимоног европ загварт оруулсан шигээ монгол үндэсний хувцсаа шинэчлэх бодол бий юү?
  -Энэ удаагийн фэшн шоугаараа монголчууддаа зориулаад сонирхуулах маягаар кимоног монгол дээлний загвартай хослуулсан загвараа толилуулна. Манай монголчууд Цагаан сар, наадмаар дээлээ их өмсдөг. Дээлний хэрэглээ их өргөжиж, үндэсний хувцсаа өмсөх дуртай болсон байна. Цаашид үндэснийхээ хувцсыг судална. Үзэсгэлэн болгон дээрээ Монголынхоо ястнуудын дээл хувцасны үзэсгэлэнг гаргах санаа бий. Тэгэхдээ зүгээр нэг үзэсгэлэн биш үүх түүхтэй нь холбож хийе гэж бодож байгаа.
  -Таны европ загварууд хэр эрэлттэй байгаа вэ. Барууны ертөнц кимоног хэр сонирхдог юм бол?
  -Парист нэг япон залуу байдаг. Тэр кимоногоор загвар хийдэг. Тэр залуу маш мундаг яваа. Европыг давамгайлж байсан. Сүүлийн үед эрч нь жаахан буурч байгаа. Харин миний загвар бол шинэлэг. Гэхдээ тийм айхтар авангард биш зүгээр энгийн загварууд байгаа. Жаахан чамин хийц, оруулгануудтай. Энэ бол япон стиль л дээ.
  -Цаашид баруунд өөрийн брэндээ гаргах уу?
  -Европ руу гарах санаа байгаа. Дараагийн коллекшн шоугаа хаана хийх вэ гээд судлаад л байгаа. Одоо бол Европт нэг фэшн шоу хийхэд хангалттай гэж бодож байна. Би өмнө нь өөрийгөө голоод байсан юм. Гэнэт гарч болохгүй. Маркетингаа судлах ёстой. Барууныхан бол өөрсдийнхөө загварт сэтгэл ханачихсан. Европ хүмүүсийн сэтгэлд баргийн загвар таалагддаггүй. Тэд зүгээр л үзээд өнгөрчихдөг. Тийм баймааргүй байгаа юм. Нэгэнт л зардал мөнгө гаргаж байгаа юм чинь Европын бүх хүн сонирхохоор загвар хиймээр санагддаг. Тийм учраас миний туршлага бага байна. Эхлээд Монголдоо танигдъя. Японд тодорхой хэмжээнд танигдлаа. Алхам алхмаар, шат шатаар л өгсөнө дөө.
  -Үндэснийх нь хувцсыг эвдээд европтой холбоод л, бүр монгол дээлтэй холиод загвар гаргаад ирэхээр япончууд хэр хүлээж авч байна?
  -Япончууд дунд дургүй хүн байна. Тэд кимоног хамаагүй эвдлээ гээд намайг шүүмжилнэ. Тэр тусмаа гадаад хүн үндэснийх нь хувцасаар оролдохоор аргагүй л дээ. Гэхдээ манай брэнд захиалга ихтэй. Би өөрийнхөө зорьсноороо л, загваруудаа хамгаалаад л явсан. Эхлээд даавуу талаасаа, өөрөөр хэлбэл материал нь европ хувцастай тохирохгүй ээ гэдэг байсан. Кимоногийн материал бол уналттай материал. Угаасаа дээр үеэс кимоног гараар оёдог байсан. Одоо ч гараар оёдог. Тиймээс наад оролдлого чинь бүтэхгүй ээ гээд багш нартаа зэмлүүлсэн. Гэхдээ би шантраагүй. Кимоног нь эвдээд жакет, өмд болгоод гаргаад ирсэн. Яахав материал нь жаахан сунах гээд байдаг талтай. Гэхдээ цаашид сайж­руулна. Илүү сайн болгож хийнэ. Кимононы материалын өргөн ердөө 35 см байдаг. Дээр үеэс л ийм стандарттай. Тэр хэмжээг эвдэх санаатай байна. Би өөрийн оригнал даавууг хийлгэнэ гэж бодож байгаа.
• 
  Д.Гантулга: Улстөрчид ийм арчаагүй байж болохгүй. Эр зоригтой, шийдэмгий байх ёстой
  2016 оны 10 сарын 03
  УИХ-ын гишүүн Д.Гантулгатай ярилцлаа.
  
  -Шинээр бүрэлдсэн парламентын хамгийн залуу гишүүн нь та. Таны намтрыг уншихад 1987 онд төрсөн гэж байсан. Яагаад ийм залуудаа УИХ-д нэр дэвших шийдвэр гаргасан юм бэ?
  -Монгол Улсын долоо дахь удаагийн парламентын сонгууль болж өнгөрлөө. Долоон удаагийн УИХ-ын сонгуулийн нийт хугацааг авч үзвэл хамгийн залуудаа сонгогдож байсан нь Д.Батбаатар гэж хүн бий. Д.Батбаатар гишүүн 1992 онд 28 настай байхдаа Налайх дүүргээс сонгогдож байсан юм билээ. Хоёр дахь тохиолдол нь би болж байна. Удахгүй 29 нас хүрнэ. Залуу хүн улс төрд орох шаардлагатай гэж би боддог. Яагаад гэвэл, нэгдүгээрт, Монгол Улс залуучуудын орон. Хоёрдугаарт, улс төрд залуучуудын оролцоо харьцангуй бага байна. Орон нутагт ажиллаж, иргэдтэй уулзалт хийхэд ихэвчлэн төрийн албан хаагчид, эсвэл ахмадууд л ирдэг. Төрийн албан хаагчид, ахмадуудтай уулзана гэдэг чинь тэдний асуудал л яригдана гэсэн үг. Харин залуучууд асуудал ярьдаггүй, уулзалтад оролцдоггүй болохоор өөрсдийг нь хамгаалах, өөрсдөд нь чиглэсэн, эрх ашигт нь нийцсэн бодлого төдийлөн гардаггүй юм. Тиймээс залуучуудын дуу хоолой болж, тэдний үгийг төрд хүргэх төлөөлөл зайлшгүй хэрэгтэй байна. Тэр утгаараа УИХ-д нэр дэвших шийдвэр гаргасан.
  -УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоос өмнөх ажлын туршлагаасаа хуваалцвал?
  -Миний хувьд зургаан жилийн өмнө МАН-ыг сонгон элсч, хөгжил шинэчлэлийн төлөө дуу хоолойгоо хүргэе гэж намын боловсон хүчний хамгийн залуу байгууллага болох Оюутны холбооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. Оюутны холбооны ерөн­хий­лөгчөөр ажиллаж байх хугацаандаа мөн хамгийн залуудаа намын Удирдах зөвлөлд сонгогдсон хүн болсон. Мөн Монгол Улсын Шадар сайдын зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Ингээд 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн тойрог хуваагдахад Хэнтий аймагт буюу УИХ-ын сонгуулийн 42 дугаар тойрогт нэр дэвшихээр болсон.
  -42 дугаар тойргийг яагаад сонгосон юм бэ?
  -Хэнтий аймгийн Мөрөн сум 42 дугаар тойрогт хамаарч байсан. Мөрөн суманд би төрж, өссөн. Манай ээж мөн адил тус сумын уугуул хүн. Мөрөнгийн наад талд оршдог Жаргалтхаан сум манай аавын төрсөн нутаг. Хэнтий аймгийн төвд дунд сургуулиа төгссөн. Төрсөн гэр маань хөдөө байдаг байсан учраас 5-10 дугаар анги хүртлээ хамаатан садан, найз нөхөд гээд 20 гаруй айлаар амьдарч байсан. Хүүхэд байхдаа хүүхдийн байгууллага, оюутан болоод оюутны байгууллага удирдаж ирсэн. Хожмоо нутгийнхаа Оюутан залуучуудын холбооны ерөнхийлөгч болоод одоог хүртэл ажиллаж байна. Тиймээс төрсөн нутаг Хэнтий аймгийн ард иргэд надад итгэл хүлээлгэнэ гэдэгт итгэн 42 дугаар тойрогт нэр дэвшсэн.
  -Сонгуульд нэр дэвшигчдээ тодруулах, тэр дундаа тойрог хуваарилах үед нам дотор багагүй маргаан, өрсөлдөөн үүсдэг. Тэр тусмаа том намаас залуучууд тойрогт хуваарилагдана гэдэг бол тун хэцүү. Таны дэвшсэн 42 дугаар тойрогт УИХ-ын гишүүн асан Н.Ганбямба нэр дэвшинэ гэж байсан ч тийм зүйл болоогүй. Ямар үйл явдал болоод Н.Ганбямба биш та дэвшихээр болсон юм бэ?
  -Нэгдүгээрт, улс төр өөрөө өрсөл­дөөн. Хоёрдугаарт, нэр дэвшүү­лэх­дээ намаас тухайн хүн ялалт байгуулах боломжтой юу гэдгийг хардаг. 42 дугаар тойрогт АН-аас нэр дэвшсэн, Хэнтий аймгийн Засаг дарга асан Ж.Оюунбаатарын рейтинг харьцангуй өндөр, ялалт байгуулах хамгийн өндөр магадлалтай хүн байсан. Энэ хүнтэй эн зэрэгцэх хэмжээнд өрсөлдөх хүн хэн байх вэ гэдэг дээр манай намынхан ярилцсан. Түүнээс гадна би намын Удирдах зөвлөлд ”Нийгэм шинэ үе, залуу хүмүүсийг хүсч байна. 42 дугаар тойрогт ялах боломж надад байна. Ялалт байгуулахын төлөө ажиллахаас гадна Д.Гантулга гэж эгэл жирийн малчин айлаас гаралтай, янз бүрийн бизнест холбогдоогүй, нэр цэвэр залууг МАН нэр дэвшүүлснээрээ нийгмийн дэмжлэг авах бололцоо бүрдэнэ. Тийм учраас УИХ-ын 42 дугаар тойрогт намайг дэвшүүлж өгнө үү” хэмээн хүсэлт гаргасан. Харин гаргасан саналыг маань намын Удирдах зөвлөл хүлээн авч 100 хувь дэмжсэн. Н.Ганбямба дарга нэрээ татаж, залуу, эрч хүчтэй хүн нэр дэвших санал гаргаж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлсэн.
  -Таныг айлын бага гэж сонссон юм байна. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоход гэр бүлийнхэн тань танаар бахархсан байх?
  -Гэр бүлийнхэн, найз нөхөд маань бүх талаараа тусалж, дэмжсэн. Эхнэр хүүхэдтэй. Аав маань малчин. Харин ээж маань тэтгэвэрт гарсан. Насаараа сум нэгдлийн бага эмч хийсэн хүн. Эцэг, эхээс зургуулаа. Би айлын бага. Ер нь их өнөр өтгөн айл байдаг.
  -УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод гурван сар орчим болж байна. Шинээр сонгогдсон гишүүд, тэр дундаа залуу гишүүдийн үгийг үл тоодог, элэг барьдаг зүйл ажиглагддаг. Танд тийм зүйл тохиолдож байв уу?
  -Намайг элэг барихгүй байх аа. 2006 онд Үндэсний шилдэг уран илтгэгч болж байлаа. Нэгдүгээр курст байхдаа ”Монголын лектор” төвд багш болж, улстөрчдийн хэлэх үгийг бэлдэж, зааж, зөвлөж, хөгжүүлэх ажил хийдэг байсан. 2008 оноос улс төрийн сонгууль дээр ажилласан. МАН бол харьцангуй ёс зүйтэй нам. Чи хэдэн настай вэ биш улс төрд ямар амжилт гаргасан бэ гэж ярьдаг. Удирдах зөвлөлийн гишүүн бол Удирдах зөвлөлийн гишүүн. Хашиж байгаа албан тушаал, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдлаараа л явдаг байх.
  -Эрх баригч хүчний гишүүн бо­лохоор үгийг тань үл тоосон байдал гарахгүй байгаа байх. Сөрөг хүчний гишүүн байсан бол өөр байх л даа.
  -АН төр барьж чаддагүй юм байна, МАН харин жагсч чаддаггүй юм байна гэж ярьдаг. Түүн шиг АН бол маш сайн сөрөг хүчин ш дээ. Цаашдаа ч тийм байх биз. Сөрөг хүчин сайн ажиллаж байж бодлого зөв гардаг. Сайн сөрөг хүчин байна гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Түүнээс гадна ард түмэн өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд ажилласан эрх баригчдад тохирох дүнг нь тавьсан. Эдийн засгийн хямралаас гадна улс төрд ч гэсэн хямрал бий болсон. Нэг нэгнийгээ хавчсан, дарангуйлсан, үл тоосон байдал газар авсан шүү дээ. Энэ бүхнээс харахад МАН ч гэсэн зөв ажиллах ёстой.
  -Танай намын Бага хурал хэзээ болох вэ?
  -Орон нутгийн сонгуулийн дараа болно.
  -Бага хурлаар ямар асуудлуудыг хэлэлцэх бол?
  -Ерөнхий нарийн бичгийн даргаа жинхэлнэ. Мөн нарийн бичгийн дарга нараа шинэчилж, солино. Бага хурлын гишүүдээс төрийн албанд очсон бол нам, төр хоёр тусдаа байх ёстой гэсэн логикоор заримыг нь чөлөөлж, томилох ажлууд байгаа.
  -Одоо Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Д.Амарбаясгаланг жинхэлнэ гэсэн үг үү?
  -Одоогийн байдлаар бодлого тийм байгаа. Гэхдээ орон нутгийн сонгуулийн үр дүн нөлөөлөх байх.
  -Орон нутгийн сонгуульд хэр ач холбогдол өгч ажиллаж байгаа вэ?
  -Хэд хоногоос аймгуудаар явна. МАН орон нутгийн сонгуульд ялах ёстой. Монгол Улс нэг улс хэрнээ орон нутгийнхан нь толгой мэдэж, түүнээс болж зөрчил, маргаан их гардаг. Үндэсний хэмжээнд явж байгаа бодлогоо унагаадаг. Орон нутгийн­хантайгаа ойлголцож чадахгүй бол ажил урагшлахгүй. Тийм учраас ялалт байгуулсан улс төрийн хүчинд бүх эрхийг нь өгөөд, дээрээс нь хариуц­лагаа тооцоод явах нь зөв юм. Тэгэхгүй АН орон нутагт ялчихвал дөрвөн жилийн дараа юу гэж тайлбарлах вэ. Ажил яваагүй нь АН, МАН хоёр ойл­голцоогүйгээс болсон гэх үү.
  -Та эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Төсвийн тодотгол дээр байр сууриа илэрхийлээч?
  -Орлогын эх үүсвэр нь тодорхойгүй атлаа зарлага нь тодорхой төсөв батлагдлаа. Дөрвөн их наяд төгрөгийн зардалтай. Тэгсэн хэрнээ Засгийн газраас оруулж ирсэн татвар нэмэх, зардлаа танах зэрэг саналуудыг бүгдийг нь болиулсан. Орлого олох эх үүсвэр нь тодорхойгүй байхад Засгийн газар яаж ажиллах юм бэ. Өр тавих уу, зээл авах уу, том төсөл хөтөлбөрүүдээ хөдөлгөх үү гээд шийдэхэд их амаргүй байдалд орчихоод байна. Засгийн газар сайн ажиллаад, оновчтой шийдвэр гаргаж чадна гэж найдаж байгаа. Гэхдээ зарчмын хувьд бид маш сайн бодох ёстой. Орлого тодорхойгүй, зарлагаа баталсан нь логикийн хувьд маш буруу зүйл ш дээ. Тэгэхээр орлогоо бүрдүүлэх, татварын зөв механизм бий болгох хэрэгтэй. Жишээлбэл, их орлоготой хүмүүсээс илүү татвар авах санал оруулж ирсэн. Энэ байж болох л хувилбар байсан. Ийм зүйлүүдээ цаашид хийж, ажиллах ёстой.
  -Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн тухайд юу хэлэх вэ?
  -Засгийн газрын мөрийн хөтөл­бөрийг сайн гэж дүгнэж байгаа. Ирэх дөрвөн жилийн болон урт хуга­цааны хөгжлийн том зургуудаа харж боловсруулсан. МАН-ын сонгуульд дэвшүүлж оролцсон мөрийн хөтөл­бөрийн 90 хувь орсон байгаа. Тэгэхээр хөгжлийн бодитой зураг гарах болов уу гэж бодож байна.
  -Эдийн засаг хүнд байгааг бүгд ярьж байна. Сайжруулах, тогтворжуулах гаргалгаа юу байна вэ?
  -Том төслүүдээ хөдөлгөх. Хөрөнгө нь, хөрөнгө оруулагч нь, санхүү нь, санхүүжүүлэгч нь тодорхой, ТЭЗҮ-ээ хийчихсэн маш олон төсөл бэлэн байж байна. Төр зөвшөөрвөл ажил нь эхлэхэд бэлэн. Монголд мөнгө орж ирэх бололцоо байна. Жишээлбэл, Өмнөговь аймагт цахилгаан станцын гурван том төсөл байна. Аль нэг нь л хөдөлнө. Гурвууланг нь хэрэгжүүлнэ гэж байхгүй шүү дээ. Гэтэл нэгийг нь хэрэгжүүлэх гэхээр үлдсэн хоёр нь гацаадаг. Улс төрийн лоббиноос болж. Ерөнхий сайд болон улстөрчдөөс хүсч байгаа ганц зүйл бол, эр зориг гаргаад аль нэгийг нь л хэрэгжүүл. Нөгөө хоёроос нь уучлал гуйгаад, унагаа. Эр зоригтой байх гэж л улстөрч болсон юм байгаа биз дээ. Зоригтойгоор шийдэх гэж л улс төрд орж ирсэн биз дээ. Гэтэл одоо бүгдэд таалагдах гээд ямар ч төслийг хөдөлгөхгүй байна. Тэгсэн атлаа аль нь хэрэгждэггүй. Ийм арчаагүй төр байж болохгүй. Шийдэл гаргадаг төр байх ёстой. Бүх асуудлыг шийдэж чадахгүй гэдгээ бас хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Өнгөрсөн дөрвөн жилийг л харчих. Нарийн төмөр зам тавих уу, өргөнийг тавих уу гэж хоёр талд хэрэлдсээр байгаад шийдэж чадаагүй. Аль алинд нь сул, давуу тал байгаа. Бүгдийнх нь сул талыг яриад л шийдээд явах ёстой. Улс төрчид зоригтой, зоримог, шийдэмгий байх ёстой.
  -Шийдэл олоод ”Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах гээд л байх шиг байна?
  -”Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдвал тодорхой хэмжээний мөнгө орж ирэх байх. Гэхдээ энэ хөтөлбөрт хамрагдвал зарим зүйлүүд хязгаарлагдмал бол­но. Жишээлбэл, энэ зардлаа тана, үүний­гээ хас, тэр хөтөлбөрөө хий гээд бидэнд шууд зааж эхэлнэ шүү дээ. Хэрвээ тэгвэл улс төрийн эрсдэлийг нь бид хүлээж чадах уу. Иргэдэд өгч байгаа хавтгайрсан халамжаа бүгдийг нь боль гэнэ ш дээ. Мөнгө өгч байгаа хүмүүс зүгээр орхичихгүй. Харин улс төрийнхний, иргэдийн хүсээгүй зүйлүүдийг хийнэ. Түүнийг нь бид хүлээн аваад хийж чадах уу гэдгээ бодох ёстой. Гэхдээ энэ бол цор ганц гарц биш гэдгээ хүлээн зөвшөөрөөд өөр арга хэрэгжүүлэх бололцоог олох хэрэгтэй.
• 
  ”Монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэл зүй хэл сурахад их дөхөмтэй байдаг”
  2016 оны 9 сарын 28
  “Сондор хилэн” төвийн багш, захирал С.Төмөрбат: Монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэл зүй хэл сурахад их дөхөмтэй байдаг
  
  Бидний дунд англи хэл сурах гэж оролдоод удаа дараа бүтэлгүйтсэн, өөрийгөө авьяас чадваргүй хэмээн голж шантарч яваа хүн хичнээн их байдгийг таашгүй. Тэдгээр хүмүүст “Нэг сарын хугацаанд англи хэлний дүрэм, цагууд, яриаг маш цэгцтэй сайн зааж сургаад зогсохгүй ямар ч залхуу, тогтож сууж чаддаггүй хүнийг сургаж дөнгөдөг гэнэ” гэх яриа итгэмээргүй “даажигнал” ч юм шиг санагдаж болох. Гэхдээ олны үг ортой гэдэг. “Сондор хилэн” төвийн захирал, С.Төмөрбат багш дээрх сургалтыг явуулдаг бөгөөд үр дүн нь маш сайн гарч байгааг дуулаад эрхгүй сониучирхлаа. Англи хэл сурахыг хүсдэг ч зөв арга барилаа олоогүй, өөрийгөө бүрэн дайчилж чаддаггүй олон хүнд бидний яриа хэрэг болох болов уу. Хэвлэл мэдээллээр төдий л сурталчилгаа хийдэггүй тэдний хувьд төгсөгчдийн сэтгэгдэл, аман яриа хамгийн хүчтэй “PR”. Харин сайн сургаж чаддагийнх нь баталгаа нь хэд хэдэн зузаан хавтас дүүрэн төгсөгчдийн талархсан, санаанд оромгүйгээр англи хэл сурсан тухай гараар бичсэн сэтгэгдлүүд аж.
  -Хэд хэдэн сургалт дамжсан ч англи хэл сурсангүй гэх хүмүүс олон байдаг. Харин хүнийг өөрийн эрхгүй мэрийлттэй болгож, үр дүнтэй сайн сургаж байгаа эрчимжүүлсэн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулахад таны олж харсан, үндэслэсэн зүйл юу байв?
  -Миний хувьд 1995 онд их сургуулиа төгссөнөөс хойш багш хүн хаана ажиллаж болох тэр бүх газарт ажиллаж байсан. Тэгэхдээ нэг жил англи хэл үзсэн хүн, 10 жил хэл үзсэн бүр их сургуулиа төгсөөд ирсэн хүмүүс яг адилхан түвшинд байгаатай олон удаа таарч байлаа. ЕБС-ийн дунд ангиасаа англи хэл үзэж, их сургуульд бас 3-4 жил үзсэн хэрнээ санал бодлоо энгийн түвшинд илэрхийлж чадахгүй, шалгалт авахад хангалттай дүн өгч чаддаггүй.Англи хэл сурсан ч биш сураагүй ч биш хоёрын хооронд байгаа иймэрхүү хүмүүст зориулж, нэг сарын эрчимжүүлсэн тусгай хөтөлбөр боловсруулаад 2006 оны 2 дугаар сард сургалтын төвөө байгуулж байлаа.
  Тухайн үед эргэлзээ төрж байсан ч сургалтаа явуулаад ирэхэд гайхмаар үр дүн харагдсан. Нууц нь юу байв гээд эргээд бодохоор хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага хамгийн гол хүчин зүйл болж өгсөн байдаг. ЕБС , их сургуульд хүүхдүүд зөвхөн англи хэл гэдэг хичээл үзэхгүй. Маш олон хичээл үзэж, өөр өөр шалгалтууд өгнө. Англи хэл түүнийх нь нэг л хэсэг. Харин миний оюутнууд англи хэл сурахгүй бол болохгүй нь гэдгийг эд эсээрээ мэдэрчихсэн, хоолойн дээр нь тулчихсан хүмүүс байдаг. “Би 2500 долларын ажилд ормоор байна. Гэтэл 20 настай охин миний урдуур орчихлоо. Тэр надаас англи хэлээрээ л илүү” гэдэг. Тэр хүн сурах агуу их хүсэлтэй, харин би чин сэтгэлээсээ заагаад өгье гэсэн хүсэлтэй. Энэ хоёр хүсэл нийлээд эцэст нь гайхалтай үр дүнг бий болгодог.
  -Төгсөгчдийн сэтгэгдэлүүдийг харж байхад нэг сарын турш маш их даалгавар өгдөг, нойргүй хонох энүүхэнд байдаг нь ажиглагдсан. Энэ дундаас хүн юм сурна гэхээр үнэндээ амаргүй санагдсан...
  -Бид англи хэл сурахаар ирж байгаа хүмүүст нэгдүгээрт ажил, амьдралаа 100 хувь зохицуулаад, нэг сарын хугацаанд өөр зүйлд сатаарахгүй байх бүх арга хэмжээг аваад ирээрэй гэж хэлдэг. Өглөөний 9 цагаас оройны 16.30 хүртэл хичээллэж, хариад ч маш их даалгавар хийх учраас баяр тэмдэглэх, найз нөхөдтэйгээ уулзах ямар ч боломж гарахгүй. Хоёрдугаарт англи хэл сурах маш их хэрэгцээ шаардлага, хүсэл зорилготой байх ёстой. “Сарын дотор сурна гэдэг ч худлаа байх, гэхдээ яахав суугаад үзье” гэсэн хүмүүс их ирдэг. Эхний өдөр хүмүүстээ би та нар өөрсөддөө ямар шаардлага тавих вэ гэдгээ ярилцдаг.
  Тэгээд энэ шаардлагыг биелүүлж чадна гэсэн хүмүүс нь үргэлжлүүлж, шөнө даалгавар хийгээд нойргүй сууж чадахгүй ачаалал даахгүй гэсэн хүмүүс нь явж болно оо гэдэг. Үнэхээр суръя гэсэн хүмүүстээ хайр хал хоёрыг зэрэгцүүлнэ дээ. Болж байгаа хүмүүсээ магтана, урамшуулна, юм хийгээд байгаа мөртлөө үр дүн гарахгүй байгаа хүмүүстэй жич уулзана, өөр арга барил хэрэглэнэ.
  Нэг сарын хугацаанд чи үнэхээр зовно, зовсны эцэст жаргана гэж би оюутнууддаа хэлдэг. Надад итгэ, өөртөө итгэ, сарын дараа ямар болохоо хараарай гэж хэлдэг. Үр дүнгээ сар бүр үзэж байгаа болохоор би хичээлээ дэндүү итгэлтэй заадаг юм. Яахав өөрийгөө дайчилж чаддаггүй, юмыг хойш нь тавьдаг цөөн нэг хүн замаасаа сэмээрхэн гараад явчихдаг. Харин дийлэнх нь багштайгаа хамтдаа зүтгээд үр дүн гаргаж чаддаг.
  
  -Таны олон жилийн туршлагаас харж байхад хүмүүс англи хэл сурахдаа юун дээр алдаа гаргаж байна?
  -Хамгийн гол нь сурах арга барил. Ширээн дээр хоол ч байсан, хор ч байсан ялгаагүй бүгдийг аваад ам руугаа хийгээд байгаатай яг адилаар, хэзээ хаана хэрэглэхээ мэдэхгүй англи хэлээр юу л байна, тэр бүхнийг толгой руугаа хийгээд байдаг. Нэг ёсондоо толгойгоо хогийн сав болгож орхидог. Харин бид, бүгдийг эхнээс нь маш цэгцтэй заан, нэг дүрэм үзлээ гэхэд юунд хэрэгтэй, яриатай яаж холбогдох вэ гээд л цогцоор нь заадаг. Даалгавараа эргээд нэхэл хатуутай шалгана. Хийхгүй бол хичээлд суулгахгүй хөөнө шүү гэхээр хийгээд ирдэг. Үнэндээ дээхнэ үеийн дектатурын аргыг хэрэглэдэг гэх үү дээ. Зөвхөн багшид үзүүлэхийн төлөө биш, өөрийнхөө төлөө хийж ир гэсэн зарчмыг, бид суралцагсдынхаа тархинд суулгаж өгдөг. Хичээл заах явцад судалгааны зүйлүүд маш их гарч ирнэ.
  Багш хүн 400 мэргэжил эзэмшсэн байх ёстой гэдэг шүү дээ. Заримдаа би дуулна, шүлэг уншина, жүжиглэнэ, орилно гээд гадаад хүний сэтгэл хөдлөлийг их гаргадаг. Монгол хүний бүрэг ичимтгий зангаар хэл сурахгүй, галзуу юм шиг чөлөөтэй бай гэдэг. Амаа хөдөлгөж байж л хэлтэй болноо л гэсэн үг.
  -Энэ сэтгэгдэлүүдийг уншиж байхад, зөвхөн хэл сурах биш маш олон зүйлийг суралцаад гардаг гэсэн байна. Цаашдын хүсэл мөрөөдөл итгэл найдварыг нь та хөглөж өгдөг бололтой юм?
  -Тийм шүү. Хэл сурахаас гадна, цаг барих, тогтож суух, өөрийгөө дайчилж сурах, зорилготой болох, гээд олон чухал чанаруудыг суулгаж өгдөг.. Өдөр болгон шалгалт авна, даалгавраа хийгээгүйгээс хангалтгүй дүн авсан хүмүүсийн нэрийг чангаар дуудна. Тэгэхээр хүүхэд ч бай, насанд хүрсэн хүн ч бай нэг юм бодно. Хүнийг сурахаас аргагүй байдалд оруулдаг гэж хэлж болно. Хамт сурч байгаа хүмүүс нь адилхан юу ч мэдэхгүй орж ирсэн хэрнээ мэрийгээд, сайн үр дүн гаргаж байхад би яагаад чаддаггүй юм гэсэн бодолд эрхгүй автуулдаг. Ингэж монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэлзүй дээр тоглох нь маш үр дүнтэй байдаг.
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангийнхаа хөтөлбөрийн талаар манай уншигчдад сонирхуулаач?
  -Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны ангийг төгссөн оюутнууд маань, олж авсан мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн энэ эрчээрээ илүү ихийг сурмаар байна гэсэн хүсэлт тавьдаг байсан. Шавь нарынхаа удаа дараагийн хүсэлтээр сүүлийн 5 жилд судалгаа хийн сургалтын хөтөлбөрөө боловруулсаны дүнд энэ ангиа нээгээд байна. Гэхдээ заавал манай төвийн нэгдүгээр шатны төгсөгчид гэлтгүй англи хэлний ахисан дунд түвшиний мэдлэгтэй хүмүүст зориулсан анги гэж хэлж болно.
  - Энэ ангид сурснаар ямар шатны мэдлэг олж авах вэ?
  - Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад анхан, завсар дунд, ахисан дунд зэрэг 4 шатны ангийг эзэмшээд төгсдөг бол, бүтэн өдрийн 2 дугаар шатны сургалтад, ахисан дунд гүнзгий гэсэн хоёр шатны мэдлэгийг эзэмшээд төгсөнө. Өөрөөр хэлбэл энэ сургалтыг төгсөөд TOEFL, IELTS-ийн бэлтгэлд шууд сурах боломжтой гэсэн үг. Нэг ёсондоо дүрэм, орчуулга, сонсгол ярианы хичээлүүдээ мэдээлэл, мэдлэг, чадвар, дадал болтол нь цогцоор заадгаараа энэхүү сургалт маань онцлог болж байна.
  -Шавь нарынхаа хүсэлтээр энэ ангиа нээсэн гэсэн. Төгсөгчид нь хэр сэтгэл хангалуун байна вэ?
  - Үнэндээ миний төсөөлж байснаас ч илүү сэтгэл хангалуун төгсч байгаад багш хүний хувьд баяртай байна. “Сондор хилэн” сургалтын төв маань сүүлийн үеийн судалгаан дээр тулгуурлан сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулдаг.
  Сүүлийн 5 жилд судалсаны үндсэнд, гарсан хөтөлбөр учраас төгссөн оюутнууд маань яг бидний хүсч хүлээж байсан сургалт боллоо гэлцэж байна.
  Яагаад энэ анги маань хүмүүсийг баярлуулаад байна вэ гэхээр, боловсруулсан хөтөлбөртөө байгаа юм. Оюутнуудаа дадлагажуулах дүрмээ өөрийн болгох хүртэл нь, өдөр бүр дүрмийн хичээл ордог. Нэг сэдвийн хүрээнд гурван улсыг харьцуулсан орчуулга хийнэ. Тухайн улсын түүх соёл, төрийн дуулал, ёс заншил нь ямар байдаг талаар харьцуулсан сэдвийн хүрээнд мэдээлэл өгдөг. Мэдээллийг нь мэдлэг болгож, мэдлэгийг нь чадвар, чадварыг нь дадал болтол унших, бичих, ярих, сонсох гэсэн 4 дадлыг цогцоор нь орж байгаа учраас энэхүү сургалт маань үр дүнтэй болж байна. Өнөөдөр бид мэдээллийн эрин зуунд амьдарч байна. Тэр ч утгаараа нийгэмтэйгээ хөл нийлүүлэн алхаж, сүүлийн үед гарч байгаа мэдээллүүдийг орчуулан сургалтын хөтөлбөртөө ашиглахыг бид гол зорилгоо болгон ажилладаг.
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангид ямар мэдлэгтэй хүн суралцаж болох вэ. Таны сургалтад суугаагүй ч, гүнзгийрүүлсэн мэдлэг олж авахыг хүсч байгаа хүмүүс хамрагдаж болно биз дээ?
  -Бололгүй яахав. Манай бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад хамрагдаагүй ч, дундаас дээш шатны англи хэлний мэдлэгтэй хүмүүс, манай сургалтын төвд ирээд шалгалт өгөх хэрэгтэй. Шалгалт өгөөд тэнцвэл бүтэн өдрийн гүнзгий ангид хамрагдах боломжтой. Ер нь аль ч сургалтын төвүүдэд очсон дахиад л 26 цагийг давтан заадаг өөр юм сурмаар байдаг гэсэн олон хүнтэй таарч байлаа. Яалтчгүй үзэж судалсан зүйлээ дахин дахин үзэх сонирхолтой биш шүү дээ. Тиймээс манай бүтэн өдрийн гүнзгий анги нь 26 цагийг заахгүй харин 26 цаг дээр суурилаад англи хэлний гүнзгий түвшиний бүх дүрмийг үзэж судалж дуусгана.
  -Орон нутгаас суралцахыг хүсэгчид хэр их ирдэг вэ. Ажлаа зохицуулаад сурья гэвэл танай сургалт орон нутгийнханд илүү тохиромжтой санагдлаа?
  -Тэгэлгүй яахав. Орон нутгаас хүмүүс цаг заваа зарцуулаад очвол яах вэ гэж их ярьдаг. Манай сургалтын төвийн бүх сургалтуудын эхлэх өдөр, дуусах өдөр нь тодорхой байдаг. Яг эхлэх өдрөө эхлэдэг болохоор орон нутгийнхан ажил амьдралаа зохицуулаад суралцах бүрэн боломжтой. Энэ дашрамд хэлэхэд зуны гурван сарын хуваарь гарсан байгаа.
  –Танай сургалтын төвийн орчин их сайхан юм. Сурахад орчин бас их чухал байх шүү?
  - Мэдээж сайн багш, шилдэг аргачлал, боловсронгуй хөтөлбөрөөс гадна тав тухтай сургалтын орчин их чухал. Улаанбаатар хотын А бүсэд орших, Энхтайвны гүүрний зүүн хойд талд, Сөүл рестораны баруун талд шинээр баригдсан 13 давхарын 6-н давхарт “Сондор хилэн” төв саяхан нүүж ирсэн. Шинэ байранд ороод суралцагсдынхаа цаг зав, түвшинд тааруулсан шинэ шинэ сургалтын хөтөлбөрүүд боловсруулж, суралцагсдаа хүлээж авахад бэлэн болоод байна.
  Хэл сурахад өөрийн хичээл зүтгэл яах аргагүй чухал нөлөөтэй ч нөгөө талаас өөрийг нь эрхгүй хурцалж, дайчлуулж чадах багшийн уран арга чухал түлхэц болдог гэлтэй. “Багшлах бол миний ясны хобби” гэж хэлсэн Төмөрөө багш 7 дугаар ангиасаа эхэлж багш болохыг мөрөөдөж, түүндээ ч хүрчээ. Зөвхөн хичээл заах биш хүмүүст давхар итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдлийг өгч чаддаг ийм хүн л хүнд юм сургаж чаддаг юм байна даа гэж эрхгүй бодсон билээ.
  Ирэх сарын сургалтууд 10 сарын 03 -нд эхлэнэ.
  
  БҮТЭН ӨДРИЙН АНГИУД
  
  1. Насанд хүрэгчдэд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  2. Хүүхдүүдэд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  3. Бүтэн өдрийн ангийг төгсөгчидөд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ГҮНЗГИЙ АНГИ
  
  
  
  ЦАГИЙН АНГИУД
  
  1. Өглөөний анги 06.30-08.30 08.30-10.30
  2. Өдрийн анги 10.30-12.30 12.30-14.30 14.30-16.30
  3. Оройн цагийн анги 16.30-18.30 18.30-20.30 20.30-22.30
  
  
  ТУСГАЙ СУРГАЛТУУД
  
  1. VIP СУРГАЛТ
  2. БАЙГУУЛЛАГЫН СУРГАЛТ
  3. ЭЕШ-д БЭЛТГЭХ АНГИ
  4. Монгол багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  5. Гадаад багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  6. ГАНЦААРЧИЛСАН СУРГАЛТ
  7. ХАГАС САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  8. БҮТЭН САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  9. МОНГОЛ БИЧГИЙН СУРГАЛТ
  
  
   Хаяг: Энхтайвны гүүрний зүүн хойно Park place-ийн 6 давхарт. (Шинээр баригдсан 13-н давхар барилга)
   Утас: 9911-2414, 9999-2414, 99283293, 98103020.
   WEB: www.sondorkhilen.mn
   PAGE: http://www.facebook.com/Sondorkhilen English language center