Хууль эрх зүй

• 
  Д.Батцогт: Сонгуулийн үр дүнгээр МАНАН арилсанд туйлын баяртай байна
  2016 оны 9 сарын 27
  УИХ-ын гишүүн асан Д.Батцогттой ярилцлаа.
• 
  М.Хүдэрбаатар: Улс удирдаж чадахгүй бол огцор, Ерөнхий сайд аа
  2016 оны 9 сарын 23
  АН мөрийн хөтөлбөрүүдээ амьдрал дээр үндэслэн гаргаж байсан. Харин МАН-ынхан сонгуульд ялахын тулд юу ч хамаагүй амладаг. Худал мөрийн хөтөлбөр гарган, ард түмнээ хууран сонгуульд оролцсон гэдэг нь эхнээсээ харагдаж байна. Ганцхан жишээ татаж, төсвийн тодотголыг авч үзье. Үрэлгэн төсвийг танасан, цалин тэтгэврийг хасахгүй гэж тайлбарлах байх. Гэгээлгээр төсөөлье хасахгүй юм байна. Гэтэл Төвбанк чинь бодлогын хүүгээ өсгөхөөр мөнгөний нийлүүлэлт багасч, юмны үнэ өснө. Нэгэнт 423 тэрбумаар танагдсан төсвөөсөө өгсөн цалин юу ч биш болно. Эцсийн дүндээ ард түмэнд хэмнэсэн мөнгөнөөс юу нь наалдаж үлдэж байгаа юм бэ. Бөөн асуудал дэгдээж, хэмнэсэн мөнгийг эргүүлээд Төв банк нь бодлогоороо сороод авчихна шүү дээ. Сая татвар нэмж, цалин хасах байсан. Орон нутгийн сонгууль болох гэж байгаа болохоор хойшлууллаа. Гэхдээ сонгуулийн дараа тэд цалин хасч, татвар нэмэх нь тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл, МАН дараагийн гурван жилд дураараа дургих нь. Засгийн бодлого нь ард түмнийхээ ахуй амьдралыг уруудан доройтуулах нь тодорхой байна.Энэ мэтээс эхлээд МАН-ын Засгийн газар юу хийхээ мэдэхгүй, “Ойд төөрчихсөн сармагчин шиг” явж байгаа нь харагдаж байна.
• 
  Ц.Оюунгэрэл: АН бол ааштай ч, ажилтай ч нам. Гэхдээ ард түмнээ дээрэлхдэггүй
  2016 оны 9 сарын 22
  УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.
  
  -Сайн байна уу? Та ойрын үед юу хийж амжуулж байгаа вэ?
  -Гэртээ суугаад “Ногоон нүдэн лам” номынхоо хоёрдугаар дэвтрийг бичиж байгаа.
  
  -Сонгуулийн үр дүн олон хүнийг шоконд оруулсан. Таны бодож, төсөөлж байснаас хэдэн хувиар зөрөв?
  -Мэдээж, сонгуульд ялахын төлөө оролцдог. Ялагдсан хүний хувьд тодорхой хэмжээгээр санаанд хүрээгүй үр дүн гарсан. Хүнд тойрогт өрсөлдсөн ч өөртөө нэлээн итгэлтэй байлаа. Найман жил сонгогдож өөрийн болгосон тойргийн улстөрчтэй очиж өрсөлдөхөд мэдээж давуу байдал нөгөө талд байсан. Тэр давуу байдлыг арилгахын төлөө 17 хоног зүтгэсэн. Гэхдээ 17 хоног хаанаа ч хүрэлцээгүй л дээ.
  
  -Эмэгтэй нэр дэвшигчид тэр дундаа АН-ын эмэгтэйчүүд “үхлийн тойрог” буюу сонгогдох магадлалгүй шахуу тойрогт өрсөлддөг нь энэ удаагийн сонгуульд илүүтэй тохиолдлоо л доо.
  -Ер нь л хүнд. Нэг үгээр шууд хариулахад хэцүү. Тэр нь зөв, энэ нь буруу гээд хэлчихээд түвэгтэй л дээ. Тэгэхдээ ер нь ялах магадлалтай улстөрчөө ялуулахын төлөө ажилладаг тактик намд хэрэгтэй. Өнгөрсөн сонгуулиар эмэгтэй болоод ч тэгсэн үү, хувь улстөрчийнхөө талаас болсон уу ялах магадлалтай тойрогт хуваарилагдаагүй.
  
  -Сонгуулийн дараа танай намын эмэгтэйчүүд алдаа оноогоо дүгнэн ярилцах боломж гарав уу. Ер нь уулзсан уу?
  -Тийм цаг зав гарсангүй. Би бол сонгуулийн маргаашаас л номоо бичээд эхэлсэн. Одоо 270-аад хуудас бичээд явж байна. Яг үнэндээ номон дээрээ ажиллаж байгаа болохоор олон нийтийн цугларалт, хуралд бага оролцож байгаа. Хуучин парламентын эмэгтэй гишүүдтэйгээ уулзах боломж ч гарсангүй. Нэг л удаа намынхаа эмэгтэйчүүдийн арга хэмжээнд очсон.
  
  -Эмэгтэй гишүүдийн бүлэг байгуулж өнгөрсөн хугацаанд нэлээд ажил амжуулснаа ярилцахаас эхлээд уулзалдвал цаашдаа хийх олон ажил гарах байх. Та бүхний удаан хугацаанд ажиллаж батлуулсан хуулиудыг буцааж, хүчингүй болгоод байдаг. Жишээ нь, эндээс та нарын уулзах нэг шалтгаан бий болох нь мэдээж. Наад зах нь, Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль ухарчихлаа шүү дээ?
  -Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хуулийг буцаах эхний оролдлого хийж эхэлснээс л би хувьдаа эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Олон нийтийн сүлжээний хувийн хаягаараа байр сууриа илэрхийлж, УИХ-ын алхам буруу, Засгийн газраас нь Хууль зүй дотоод хэргийн сайдаас нь хар тогтоол өргөн барьж байна гэж шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Тэр хуулийг буцаасны үр дагавар нь өнөөдөр хүний амиар төлөгдөж байна. УИХ энэ буруу шийдвэрээ маш хурдан цогцоор нь засч залруулах хэрэгтэй. Таван хуулийг буцаан татчихаад ганцхан хуулийн төсөл өргөн барилаа гээд энэ алдаа нь засагдахгүй шүү дээ.
  
  -Хуулийг буцаан татахдаа хэрэгжих боломжгүй заалтууд олон байсан гэж тайлбарласан. Энэ хуулийг боловсруулахаар ажиллаж, батлалцсаны хувьд та бүхэн хэрэгжих боломжгүй заалт оруулсан болж таараад байна. Үнэхээр хэрэгжих боломжгүй заалтуудтай хууль байсан юм уу?
  -Ер нь хуучин Эрүүгийн хууль, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль хэрэгждэггүй байсан юм. Хэрэгждэггүй болохоор гэр бүлийн хүчирхийллийг хэн ч зогсоож чаддаггүй байсан. Тэгэхээр бид хүний амь насыг хамгаалахын төлөө хэрэгжиж болдог ялын бодлогыг оруулахын тулд бүхэл бүтэн цогц өөрчлөлтүүд хийсэн юм. Жишээ нь, хуучин хуульд гэр бүлийн хүчирхийлэл бол гэмт хэрэг мөн гэдэг заалт байгаагүйг бид оруулж өгсөн. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгдэж байгааг цагдаа мэдэх юм бол яах ёстойг аль ч хуульд заагаагүй байсан. Буцаагдсан Хууль сахиулах тухай хуулиар хууль сахиулагч хүн гэр бүлийн хүчирхийллийг таслан зогсоож, хохирогчийг хамгаалах байранд аваачина. Хүүхэд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөх юм бол аюулгүй газарт аваачина гэж үйлдлүүдийг нь маш тодорхой заагаад өгсөн. Зөрчлийн тухай хуульд хүүхэд хүчирхийлэлд өртөж байхад мэдээлээгүй иргэн торгууль төлнө. Төрийн албан хаагч хүн гэр бүлийн хүчирхийллийн талаар мэдээлээгүй бол мөн л торгууль төлнө гээд алхам тутамд нь баримтжуулах, мэдээлэх, аврах, хохирогчийг хамгаалах бүх заалт орсон байсан.
  
  -Хуулийг хэрэгжүүлэхэд чухал оролцоотой байсан Тахарын албыг татан буулгачихсан.
  -Тахарын алба хохирогчийг хамгаалж, хүргэж өгнө гэж заасан. Гэтэл Ардын нам гарч ирээд бүтцийн өөрчлөлт хийхдээ хамгийн түрүүнд Тахарын албыг татан буулгасан. Үнэндээ хохирогчийг хамгаалах институц, байргүй болгож байна. Хүчирхийллийг таслан зогсоох бүх хуулийг хүчингүй болголоо. Өөрсдийнхөө хийсэн үйлдлээр гэр бүлийн хүчирхийллийг зогсоох боломжгүй болгож байгаа. Тэгээд хулгайч хүн хулгайчийг бариарай гэдэг шиг яг тийм зүйл ярьж байна л даа. Энэ бол МАН-ын сонгогчдоо хуураад сурчихсан ПиАр л яваад байгаагийн нэг нь.
  
  -Шинээр өргөн барьсан төслөө намрын чуулганаар хэлэлцэхээр хойш тавьсан. Тэгэхээр энэ хугацаанд нөгөө гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдоггүй хууль үйлчилж байгаа гэсэн үг биз дээ?
  -Одоо хуучин Эрүүгийн хууль, Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль хэрэгжиж байгаа. Хэн ч гар, хөлөө хөдөлгөдөггүй, хэн ч утас авч энд хүчирхийлэл болж байна шүү гэж мэдээлдэггүй, нүдээ аниад дуугүй өнгөрдөг тэр хууль эрх зүйн орчин нь хэвээр үлдсэн. Тийм учраас л хэдэн цагаар нэгнийгээ зодож гэр бүлийн хүчирхийлэл болж байхад хэн ч мэдээлэхгүй, хуулийн байгууллагынхан ирээд ямар ч арга хэмжээ авахгүй байсаар хүний амь нас үрэгдэж байна. Энэ бол үнэхээр харамсалтай.
  
  -Өмнө нь эсэргүүцлийн цуглаан, зул өргөх гээд арга хэмжээ зохиож байсан. Энэ удаад та бүхэн яаж эсэргүүцлээ илэрхийлэх вэ?
  -Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хангалттай ярьж байна. Гэхдээ шийдэх цорын ганц эрх мэдэл УИХ-д бий. УИХ-д байгаа эмэгтэй гишүүд, МАН-ын бүлэг ойлготол нь бид ярих хэрэгтэй. Тэд ойлгоод кнопоо дартал нь бид ярих хэрэгтэй. Бид кнопыг нь хүчээр очиж даруулж чадахгүйгээс хойш боломжоо л ашиглая. Эрх биш энэ олон хүний дуу хоолойг сонсох байх гэж найдаж байна.
  
  -Хуулиудыг ёсчлон батлаагүй байсан учраас буцаах боломжтой гээд үндсэндээ өмнөх парламент ажлаа дутуу хийсэн гэдэг шалтаг л хэлээд байгаа?
  -Ёсчлоход угаасаа МАН ирц бүрдүүлээгүй юм. Түрүүчийн парламентад МАХН, МҮАН, бие даагчид ИЗНН, АН бүгд нийлж байж олонхийг арай гэж бүрдүүлж, ирц бүрддэг байсан шүү дээ. Болорчулуун, Даваасүрэн гэж хоёр бие даагч гишүүн МАН-д орсон. МАХН-аас Улаан, Тэрбишдагва нар МАН-д орсон гэхээр ирц бүрдүүлэхэд хүндрэлтэй болж эхэлсэн. Яг тэр үед нь хуулиудыг ёсчлох хурлын ирц бүрдээгүй юм. Чуулганы сүүлийн хэдэн хоногт МАН-ынхан танхимд орж ирээгүй учир ирц бүрдээгүй.
  
  -Нийгмийн шинжтэй хуулиудыг хүчингүй болгох шийдвэр ар араасаа гарч байгааг үндсэндээ өшөө авалт гэж харахаас өөрцгүй болчихлоо?
  -МАН-ын үнэндээ яагаад байгааг ойлгохгүй байна. Ард түмэндээ өс санасан юм шиг шийдвэр гаргаж байгаа. Хүчирхийллийн эсрэг байх, хүний эрхийг, ахмадуудыгаа хайрлаж хамгаалах ёстой. Гэтэл хүчирхийллийн төлөө, хүний эрхийн эсрэг зогсоод, ахмадуудаа хохироож байгаа юм шиг. Иргэд нь ажилтай орлоготой байж, боловсролтой болох ёстой байтал Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн суралцагчдын цалинг хасчихсан. Бид урьд нь яаж ч хямрал болж байсан иргэдийнхээ халаас руу ордоггүй байлаа. Өнгөрсөн дөрвөн жилд дандаа л хямрал дундуур явсан. Тэгэхдээ яаж ийгээд иргэдийнхээ халаас руу орчихгүй юмсан. Оюутны тэтгэлэг, МСҮТ-ийн тэтгэлэг, хүүхдийн мөнгө, тэтгэвэр тэтгэмжийг хасахгүйгээр эдийн засгаа босгох юмсан гэж өөр гарцууд хайдаг байсан. Одоо МАН гарц хайхын оронд зүгээр л дээрэмчин шиг загнаж байна. Хасч болох бүгдийг хасна гэлээ. Өнөөдөр хасаад байгаа зүйлүүдэд хүрэхийн тулд хэчнээн олон хүний тэмцэл болж, хэчнээн олон хүн төрд зовлон, шаналлаа ярьж байж шийдсэнийг ор тас мартчихаж байгаа юм. Нэг харахад АН-ын хийсэн ажлыг баллуурдаж байгаа юм шиг үйлдэл боловч нөгөө талаас бусдынхаа 20 жилийн тэмцлийг арчиж буй хэрэг. Ганцхан Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль гэхэд хүчирхийлэлд өртсөн мянган мянган хүний зовлон, нулимс, цусаар бичигдэн уламжлагдаж байж төрийнхний чихэнд арай гэж хүрээд батлагдахад сая нураалаа. Тэгэхээр энэ бол үнэхээр харгис шийдвэр. Дарангуйллын нийгэм тогтоох гээд байгаа юм уу, коммунизм руугаа буцах гээд байгаа юм уу, ард түмэн өөрсдөд нь хэрэггүй болоод өөр юм бодож яваа юм уу ойлгохгүй байна.
  
  -Улс төрийн намуудын урьд өмнөх парламент, Засгийн газрын хийснийг үгүйсгэдэг ч нэг л буруу эргүүлэгт л орчихлоо.
  -Зарим намууд өмнөх намуудын гаргасан шийдвэрийг няцаадаг байсан нь үнэн. Тэгэхдээ хэзээ ч ард түмэн рүүгээ нулимж байгаагүй. Ард түмэнд хамаатай зүйл рүү дайрч орж байсангүй. Жишээ нь, Засгийн газрын хуучин бүтцийг өөрчилж, шинээр бүрдүүлдэг л байсан. Түүнээс биш нэгнийхнээ баталсан тэтгэврийн тухай хуулийг нөгөө нь хүчингүй болгож ахмадуудаараа тоглож байсан түүх аль ч нам, засагт байгаагүй. Төрийн хүний уламжлалт эрхэм чанар гэж бий. Тэр чанар үе үеийн Засгийн газарт хадгалагддаг. Төр төмбөгөр, ёс ёмбогор гэдэг юугаар хязгаарлагддаг вэ гэхээр урьд өмнөхөө үгүйсгэлээ гэхэд энэ хүрээд л зогсоно гэдгээ мэддэгт байдаг юм. Энэ ёс жудаг нь одоогийн парламент, Засгийн газрын үед бүрэн алдагдлаа. Иргэдийнхээ эрх, аюулгүй байдал, амь насанд аюул учруулж болохуйц харгис эрсдэлтэй алхам хийлээ. Иргэдийнхээ халаас руу эрээ цээргүй орлоо л доо.
  
  -Аливаа парламентад эмэгтэй гишүүд олон байх тусам нийгэмд чиглэсэн бодлого боловсруулж, хууль баталдаг. Та бүхний ажиллаж байсан бүрэн эрхийн хугацаанд 11 эмэгтэй гишүүнтэй байсан бол энэ удаад илүү олон болсон. Одоо суугаа 13 гишүүндээ хандаад нийгмийн эрх ашгийн төлөөх шийдвэрт бат зогсч, гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг байгаач гэж хандсан уу?
  -Хандсан. Жишээлбэл, Сарангэрэл гишүүнтэй тааралдаад маш сайн хэлсэн. Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль дээр Бямбацогтын оруулж ирж байгаа тогтоолыг эсэргүүцэж өгөөч гэж гуйсан. Өмнөх парламентад байсан гишүүний хувьд бусад эмэгтэйчүүддээ уриалаад нөлөөлж өгөөрэй гэж аминчилж гуйсан. Олон эмэгтэй гишүүн байгаа юм чинь гэж нэлээн өөдрөг төсөөлж хүлээсэн. МАН-ын дотоод соёл нь манай эмэгтэй гишүүдийг хүүхэлдэй болгож байна. Буруу соёлд нь дарамтлагдсан бүсгүйчүүд маань буруу кноп дараад сууж байна шүү дээ. Нарантуяа бол өөрийнхөө бодлоор кнопоо дарна. Бусад 12 эмэгтэй гишүүнийг битгий ингэж олон дахин байр сууринаасаа ухраач гэж хэлмээр байна. Та нар минь сэрээч ээ. Эмэгтэйчүүдийг төлөөлж гарч ирснээ санаач ээ. Эмэгтэйчүүдийг төлөөлж гарч ирээд тэднийхээ эрхийн төлөө дуугарч чадахгүй, кнопоо дарж чадахгүй, байр сууриа илэрхийлж чадахгүй юм бол дараагийн сонгуулиар эмэгтэйчүүдэд хэн ч итгэхгүй. 2012-2016 оны парламентад таван намаас бүрдсэн 11 эмэгтэй нийлж суухаараа эмэгтэйчүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаалсан хууль дээр намын даргынхаа дарамтанд оров, бүлгийн дарамтад оров гэдэг байсан. Эмэгтэй хүнийхээ байр сууринаас кнопоо дараарай гэж ярьдаг байсан. Тэгээд ямар ч эрх ашгийн дарамтад орохгүйгээр, ямар ч улстөржилтгүйгээр хүүхэд, эмэгтэйчүүд, аюулгүй байдлын асуудалд эрчүүддээ хүчтэй нөлөөлж чаддаг байсан л даа.
  
  -Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийг хэлэлцүүлсэнгүй гэж эмэгтэй гишүүд чуулганаа хаяж гарч байсныг санаж байна.
  -Тэр туршлага байна шүү дээ. Түүнийг л МАН-ын эмэгтэйчүүд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Бүх эмэгтэй улстөрчийг одоогийн гишүүдээр төсөөлж ойлгох гээд байна. Эхний хэдэн хууль дээр туршлагагүйтлээ гэж бодоход энэ алдаагаа маш хурдан засах хэрэгтэй. Эмэгтэй хүмүүсийг сонгож оруулсны үр дүнг ард түмэндээ харуулах хэрэгтэй байна. Би хувьдаа хэрэгтэй хуулийг нь л батлуулах юмсан гэж боддог байв. Эмэгтэй хүнийг сонгоод оруулж ирсэн сонгогчдоо бодоод Хог хаягдлын хууль, Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн хууль, Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийн ажлын хэсгийг ахлаад тэмцэж байгаад батлуулсан. Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг, хүний эрхийн хуулиудад Хуульзүйн байнгын хороонд эмэгтэй гишүүн байгааг мэдэртэл идэвхтэй ажиллаж ирсэн. Тэрийг л энэ эмэгтэй гишүүдээс хүсч байгаа юм. Төрийн ажил хийж байгаа эмэгтэй хүн шаардлагатай зүйл дээр намаа мартаад ард түмнээ бодох ёстой. Ард түмнээ эхлээд бодно гэж тангараг өргөдөг. Нам гэдэг чинь ард түмэн юу хүсч байгааг бүтцээрээ, хамт олноороо ажил болгодог том институц шүү дээ. Нам дотроо гишүүнийхээ хувьд зоригтой хэлдэг байж эргэж намдаа нөлөөлнө. Тийм хэмжээний нөлөөллийг хэн ч хэрэгжүүлж чадна шүү дээ.
  
  -Үнэхээр намын бодлого гэдэг нэрээр эрчүүддээ баригдчихдаг. Энэ парламентын эмэгтэйчүүд маань нэг намынх учраас чанга хэлж, нөлөөлж чадах болов уу?
  -Эмэгтэй гишүүд маань микро­фоноо асаагаад хэлэхэд хэнд ч нөлөөлж чадна. Жишээлбэл, яруу найрагч Мөнхцэцэгт үг дутна гэж байхгүй. Ганцхан сэтгэл нь дутаж байгаа. Зориг нь дутав л гэж. Яруу найрагч хүн зоригтой байдаг. Тэгэхээр зориг нь, үг нь байна тэр хүнд. Одоо сэтгэлийг нь асаах хэрэгтэй. Тэр хүмүү­сийн эх хүний, эмэгтэй хүний сэтгэлийг нь асаах хэрэгтэй байна. Тэгэх юм бол эмэгтэй гишүүд нь энэ МАН-ыг арай хүн шиг шийдвэр гаргадаг нам болгоно гэж найдаж байна.
• 
  Д.Эрдэнэбат: Фракц гэдэг ойлголтыг эрх ашгийн нэгдэл болгосон нь бидний алдаа
  2016 оны 9 сарын 21
  АН-ын ҮЗХ энэ сарын 16-нд ху­рал­­­дахаар төлөвлөөд байсан ч Гүй­цэт­гэх зөвлөлийнхөө шийдвэрээр хойш­­­луулсан. Гүйцэтгэх зөвлөл нь сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн дараа ҮЗХ-гоо хуралдуулах нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Мөн орон нутгийн сон­гуулийн ерөнхий менежерээр УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэбатыг томилсон юм. Тэрээр өчигдөр орон нутгийн сон­­гууль­тай холбогдуулан мэдээлэл хийлээ.
  
  
• 
  Х.Тэмүүжин: АН-д амбийцаа дарж чаддаг лидер хэрэгтэй байна
  2016 оны 9 сарын 16
  ...Алдааны тухайд хүн болгон дор бүрнээ дүгнэлт хийх гэж оролдож байна. Зарим нь хэвлэлээр гаргаад, зарим нь юунаас болов гэдгээр тодорхой үндэслэлүүд гаргах гээд эрэлхийлж байна. Миний хувьд АН сая болдог сонгуулиар юуг буруу хийж байна вэ гэдгээ харах том боломжийг нээж авлаа...
• 
  Н.Алтанхуяг: Аливаад цаггүй нь үгүй, тусгаарлах цаг нь болсон
  2016 оны 9 сарын 14
  Бүлгийн гишүүний хувьд санал бодлоо зөндөө хэлсэн.Зөвлөх үед нь зөндөө зөвлөсөн.Үг авдаггүй шүү дээ.Уйгагүй хэлж байсан.Та бүхэн санаж байгаа. Эрх мэдлийн тэнцвэрийг хуучин гольдролд нь оруулъя гэж хууль санаачилсан. Энхболд шүүгээндээ цоожлоод таг. Сонгуулийн хуулийг өөрчилж болохгүй гэж хэлсэн.
• 
  Ц.Даваацэрэн: ”Эрдэнэт” үйлдвэрийн хувьцааг хэрхэн худалдсан тухай УИХ-д танилцуулах байх
  2016 оны 9 сарын 13
  Уул уурхайн салбар улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн салбар болоод байна
  
  ”Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирал Ц.Даваацэрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
  
  -Оросын тал ”Эрдэнэт’ үйлдвэрийн еөрийн эзэмшдэг 49 хувийг зарж, манай талаас ’Худалдаа хөгжлийн банк” авсан гэсэн мэдээлэл сонгуулийн өмнө Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа мэдээлсэн. Сонгуулийн дараа энэ асуудлыг шалгана гэж байсан. Энэ асуудал юу болсон бэ?
  
  -’Эрдэнэт” үйлдвэрийн Оросын талын эзэмшдэг 49 хувийг арилжаалах асуудал хуулийн дагуу хийгдсэн гэж Оросын талаас албан ёсоор мэдэгдсэн. Харин Монголын талаас энэ үйл ажиллагаа хуулийн дагуу явсан уу гэдгийг УИХ-аас байгуулагдсан ажлын хэсэг шалгаж байгаа. Тэгэхээр энэ асуудлыг УИХ-ын төвшинд ярих байх. Ер нь Монгол, Орос улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээр талууд өөрсдийн эзэмшиж байгаа хувийг зарах тохиолдолд хамгийн түрүүнд нөгөө талдаа мэдэгдэнэ гэж заасан. Гэрээний дагуу ОХУ-аас өнгөрсөн зургадугаар сард тэдний эзэмшдэг 49 хувийг худалдаж авах санал ирсэн гэсэн. Тухайн үед манай Засгийн газар хариу өгч, энэ гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн гэж Оросын талаас албан ёсоор мэдэгдсэн. Миний хувьд гүйцэтгэх захирал учраас хувьцаатай холбоотой нарийн ширийн асуудлыг сайн мэдэхгүй байна. Ер нь энэ асуудлыг шалгаад УИХ дээр тайлан тавих байх.
  
  -”Эрдэнэт” үйлдвэр ганц Орхон аймгийг гэлтгүй Монгол Улсыг тэжээдэг томоохон үйлдвэр. Оросын тал өөрийн эзэмшдэг 49 хувийг зарснаар үйл ажиллагаа доголдох, олборлот багасах, цомхотгол хийх гэх мэт бүтцийн болон үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтүүд гарах уу?
  
  -Тийм зүйл байхгүй. Хувьцаа эзэмшигч Орос хүн байна уу, Монгол хүн байна уу бидэнд хамаагүй. Бид бол үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаагаа хариуцаж байгаа гүйцэтгэх удирдлагууд. Тиймээс 49 хувийг Орос эзэмшиж байвал бид ингэж ажиллана, Монгол хүн эзэмшвэл ингэж ажиллана гэсэн бодлого байж болохгүй шүү дээ. ”Эрдэнэт” үйлдвэр өмнөө тавьсан зорилгоо биелүүлээд, ажилчдынхаа цалин, улсад өгдөг татвараа цагт нь төлөөд, төлөвлөгөөгөө биелүүлээд ажиллаж байх ёстой. Үндсэндээ хувьцаа эзэмшигчдийн асуудал бидэнд хамаагүй. Ер нь хувьцаа борлуулах, бонд босгох эдийн засгийн олон аргууд байдаг. Энэ чиглэл рүүгээ явах байх гэж бодож байна. ’Эрдэнэт’ үйлдвэр 30-аад жилийн нөөцтэй. 30 жилийн нөөцтэй гэж байгаа ч техник технологийн бодлогыг зөв хэрэгжүүлэхгүй бол 30 жил ажиллаа ч уу, үгүй ч үү. Тиймээс зөв төлөвлөж, эдийн засгаа харах ёстой. Одоо 37 жил ажиллачихсан үйлдвэрийн хувьд техник технологи үндсэндээ хуучирчихсан.
  
  Доорх байгууламжууд ч хуучирч, элэгдлээ. Тиймээс цаашдаа шат дараатайгаар хөрөнгө оруулалт хийх, техник технологиудаа шинэчлэх зайлшгүй шаардлага байна.
  
  -Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр зогсолтгүй уналаа. Зэсийн үнэ ч хамгийн доод хэмжээндээ хүрсэн талаар салбарынхан хэлдэг. Яг одоогийн байдлаар ’Эрдэнэт’ үйлдвэрийн үйл ажиллагаа хэрхэн явж байна вэ. Бүтээгдэхүүний үнийн уналт хэрхэн нөлөөлсөн 6э?
  
  -2014 оноос хойш дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ уналаа. Гэхдээ энэ хүнд байдлыг бид хэмнэлтийн бодлогын хүчээр давж байна. 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар зэсийн үнэ хамгийн доод төвшинд хүрсэн. 2016 оны нэг, хоёрдугаар сард 4800 ам.доллар болтлоо унасан. Энэ үе бид хэмнэлтийн бодлогоор ажиллаж, эхний хагас жилийн байдлаар 30 орчим тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан. Одоо ч гэсэн байдал сайжраагүй байна. 2016 оны дөрөв, 2017 оны нэгдүгээр улиралд зэсийн үнэ унах магадлалтай гэсэн мэдээллийг судалгааны байгууллагууд өгч байна. Хэмнэлтийн бодлого гэхээр цомхотгол хийж, ажилчдынхаа цалинг хасаагүй. Харин боломжтой хэмнэж болох зардлуудаа багасгасан. Манайх 6000 орчим ажилтантай. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хэмнэлтийн бодлого баримтлахдаа цомхотгол хийхгүй, ажилчдынхаа цалинг бууруулахгүй гэдэг үндсэн зорилт дор хэмнэлтийн бодлогоо хэрэгжүүлж байгаа. Гурван жилийн өмнө намайг ажил явч байхад нэг тонн цэвэр зэсийг үйлдвэрлэх ханш нь 6600 ам.доллар байсан бол өнөөдөр 4023 ам.доллар болж буурсан. Ннэг тонн цэвэр зэс боловсруулах өртгийг 2670 ам.доллароор буулгана гэдэг уйгагүй хөдөлмөр, том амжилт юм.
  
  -Цаашдаа эдийн засаг бүр хэндэрнэ гэдгийг Засгийн газар ч, эдийн засагчид ч хэлж байгаа. Төсвийн орлогын дийлэнх хувийг дангаараа бүрдүүлдэг ’Эрдэнэт” үйлдвэр эдийн засгийн хүнд үед үйл ажиллагаа нь хэвийн ажиллаж чадах уу?
  
  -Хямарлын эсрэг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гэж бий. Энэ төлөвлөгөөнийхөө дагуу л ажиллана. Зэсийн үнэ доошоо буух тусам бүсээ чангалах бодлого явуулж байгаа. Гэхдээ л бид цомхотгол хийхгүй, ажилчдынхаа цалинг бууруулахгүй бодлого барина.
  
  -Засгийн газар хэмнэлтийн горимоор ажиллах үүднээс төрийн өмчит компаниудын удирдлагуудын цалинг бууруулах шийдвэр гарсан. ’Эрдэнэт” үйлдвэрийн дарга нарын цалинг ч бууруулна гэсэн үг. Үүнийг хэрхэн хүлээж авч байна вэ?
  
  -Би өөрөө өөртөө цалин тогтоож авдаггүй. Миний цалин хөлсийг ”Эрдэнэт” үйлдвэрийн Удирдах зөвлөлөөс тогтоодог. Түүнээс би өөртөө дураараа цалин тогтоогоод, удирдлагуудаа өндөр цалин өгнө гэсэн асуудал байхгүй.
  
  -’Эрдэнэт” үйлдвэрийн ТУЗ хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй, хэдий хэмжээний цалинтай вэ?
  
  -Төлөөлөн удирдах зөвлөл одоогоор байгуулагдаагүй байна. Өмнө нь яамдын Төрийн нарийн бичгийн дарга нар томилогддог байсан учраас Төрийн нарийн бичгийн дарга нарын томилгоог хүлээж байгаа болов уу.
  
  -Дөрвөн жилийн сонгуулийн циклээр монголчуудын амьдрал өрнөж өөрчлөгдөж байна гэж олон хүн шүүмжилдэг. Уул уурхайн салбарт улстөрийн тогтворгүй байдал, төрийн залгамж чанаргүй байдал хэрхэн нөлөөлж байна вэ?
  
  -Уул уурхайн салбар улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн салбар болоод байна. Жишээлбэл, Тавантолгойгоос Гашуун Сухайт хүртэл төмөр замыг 10 гаруй жил ярьж байгаа хэрнээ нэг ч км тависангүй. Үүнээс болж ”Тавантолгой^-н нүүрсний борлуулалтын асуудал хүнд байдалд орсон. Үндсэндээ сорчлох маягаар олборлож, коксжих нүүрсийг экспортлож байна. Цаана нь бага калортой эрчим хүчний нүүрсийг ашиглаж, борлуулж чадахгүй өдийг хүрлээ. Хэрэв төмөр зам тавьчихсан байсан бол өнөөдөр чанартай нүүрснээс эхлээд, чанаргүй хүртэл нь борлуулж мөнгө олох боломж байсан. Гэтэл одоо чанаргүй нүүрснүүд байгальд хог болоод хэвтэж байна гэдэг дэндүү хамарсалтай. Тавантолгойн төмөр зам бол улс төрчдийн фракци, нам, эвслийн хоорондын зөрчлөөс болж зогссон. Мөн Тавантолгойн цахилгаан станцыг барьсангүй. Хэрэв цахилгаан станц барьсан бол тэр хог болоод хэвтэж байгаа нүүрсээр цахилгаан үйлдвэрлээд эргэлтэнд оруулах байлаа. Дэлхийн зах зээл дээр коксжих нүүрс 190 ам.долларт хүрч байхад Тавантолгойн коксжих нүүрсийг 30 ам.доллараар зарж байна. Энэ бол улс төрийн бодлогын алдаа. Мөн Урт нэртэй хууль батлаад байгаль орчноо хамгаалж чадаагүй. Тэр хэмжээгээр нинжа нар нэмэгдэж, нөхөн сэргээх эзэнгүй газар нэмэгдсэн. Нэг гишүүн гарч ирээд нэг хууль санаачлаад, батлуулчихдаг. Тухайлбал, Өсөн нэмэгдэх роялтийн тухай хууль баталсан. Энэ хуулиар 68 хувийн татвар авч эхэлсэн. Гэтэл энэ хууль хэрэгжиж эхэлснээр алтны үйлдвэрүүд дампуурч, олон компани хүнд байдалд орсон. Нөгөө талаар Монгол Улс маш их алтыг үнэгүй алдсан. Тухайлбал, 2006 онд Төвбанкинд 26 тонн алт тушаагдаж байсан бол 68 хувийн татвар авч эхэлснээр 2009 онд зургаан тонн болж буурсан. Яагаад гэвэл нинжа нарын олборлолт зогсоогүй, тэдний гаргасан 5-6 тонн алт Монголд шингээгүй юм. Өнгөрсөн жил алтны татварыг 2 хувь болгож бууруулахад Монголбанкинд тушаагдаж байгаа алтны хэмжээ 10 тонн хүрээд байна. Энэ мэтчилэн тооцоо судалгаагүй, амьдралд нийцэхгүй хууль эрх зүйн зохицуулалт маш их сөрөг нөлөө үзүүлдэг.
  
  Эх сурвалж: itoim.mn
  
• 
  Ш.Отгон-Өлзий: Монголын брэндүүдийг БНХАУ-ын зах зээлд нэг цонхны бодлогоор гаргана
  2016 оны 9 сарын 12
  Нийгэмд шинийг санаачилж, түүнийгээ ажил хэрэг болгон түүчээлж яваа залуусын нэгэн төлөөлөл болох Ш.Отгон-Өлзийтэй ярилцлаа. Тэрээр Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Хэвлэл, мэдээллийн албаны ажилтнаар ажиллахын зэрэгцээ “Монгол брэнд” төслийг санаачлаад өдгөө амжилттай хэрэгжүүлж байгаа юм.
• 
  Ч.Насантогтох: Олимпийн наадмын бэлтгэлээ нам дор газар хийсэн нь алдаа
  2016 оны 9 сарын 09
  Д.ЖАВХЛАН
  
  Үндэсний шигшээ багийн албаны дарга, Хөдөлмөрийн баатар, Ардын багш, гавьяат дасгалжуулагч Ч.Насантогтохтой ярилцлаа.
  
  -Та Үндэсний шигшээ багийн албаны дарга болоод удаагүй байна. Ажлаа юунаас эхлэв?
  -Би ажлаа аваад дөнгөж долоо хонож байна. Энэ хугацаанд “Рио-2016” олимпийн наадамд оролцсон шигшээ багийн тайланг сонсч, дүгнэлт хийж байна.
  -Өвөрмонголын шигшээ багтай хийсэн гэрээгээ дуусгачихсан юм уу?
  -Дуусаагүй. “Лондон-2012” олимпийн наадмын дараа жүдо бөхийн ахлах дасгалжуулагчийн ажлаа хүлээлгэн өгөөд БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ы жүдо бөхийн шигшээ багт дөрвөн жил ажиллах санал хүлээн авсан. Тэнд гурван жил ажиллажээ. Миний урд хөршид хийсэн гэрээ ирэх жил дуусах байсан ч Биеийн тамир, спортын хөгжлийн төвийн удирдлагууд надад Үндэсний шигшээ багийн албаны даргаар ажиллах санал тавьсан юм. Тэд хэлэхдээ “Та сургалт дасгалжуулалтын арга чиглэлд илүү туршлагатай хүн, улсын нэр хүндтэй цол авсан, түүнийгээ амжилт нь буураад буй зарим спортын төрлүүдийг сайжруулж улсдаа хариу барих ёстой” хэмээн энэ албанд томилсон.
  -Одоо шигшээ багт спортын 17 төрөлд дасгалжуулагч, тамирчид бэлтгэл сургуулилтаа хийж, тэмцээн уралдаанд оролцож байгаа. Та ирэх дөрвөн жилд шигшээ багт спортын ямар шинэ төрлийг бодлогоор дэмжих вэ?
  -Олимпод амжилт гаргах төрлийг илүү дэмжих ёстой юм. Гэхдээ бусад спортын төрлийг орхино гэсэн үг биш. “Рио-2016”-гийн өмнө манайхан олимпод өмнө нь байгаагүй 43 тамирчин орлоо гээд ярина билээ. Олимпод олуулаа оролцох нь сайн хэрэг л дээ. Гэхдээ тамирчдын тоонд биш, чанарт илүү анхаарах нь чухал. Би энэ зарчмыг барьж ажиллана. Бид спортын салбартаа дэлхийн хэмжээний бодлого боловсруулан ажиллах хэрэгтэйг сүүлийн олимпийн наадмын ялалт, ялагдал бидэнд харууллаа. Одоо бол олимп, ДАШТ-д медаль хүртэх магадлалтай спортын төрлүүдийг бодлогоор дэмжинэ. Түүнээс биш олимпийн наадамд оролцох эрх авсан хүн бүрийг оруулах нь зохисгүй бодлого гэж үзэж байна. Нэг жишээ дурдахад, саяын олимпод Хойд Солонгосын шигшээ баг 30 гаруй тамирчинтай Риод оролцоход 7-8 медаль хүртлээ. Манайхаас цөөн хүнтэй олимпод оролцоход биднээс хэд дахин илүү амжилт үзүүллээ. Тэд дээхэн үед дөрвөн бөхтэй олимпод оролцоход гурав нь медаль хүртсэн. Улс орны эдийн засгийн байдал хүнд байгаа үед амжилт үзүүлэхээргүй тамирчдыг заавал олимпод сойж улсын төсвийг дэмий үрж болохгүй. Монголын шигшээ баг “Бээжин-2008”, “Лондон-2012” олимпийн наадамд 30 хүрэхгүй тамирчинтай оролцоход 4-5 медаль хүртэж болоод байсан. Гол нь оролцогчдын тоо биш чанар чухал юм шүү дээ.
  -“Рио-2016” олимпийн наадамд манай шигшээ багийн алдаа нь юунд байв?
  -Манай багш, дасгалжуулагч, эрдэм шинжилгээний ажилтнууд шинжлэх ухаанаа илүү сайн судлах хэрэгтэй. Бид энэ салбарт нэлээд хоцрогдож яваа. “Рио-2016” олимпийн наадам манайхаас 12 цагийн зөрүүтэй, өндөр уулын бүст орших Бразилд Монголын тамирчид өмнө нь болон очоод яаж бэлтгэл сургуулилт хийвэл илүү амжилт үзүүлэхийг судлах ёстой байсан.
  -Таныхаар яаж бэлдэх ёстой байсан бэ?
  -Өндөр уулын бүс, олон цагийн зөрүүтэй газар нэг бол 10-14 хоногийн өмнө, эсвэл тулгаж очих байсан. Ингэвэл хүний бие организм тухайн газрын уур амьсгалд хурдан дасан зохицдог. Манай зарим спорт холбоод цаг хугацаагаа буруу тооцоолсон. Цагаа зөв тооцоолсон бол үүнээс илүү амжилт үзүүлэх байсан. Мөн олимпийн наадмын бэлтгэл сургуулилтаа өндөр уулын бүст хийгээгүй, нам дор газрыг сонгосон нь алдаа боллоо.
  -Тантай уулзвал заавал асуух юм шүү гэж бодож байсан нэг асуулт байна. “Рио-2016” олимпийн наадмаас Монголын жүдо бөхийн эрчүүдийн шигшээ баг ганзага хоосон ирлээ. Тэдний алдаа нь юу байв. Нэгэн үе жүдо бөхийн эрэгтэйчүүдийн шигшээ багийг удирдаж байсан болохоор тамирчин, дасгалжуулагчдын алдааг мэдэх цөөн хүний нэг нь та?
  -Тэд олимп явахдаа л алдаа гаргасан. Бразилд долоо хоногийн өмнө очсон. Хэрэв эндээс дөрөв хоногийн дараа очсон бол тамирчдын бие организм нь Бразилийн цаг агаарт илүү дасан зохицох байлаа. Жүдо бөхийн тэмцээний эхний өдрүүдэд гавьяат тамирчин М.Уранцэцэг, ОУХМ Д.Төмөрхүлэг, Ц.Цогтбаатар нар хэрхэн тааруу барилдав. Уг нь тэдний барилддаг жин монголчуудын амжилт үзүүлэх хамгийн боломжтой жин юмсан. Тэд уналтад орох үедээ тэмцээнд оролцсон юм шүү дээ. Гэтэл тэдний дараа дэвжээнд гарсан Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Н.Түвшинбаяр, ОУХМ Л.Отгонбаатарын барилдаан арай өөр харагдсан. Бас Д.Сумъяагийнх яг сайхан таарсан байна билээ. Тэд цаг агаар, цагийн зөрүүнд дассан үедээ барилдаад ялгарч байгаа юм. Би түрүүнд хэлсэн дээ, өндөр уулын бүс, олон цагийн зөрүүтэй газарт эрт нэг бол тулгаж очих байсан юм. Манай хөнгөн жингийнхэн дэвжээнд гарахад тэдний бие организм уналтад орсон нь надад анзаарагдсан. Нөгөө алдаа нь тамирчдын сонголт. Гэтэл манайхан 52, 60, 73 кг-д сонголтоо оновчтой хийгээгүй. Дасгалжуулагчид маань яагаад ийм сонголт хийчихэв дээ гэж их гайхсан. Олимпийн наадмын өмнө танд ярилцлага өгөхдөө энэ талаар хэлж байсан даа. Дасгалжуулагч нар тамирчны сонголт дээр тодорхой тайлбар өгөхгүй л байна.
  -Шинэ шигшээ баг “Токио-2020” олимпийн наадамд бэлдэх ажлаа юунаас эхлэх вэ?
  -Шигшээ багийн тамирчин, дасгалжуулагчийн сонгон шалгаруулалтыг зөв зохион байгуулахаас эхэлнэ.
  -Тэгвэл энэ удаагийн шигшээ багийн сонгон шалгаруулалт өмнөхөөс юугаараа ялгарах бол?
  -Өмнө нь авч байсан тэр жишгийнхээ дагуу авна. Мэдлэг, боловсрол, хүнтэй ажиллах чадвар, тамирчдын дунд хэр нэр хүндтэй байгаа эсэхийг нь харна. Энэ сонсоход энгийн мэт боловч баг хамт олны амжилтад багагүй нөлөөлдөг. Ялгаа нь гэвэл орчин үеийн шинжлэх ухаан сайн судалдаг, түүнтэй уялдаатай хичээллэдэг, сурган хүмүүжүүлдэг хүнийг сонгоно. Хэн баг тамирчдыг зөв, эв нэгдэлтэй удирдан авч явахыг нь шигшээ багт авна. Зарим дасгалжуулагч шигшээ багт нутгийн дүү, өөрийн шавиа дэмжиж авдаг. Бүр хамаатны дүүгээ шахаагаар оруулдаг байсан. Энэ нь багийн уур амьсгалд сөргөөр нөлөөлдөг. Спорт ийм байж болохгүй ээ. Шигшээ багт Монголын шилдгүүд л ирэх ёстой. Намайг шигшээ багийн тайлангийн хуралд суухад “Бид өнгөрсөн дөрвөн жилд эвтэй байсан, сайн ажилласан” гэж ярих хүн гараагүй. Бүгд нэгнийгээ үгүйсгэсэн, эв найрамдалгүй байсан гэж ярьж байна. Ийм байж болохгүй ээ. Эв найрамдал гэдэг чинь баг хамт олны амжилтад маш чухал үүрэгтэйг санах хэрэгтэй.
  -“Рио-2016” олимп өндөрлөж, хэзээ мөдгүй “Токио-2020” хаалга тогшино. Гэтэл шинэ олимпийн циклд Биеийн тамир, спортын хөгжлийн төв ямар ч мөнгөгүй, санхүүгийн алдагдалтай байгаа гэж дуулдсан?
  -Улс орон тэр аяараа санхүүгийн хямралтай байна. Би Биеийн тамир, спортын хөгжлийн төвийн санхүүг барьдаг хүн нь биш болохоор энэ талаар олигтой юм олж дуулаагүй.
• 
  С.Эрдэнэ: Бүлгийнхээ дэргэд 24-26 хүний бүрэлдэхүүнтэй зөвлөл ажиллуулна
  2016 оны 9 сарын 08
  УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Э.Эрдэнээс дараахь тодруулгыг авлаа.
• 
  Э.Эрдэнэжамъян: МАХН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцохгүй гэж шийдсэн
  2016 оны 9 сарын 02
  -Манай намыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцуулахгүйн тулд ийм алхам хийж байгаа бол энэ шийдвэрээ эргэн хараач гэсэн байр суурьтай байсан. Хуулийн хэрэгжилтийг нэг хүн хүлээдэггүй. Хэдэн мянган хүн хүлээдэг. Тэр хүмүүс нэг өдрийн өмнө ч гэсэн хүүхдээ, эхнэр, нөхрөө, аав, ээжээ хармаар байгаа. Эрхээ хасуулсан хүмүүс УИХ-ын танхимд бус шоронд байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. УИХ-ын танхим, шоронд байгаа хоёр хүний хуулийн хэрэгжилтийг хүлээх хүлээлт маш их ялгаатай шүү дээ. Тиймээс бид зөвхөн Н.Энхбаяр
• 
  С.Эрдэнэ: АН засаг барихдаа хоёр их наяд төгрөгтэй тэнцэхүйц өр төлсөн
  2016 оны 8 сарын 30
  С.Эрдэнэ: АН засаг барихдаа хоёр их наяд төгрөгтэй тэнцэхүйц өр төлсөн
• 
  П.Бүрэнтөгс: Давчихсан гэдгээ мэдсээр байж дахиж барилдана гэдэг сэтгэлзүйд ер нь асар хүнд тусдаг
  2016 оны 8 сарын 03
  П.Бүрэнтөгс:Давчихсан гэдгээ мэдсээр байж дахиж барилдана гэдэг сэтгэлзүйд ер нь асар хүнд тусдаг
  С.Ононтуул
  Улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсийг “Онцлох зочин”-оороо урьж ярилцлаа.
  
  -Монгол ёс байна даа, та сайхан наадав уу?
  -Сайхаан. Улсын баяраас хойш хөдөөгүүр явж сая л орж ирээд байна.Гурван аймгийн наадамд зодоглоод ирлээ.
  -Танд хүнд сэдэв байж магадгүй. Гэхдээ ярилцлагаа энэ жилийн наадмын бөхийн барилдааны тухай, Р.Пүрэвдагва начинтай хийсэн барилдааны тань эргэн тойронд өрнүүлье.
  -Миний хувьд тааруухан дурсамжтай наадам. Гэхдээ ярилцахад бол нээлттэй сэдэв дээ.
  -Ерөөсөө л хүчит бөхийн барилдааны даваа болгон дараа жилийн наадам хүртэл ярих сэдэв байдаг. Ялангуяа энэ жилийн наймын давааны барилдааны тухай яриа одооч сонирхолтой хэвээрээ байна.Та бол фэйсбүүк хуудсаараа “Сүүлийн хоёр жил хөлийн цэц, шүүгчид, бөхийн холбоотой хамт барилдлаа” гэсэн тайлбар хийгээд л өөр юм хэлээгүй байгаа?
  -Улсын наадамд бид бүтэн жилийн хугацаанд бэлддэг. Бүх зүйлээ зориулдаг. Гэтэл Хөлийн цэц, шүүгчид, бөхийн холбооны буруу үйлдэл, буруу шийдвэрээс болж бүтэн жилийн хөдөлмөр маань талаар болсон. Харамсахгүй байхын аргагүй, бухимдахгүй байхын аргагүй таагүй дурсамж.
  -Яагаад сүүлийн хоёр жил гэж онцолсон юм бэ. Өнгөрсөн жилийн наадмаар үзүүрлэхдээ та бас л бөхийн холбооны буруу шийдвэртэй тулгарсан юм уу?
  -Үзүүр түрүүнд хүссэн хүн болгон хүрдэггүй. Маш эгзэгтэй, маш их анхаарлаа төвлөрүүлж байж л түрүүлэх боломжтой. Гэтэл өнгөрсөн жил үзүүр түрүүний барилдаан болоход миний засуул хүний засуул шиг л ажилласан. Хүний засуул ч гэсэн өөрийн засаж байгаа бөхөө давахад тусалж мэх заахаас биш, өрсөлдөгч бөхийг нь шатаах, анхаарлыг нь сарниулах гэх зэргээр аашилж болохгүй л дээ.Би тэр хүний мөрөн дээрээс гарч байгаа, тэр хүн намайг давуулахын төлөө, үнэн шударга шүүхийн төлөө л тэр зүлэг ногоон дэвжээн дээр зогсож байгаа.Үүрэг нь ердөө л тэр байдаг юм.
  -Тэгэхэд таны засуул хэн байсан билээ?
  -Цогзол гуайн мөрөн дээрээс би гарсан. Гэтэл үзүүр түрүүний барилдаанд Цогзол засуул миний эсрэг ажиллаж эхэлсэн. Телевизийн камерийн бичлэгэн дээр ч тод байдаг юм. Миний чихэнд юм хэлээд л байдаг нь харагддаг. Барилдах гэхээр л чихэнд тэгж болохгүй, ингэж болохгүй, чи тэгээд байна гээд байсан. Золгохоор хойноос түлхээд л... Огт барилдуулахгүй байсан. Зорилго нь ерөөсөө л намайг шатаах. Сэтгэлзүйн дайралт хийх. Би ч сүүлдээ хяналтаа алдсан. Хяналтаа алдаад уурлаж байгаа маань ч бичлэг дээр бас харагддаг. Тэрнээс цааш өөрийгөө хянаж ч чадаагүй, барилдаандаа төвлөрье гэсэн ч чадаагүй. Гэтэл дээгүүр даваанд эн тэнцүү өрсөлдөгчид л хоорондоо тулдаг. Жаахан л анхаарал сарнивал, жаахан л болгоомжгүй хөдөлгөөн хийвэл өрсөлдөгчдөө давуу байдал бий болгодог. Сумын наадмын гурвын даваанд барилдаж байгаа юм шиг барилдахгүй шүү дээ. Бүгдээрээ л бүтэн жил бэлтгэлээ базаачихсан, цолоо ахиулж, тугаа тойрох гэсэн хүмүүс байгаа. Жаахан л анхаарал сарнихад бүх юм эргэж байдаг, тийм нөхцөлд барилдаан явагддаг. Өнгөрсөн жилийн наадмаар бол өрсөлдөгчтэйгөө төвлөрч барилдах боломжийг үзүүр түрүүний барилдаанд засуулаасаа болоод алдсан.Өөрийнхөө засуултай л “барилдсан”. Энэ жил ч гэсэн засуулууд, хөлийн цэцийнхэн зүгээр барилдуулаагүй. Гэхдээ миний засуул биш шүү. Миний шуудгийг стандарт бус байна гээд шуудгаа соль гэж хүртэл шаардсан.
  -Хэдийн давааны барилдаанд тэгж байгаа юм бэ?
  -Өмнөх долоон даваанд зүгээр л байсан. Р.Пүрэвдагватай барилдахад тэгсэн. Би өрсөлдөгч бөхийнхөө таашаалд нийцсэн зодог шуудагтай байх юм гэнэ.
  -Шинээр хийлгэсэн зодог шуудаг юм уу?
  -Үгүй, өмсдөг л зодог шуудаг маань. Заалны барилдаанд би энэ өмсгөлөө байнга л өмсдөг. Ийм шуудгийг маань барилдаан эхлэхэд соль гэж хэлсэн. Надад өөр зодог шуудаг байхгүй гэхээр хохь чинь гэж байгаа юм. Надад өөр шуудаг байгаагүй, тэгээд ч надад таарах нь ховор шүү дээ. Ингээд барилдаан дунд энэ мэтээр маргаан үүсгээд л байсан. Өнгөрсөн жил өөрийгөө шатаачихсан хүн энэ жил биеэ их барьсан л даа. Өөрийгөө шатаачихгүй юмсан, хяналтаа алдчихгүй юмсан гээд их хичээсэн.
  -Тэр зодог шуудгийг Та хаанаас авсан юм. Үнэхээр стандарт бус байсан юм болов уу?
  -Үгүй дээ. Зодог шуудаг хийдэг, мэргэжлийн зөвшөөрөгдсөн хүний урласан өмсгөл. “Саран зодог” гээд байдаг, Монгол бөхийн өргөөнд Б.Ганбаатар арслангийн эхнэр оёно. Мэдээж бүгд хууль дүрмэнд заасан стандартын дагуу л хийдэг.Би ч зодог шуудгаа тэднээр л хийлгэсэн.
  -Шуудаг чинь стандарт бус байна гэдэг шаардлага бол хайнцлаа гэдгээс өмнөх үйл явдал байх нь тийм үү?
  -Наймын давааны барилдаан дөнгөж эхэлж байхад л Хөлийн цэцээр ажиллаж байсан Х.Түвшинсанаа начин тэгж эхэлсэн. Зодог шуудагандаа ч биш, намайг шатаачих гээд л үзээд байгаа юм л даа. Өнгөрсөн жилийн наадмаар тэрэнд нь ороод өөрийгөө шатаачихсан хүн энэ жил бол их тэвчсэн дээ.
  -Бөхийн дэвжээн дээр ийм юм болдог гэдгийг тэр бүр хүн мэддэггүй л дээ. Хөлийн цэц нь, засуулууд нь барилдаж байгаа бөхчүүдэд нөлөөлдөг гэдгийг анх удаа л сонсож байна.
  -Барилдах явцад их юм болно оо. Энэ жил наймын даваанд Р.Пүрэвдагва начин барилдаж байхдаа мөргөөд байсан. Манай засуул үүнийг нь Хөлийн цэцэд хэлж байгаа юм. Тэгэхээр Х.Түвшинсанаа начин “Монгол бөх мөргөлдөж барилддаг юм” гэж байгаа байхгүй юү. Хэн дуртайдаа зориулж дүрэм зохиодог ийм Бөхийн холбоо, гарын даа, хөлийн цэцтэй баймааргүй байна.
  -Таны засуул утсаа өрсөлдөгч бөхөд тань үзүүлээд байгаа дүрс телевизийн камерт буусан байсан. Унаад өгчих, мөнгө өгье гэсэн мэссэж ирснийг нь харуулж байсан гээд л шуугисан, Та сонссон уу?
  -Сонссоон (инээв). Тийм юм гэж юу байдаг юм бэ. Цаг харуулж байгаа л юм. Барилдаан эхлээд тэдэн минут боллоо.Шахааны барьц авахад тэдэн минут дутуу байна ч гэдэг юм уу. Цаг л харуулж, сануулж байгаа юм. Барилдах тактик гэж байна шүү дээ. Би бас өөрийн давуу талаа бодож барилдана.Золгоон дээрээс бэлдсэн юм ч байгаа. Тэрийгээ хийх хугацаа нь яаж байна гээд тэр бүгдийгээ боловсруулахад засуул цаг хэлж өгдөг.
  -Хайнцлаа, дахиж барилдуул гэсэн шийдвэр Хөлийн цэц гаргасан. Харин Та барилдахгүй бараг хоёр цаг шахам болсон. Тэр хугацаанд юу болсон бэ?
  -Бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж гуай, Д.Данзан гуай хоёр дээр очсон. “Дэлгэц дээр байгаа бичлэг харчих. Унасан бол хамаа алга, би элэг бүсээ тайлаад өгчихье” гэсэн. Яагаад ингэж шийдвэрлэж байгаа юм гээд очиж уулзсан.
  -Тэгээд Бөхийн холбооны тэргүүнүүд Танд юу гэж байх юм. Бичлэгийг хамт үзэв үү?
  -Бараг нүдээ таглах шахуу л юм болсон. Бид бичлэг үзэхгүй гэж байна лээ. Бөхийн холбооноос томилсон арван хүн байгаа, тэд л шийднэ. Бичлэг үзэх шаардлага байхгүй гэсэн.
  -Тэр арван хүний хэд нь хайнцсан, дахиж барилдуулна гэсэн шийдвэр гаргасан юм бэ?
  -Зургаа нь тэгж гараа өргөсөн гэнэ билээ. Тэр арван хүн арвуулаа Р.Пүрэвдагва бид хоёрын барилдааныг харж байсан юм уу. Би жаахан муухайгаар хэлж байж магадгүй, уучлаарай. Гэхдээ техник, технологи хөгжсөн ийм үед настай арван хүн суулгачихаад тэдний хараа гүйцэж байгаа эсэхийг нь ч хамаарахгүйгээр бүтэн жилийн хөдөлмөрийг минь үзэмжээрээ шийдчихэж болдог юм уу. Сүмо бөхөөс сайныг нь суралцъя л даа. Дэвжээнийхээ дөрвөн талд камер зоочихоод өсгийнийх нь үзүүр шүргэхэд л мэдэрч, шүүж чадаж байна. Гэтэл манай Үндэсний бөхийн холбооныхон өв уламжлал нь ийм юм гээд хэдэн настай хүн суулгачихаад шийдвэр гаргуулаад явж байна.Өв уламжлалаа дээдлэлгүй яахав. Гэхдээ уламжлал маань ийм юм гээд дайсан атомын бөмбөгтэй ирж байхад өөдөөс нь нум сумаар харваад сууж байх юм уу бид. Уламжлалаа хадгалах зүйл дээр нь хадгалаад орчин үетэйгээ хөл нийлүүлэн алхмаар байна. Гэтэл өв уламжлал яриад л үндэсний бөхөөр барилддаг хэдэн бөхчүүдээ, үндэсний бөхөө үздэг ард түмнээ талцуулж хуваагаад баймааргүй байна.
  -Нэгэнт Хөлийн цэцийн шийдвэр гарсан юм чинь шууд барилдаж болоогүй юм уу. Тэр шийдвэрээ өөрчлөхгүй нь анхнаасаа л тодорхой байсан шүү дээ.
  -Тэр хугацаанд маргалдаад л байсан. Уг нь Р.Пүрэвдагва ч гэсэн унаснаа мэдэж байгаа.Тийм байхад л давах гэж улайраад, хөлийн цэцүүд нь дагаж өөгшүүлээд л. Надад бол ийм шударга бус үйлдэл нь үнэхээр таалагдаагүй.Харамсалтай ш дээ.
  -Та өөрийгөө давсан гэдэгтээ итгэлтэй байсан уу?
  -Итгэлтэй байлгүй яахав. Угаасаа Р.Пүрэвдагва тохойлдчихоод би мултарч эргэж байгаа байхгүй юү. Би арагшаа явж байгаа ш дээ.
  -Тэгээд Та яагаад тугаа тойроод гүйгээгүй юм бэ?
  -Малгайгаа аваад гүйвэл гүйх л байсан. Манай засуул “Миний хүү чи давсан шүү” гэсэн. Гэхдээ төрийн наадмаа хүндлээд, тахимаа авчихаад тугаа тойръё гээд хүлээсэн.Дээгүүр даваанд барилдаж байгаа хүн байна даа. Монгол түмэн минь үзэж байхад сайхан жудагтай барилдаад ном журмаар нь тугаа тойръё гэж л бодсон. Хайнцчихлаа, дахиж барилдах нь дээ гэсэн бодол огт төрөөгүй.
  -Гэтэл тийм шийдвэр гарчихаар…
  -Үнэндээ шооконд орсон. Давчихаад яагаад дахин барил­дах ёстой гэж. Тийм биз дээ. Яагаад давчихаад нэг даваанд хоёр удаа барилдах ёстой юм бэ. Би шударга ёсыг нэхэх эрхтэй биз дээ.Барилдахгүй, тахимаа авна аа л гэсэн. Гэтэл Хөлийн цэцүүд ирсэн. Хотын дарга ирсэн.Монгол наадмыг үймүүлж байна, гадаадын зочдыг хүндлэхгүй байна, дахиж барилд гэсэн. Бид наадмаа үймүүлээд байгаа юм биш шүү дээ. Бөхийн холбооны энэ булхайтай шийдвэрүүд л үймүүлээд байгаа юм. Ганц энэ жилийн наадмаар ч биш. Олон удаа бөхийн холбоо наадмыг ингэж будилуулж байсан.
  -Телевизээр үзэж байхад бол Улаанбаатар хотын дарга, Баяр наадмын комиссын дарга С.Батболд очоод Р.Пүрэвдагва арсланг загнаад байх шиг харагдсан.
  -Дахиж барилдахгүй бол намайг хасна шүү л гээд бай­сан. Дахиж барилдахаар болоход Р.Пүрэвдагва барьц авна, шодохгүй гэсэн. Тэгэхэд нь Баяр наадмын комиссын дарга шод гэж зэмлэсэн. Би бол Ч.Гочоосүрэн заан, Ц.Баярсайхан заан, Х.Түвшинсанаа начин нарын хөлийн цэц хийж байгаа хүмүүс нүднийх нь хурд гүйцэхгүй байгаа юм бол яагаад камерын бичлэг шүүж болдоггүй юм бэ гэсэн шаардлага л тавьсан. Маш олон талаас нь олон телевиз бичлэг хийсэн шүү дээ. Би үүнийг л харахыг шаардсан.
  -Үндэсний бөхийн барилдаан маргаантай болбол камерын бичлэг харж шийдвэрлэнэ гэдэг заалт, дүрэм журам байдаггүй учраас л шууд Хөлийн цэцийн шийдвэр эцсийнх байдаг юм биш үү?
  -Тэгвэл дөрвийн даваанд яагаад камерын бичлэг харсан юм бол?
  -Камерын бичлэг шүүсэн юм уу?
  -Аймгийн хурц арслан О.Гантулга, аймгийн хурц арслан Д.Цэвэлсодномтой таарсан. Д.Цэвэлсодном давуулж гуядаад, О.Гантулга дээр нь унаж байгаа байхгүй юү. Тэгэхэд камераар хараад О.Гантулгын толгой цаад талдаа түрүүлж хүрсэн байна гээд Д.Цэвэлсодномыг давуулсан. Тэгээд Р.Пүрэвдагва бид хоёрын барилдааныг шүүх болохоороо тийм дүрэм журам байхгүй, би камер харахгүй гэдэг нь шударга бус биз дээ.
  -Наадмын талбай дээр Р.Пүрэвдагва начин юу гэж байсан бэ. Хайнцсаан л гээд байх уу?
  -Даваагаа ахиулах, цолоо нэмчих гээд л зайлуул бас зүтгэнэ ш дээ. Эхлээд гарч ирснээ “тохой чинь хүрчихсэн” гээд л. Бичлэгээ хар гэхээр “өө өвдөг чинь хүрчихсэн байна” гээд л. Тэгээд хайнцлаа гээд л. Р.Пүрэвдагвын хувьд бол боломж л гаргаад ирэх гэсэн горьдлого байгаа юм л даа. Надад бол дахиад барилдах тухай төсөөлөл ч огт байгаагүй. Би угаасаа хаяна гэж амлаж авсан, өвдөг шороодуулсан. Цаашид олон даваа надад байсан.
  -Та дахиж барилдах шийдвэр яаж гаргасан юм бэ. Баянаа аваргатай уулзаад л дахиад барилдах шиг болсон.
  -Зөвлөлдсөн л дөө. Аварга “Чи давчихаад байна” гээд нэлээд гүйсэн. Настай хүн зайлуул тэгээд удаан явах хэцүү шүү дээ. Арга ядаад “ард түмнээ хүндлээд миний хүү дахиад гар даа” л гэсэн. Манай засуул ч гэсэн хэлж байсан. “Би шударга ёсны талд орно. Засаж байгаа бөхийнхөө талд орно. Ийм шударга бус зүйл байдгийг мэдэх ч үгүй” гээд бүх засуулдаа хандсан.Ийм барилдаан боллоо, хэдүүлээ шударга үнэний талд зогсъё гэж байсан. Ганц ч засуул зориглохгүй байгаа юм чинь.Үндэсний бөхийн холбоо ийм л болчихоод байгаа.
  -Дахиж барилдаад шоо хаясан шүү дээ. Эхний барилдаанд Та барьц сонгосон байсан. Дахиад барилдуулах боллоо гэхэд барьцтай байсан хүн нь түүгээрээ золгож барилддаггүй юм уу?
  -Хайнцсан бол нөгөө тал нь барьцаа сонгодог. Гэтэл бидний барилдаан хайн биш байхгүй юү. Хаячихаад дахиад барилдана, тэгээд барьц сонгуулна. Би үгүй л гэсэн. Бүр тийм дээрээ тулбал шодоод барьц ав гэсэн. Тэгэхээр Р.Пүрэвдагва “Би шодохгүй” гээд зүтгэсэн. Яг тэр үед хотын дарга ирээд Р.Пүрэвдагвыг шодохгүй гэлээ гээд зэмлэсэн байхгүй юү. Тэгээд шодоод РПүрэвдагва барьц сонгосон.
  -Сэтгэл зүй бол огт өөр болчихсон байгаа шүү дээ.
  -Өө тэгэлгүй яахав. Юун дахиж барилдах. Дахиж барилдах хүртлээ би өөрийгөө давчихсан, бөхийн холбоо буруу шийдвэрээ засах байх гээд итгэж байсан. Би бол Р.Пүрэвдагвыг давчихсан гээд дараагийн хоёр том барилдаанаа л хүлээж байсан хүн. Тэгэж барилдана даа гээд тактикаа ч боловсруулсан байсан.Бүх анхаарлаа тийшээгээ л чиглүүлсэн байсан хүн жаахан л юман дээр бүдэрч байгаа юм.
  -Та хоёр улсын наадамд анх удаа таарч байгаа нь энэ билүү. Заалны барилдаанд даваа унаа хэр байдаг вэ?
  -Сумын заан байхаасаа л хоорондоо барилдаж байсан. Улсын наадмаар анх барилдсаан. Зааланд давж, унаж л байдаг. Гэхдээ даваа минь илүү олон байх.Нарийн тооцоогүй л дээ. Улсын наадмын дээгүүр даваанд өөрт мэдрэмж байна. Хэнийг амлавал давах вэ, цаашаа яаж барилдах вэ гээд бүх зүйлээ нарийн тооцоолно.
  -Таны бэлтгэл энэ жил хэр байсан бэ. Өөрт мэдрэгддэг, багш нарт мэдрэгддэг дээ.
  -Би 24-тэй улсын наадамд түрүүлж байлаа. Тэрнээс хойш бэртэл гэмтэл гээд хоёр жил алдсан. Миний амьдралын нэг жилийн цикл ерөөсөө л улсын наадамд түрүүлэхийн тулд бэлтгэлээ базааж, сэтгэл зүйгээ бэлдэж өнгөрдөг. Энэ жил ч би ялгаагүй түрүүлэх хэмжээний бэлтгэлээ хийгээд л наадамд зодоглосон. Үнэн хүчээрээ барилдаад булхай луйваргүй унавал өөр ш дээ. Өөртөө дүгнэлт хийнэ, миний бэлтгэл дутуу байна, би тийм зүйл дээрээ алдлаа даа гээд бодно.Түүндээ тааруулж ирэх жилийн наадмын бэлтгэлээ базаана.Өрсөлдөгчтэйгөө үнэн хүчээрээ үзээд бараагүй бол би бэлтгэлээ тэдэн хувиар нэмж байж энэ хүнийг өвдөг шороодуулах юм байна гэж анализ хийнэ. Гэтэл би одоо бөхийн холбооныхонд тааруулж бэлтгэлээ базаах болж байна уу. Ийм л зүйл боллоо.
  -Бүтэн жилийн хөдөлмөр талаар болоход мэдээж маш харамсалтай байлгүй яахав. Р.Пүрэвдагва начинд тахимаа өгчихөөд уйлж байгаа дүр харагдсан л даа.
  -Харамсана ш дээ. Миний бүтэн жилийн хөдөлмөр бөхийн холбооны хэдхэн хүний шийдвэрээр ганцхан хоромд нурчихаж байгаа юм. Улаан цайм тэгээд хийлгэхээр өөрийн эрхгүй нулимс гардаг юм билээ.
  -Үүний дараа энэ залуу эргээд барилдахаа больчих вий дээ гэсэн болгоомжлол бас нэлээд байх шиг байсан. Та ирэх жилийн наадмаар зодоглоно биз дээ?
  -Зодоглоно оо. Бөхийн холбооны ганц нэг хүний буруу удирдлагаас болоод бөхөө орхино гэж юу байхав. Насныхаа түүх бичиж байгаа энэ ботийг ингээд хаана гэж байхгүй. Бөхийн холбооны буруугаас бөхөө орхисон өчнөөн хүмүүс байна. Манай Б.Гантогтох гарди байна, А.Сүхбат багш маань байна. Уг нь энэ хүмүүс барилдаж байсан бол өдийд ч шөвгийн барилдаанд зогсож л байх байсан. Хэдхэн хүний буруугаас тийм сайхан түүх бичиж байсан хүмүүс яваад өгсөнд би харамсдаг. Би тэгэхгүй ээ. Илүү сайн барилдана. Тэгж байж л сэтгэл амарна.
  Бөхийн холбоо шинэчлэгдэж зөв удирдлага, зөв менежменттэй явахгүй бол үндэсний бөх үзэгчгүй болчих вий гэсэн болгоомжлол надад байна. Одоо бол Монголын ард түмэн бөхдөө хайртай тулдаа л бөх хөгжиж байгаа мэт харагдаж, үзэгчидтэй байгаа.
  Ганц миний жишээ биш байхгүй юу. Содном харцага, Санжаа аварга хоёр яаж маргалаа. Тэр жилийн наадмаар Баасандорж заан М.Баяр­жавхлан гардитай барилдаад хаясан. Бас л хайна гээд дахиж барилдаад унаж байсан. Дараа нь М.Баяржавхлан гарди Г.Эрхэмбаяр аваргатай есийн даваанд барилдаад хаясан. Маргаан гараад дахиж байрилдаад М.Баяржавхлан гарди унаж байсан. Ийм шийдвэрүүд өчнөөн байгаа. Хаячихсан гэдгээ мэдсээр байж дахиж барилдана гэхэд сэтгэлзүйд асар хүнд тусдаг ш дээ ер нь. Анх бөхийн спортод хөл тавьж байхад бөхийн холбоо ингэдэг, засуулууд тэгдэг гээд ахмад бөхчүүд ярьдаг л байлаа.Арай ч ингэдэг гэж итгэдэггүй байсан юм. Ялангуяа улсын наадамд, дээр даваанд ингэнэ гэж бодоогүй. Нэг хөгжилтэй ч гэмээр, эмгэнэлтэй ч гэмээр жишээ хэлье. Миний таньдаг нэг ахад тохиолдсон явдал л даа. Барилдаж байгаад нэлээд ойролцоо хоёр бөх унаж л дээ.Тэгээд хөлийн цэцээр ажиллаж байсан нэлээд настай арслан руу очсон байгаа юм. Тэгсэн тэр арслан “Чи хэн бэ” гэжээ. Нэрээ хэлсэн чинь, тэгвэл чи унасан гэсэн гэдэг.Ийм л маягаар хөлийн цэцүүд ажиллаж байгаа. Дахиад л өөрт тохиолдсон жишээг хэлье. 2012 онд Д.Рагчаа гардитай үзүүр түрүүнд үлдсэн. Миний засуул бас л Цогзол гуай таарсан.Сэнжигний барьцтай байж байгаад би халсан. Д.Рагчаа гарди “Яа яаая, гар эвгүй болчихлоо” гэсэн. Манай засуул надад “Чи буруу халаад байна шүү” гэж сануулсан. Сануулах нь зөв л дөө. Тэгээд Д.Рагчаа гарди яг над шиг халдаг юм. Би ч бас “Яаая гар, гар” гэж байгаа юм. Манай засуул тэгэхэд юу гэсэн гээч. “За чи битгий баашлаад бай” гэж байгаа юм даа. Хөгжилтэй байгаа биз. Ер нь барилдаж байгаа бөхчүүдээс болж маргаан нээх гараад байдаггүй. Шүүж байгаа хөлийн цэц, засуулуудаас л их шалтгаалдаг.
  Дээрээс нь энэ жил арслан цолтой бөх үзүүрлэвэл цол өгөхгүй гэж байсан. Тэгсэн байж гардиас доош цолтой бөх ес давбал арслан цол өгнө гэж байгаа юм. Наадмын өмнө тийм шийдвэр хүртэл гарсан шүү дээ. Н.Батсуурь, Э.Оюунболд бид гуравт зориулж байгаа юм шиг сонин шийдвэр байсан.
  -Танд наадмын дараа нутгийн зөвлөлөөс тань машин өгсөн юм уу?
  -Нугийн ард түмэн намайг хангалттай сайхан дэмждэг. Намайг түрүүлэхэд машин өгсөн, үзүүрлэхэд өгсөн. Энэ жил яасан гэж надад машин өгөх юм бэ. Тийм зүйл байхгүй ээ. Огт худлаа мэдээлэл шүү.
  -Наадмаас хойш Р.Пүрэвдагва арслантай уулзсан уу?
  -Уулзалдаж амжаагүй л явна. Яахав эр хүн сайхан цол авлаа. Цолондоо эзэн болоод сайн барилдах байх аа л гэж бодож байна.
  -Таны энэ жилийн учраанууд хэр байсан бэ?
  -Гараад л барилдаад л… Нэг их өөрийгөө шавхсан барилдаан хийгээгүй шүү дээ. Дээр хоёр даваандаа сайхан гар амар гарч ирлээ гэж бодож байсан. Түрүүлэх хэмжээнд л бэлтгэлээ базаасан.
  -Бэлтгэлээ яаж базаасан бэ. “Увс нуур” галынхан С.Мөнхбат аварга, П.Бүрэнтөгс арслан, Н.Батсуурь арслан, Т.Баасанхүү начин, Н.Жаргалбаяр арслан нарыг тусгайлан бэлтгэл хийлгэж байна. Жишээ нь Мөнхбат аваргын жинг нь хасуулж хурд хийлгэж байна гэнэ ээ гээд л наадмын өмнө яригдаж байсан.
  -Манай галыг энэ жил Б.Ганбат арслан маань ахалж бэлтгэл хийлгэсэн. Хүчний бэлтгэлээ улсын заан Одгэрэл багштайгаа хийсэн. Манай галын амжилттай яваа гол нууц нь ерөөсөө л баг хамт олон болж ажиллаж чаддагт байгаа юм. Манай галын ахлагч бол наадмын өглөө нүд нь хавдсан, шөнөжин унтаагүй хүн л сууж байдаг. Хэн яаж барилдах бол гээд бөхчүүдээсээ илүү нервт орчихдог. Тэдийн даваанд тэрийг авч барилд гээд л бүх тактикаа хамтран боловсруулдаг.
  -Ам авахдаа хүртэл зөвлөлдөх үү?
  -Мэдээж зөвлөлдөнө. Бас өөрийн мэдрэмж байна. Тэрийг авчихвал би баараггүй хаяна даа гэсэн мэдрэмж хүнд байдаг шүү дээ. Түүнийгээ дагана. Багш нар бол хэн ямар байгааг хараад л шууд хэлнэ. Өнөөдөр тэр тийм байна, чи тэрийг авбал давна гээд шууд хэлнэ.
  -С.Мөнхбат аварга Г.Эрхэмбаяр аваргыг амлахад буруу ам авлаа гэсэн шүүмжлэл ч гэдэг юм уу нэлээд өрнөсөн л дөө. Нэг галын бөхийн хувьд та аваргын амыг буруу гэж бодож байв уу, зөв гэж харав уу?
  -Бүрэнтөгсийг авах байсан юм, Батсуурийг авах байсан юм гэсэн яриа олон гарч байна лээ. Үгүй шүү дээ. Бид бүгдээрээ л түрүүлэхийн төлөө барилдаж байгаа. Бид нэг нэгэндээ даваа өгөх ямар ч үндэслэл байхгүй. Бүгдээрээ цолоо ахиулж, бүгдээрээ л шударга сайхан барилдаж ард түмнээ баясгая гэж барилдаж байгаа хүмүүс. Мөнхбат аварга Эрхэмээ аваргыг амлаад давлаа гэж бодоход цаана нь зургаан залуу хүлээж байгаа. Өөрт нь ашигтай хувилбар байж болно шүү дээ. Өөрөө түрүүлнэ гэж барилдаж байгаа хүн тэр бүхнийг тооцоолсон л байж байгаа.
  -Та УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгаанд явсан уу?
  -Өө яваагүй. Наадамд зодоглох гэж байгаа хүн, өндөр даваа бодож байгаа хүн бэлтгэлдээ л анхаарлаа хандуулсан. Галын удирдлагуудын онцлог бас байна. Манай галын удирдлага ерөөсөө л бэлтгэлд хамаг анхаарлаа хандуулдаг. Галын удирдлага, бөхийн холбоодын удирдлагаас амжилт их шалтгаалдаг. Чөлөөт бөхийн холбоог хар л даа. Яаж унасан байлаа. Тив дэлхий, олимпоос медаль хардаг төрлөөс бараг хасагдах гэж байсан. “Гацуурт”-ын Чинбаа захирал очоод яаж өөрчлөв. Одоо бол Риогийн олимпоос чөлөөтийнхөн хэдэн медаль авах вэ гээд тооцоолоод суудаг болсон байна. Бөхийн холбоо, бөхийн галын удирдлагаас тухайн холбоо, галынхан ямар амжилт гаргах нь вэ гэдэг шууд хамаардаг.Манай “Увс нуур” гал ч гэсэн ялгаагүй. 2009 онд Б.Ганбат арслан түрүүлэхээс өмнө манай галаас тавын даваанд гардаг бөх байхгүй байсан үе байсан.Ийм цаг үе манай галынханд байсан. Зөв хүн удирдаад, зөв менежмент хийгээд, зөв бэлтгэл хийж байгаа учир манай галын бөхчүүд амжилттай барилдаад байгаа юм.
  
• 
  Хүүхдэд зориулсан англи хэлний 5 төрлийн сургалтаас сонгон суралцах боломж бий
  2016 оны 7 сарын 28
  “Сондор хилэн” англи хэлний төвийн захирал С.Төмөрбат:
  
  Хүүхдэд зориулсан англи хэлний 5 төрлийн сургалтаас сонгон суралцах боломж бий.
  
  Хүүхдийн зуны амралт болж байгаатай холбогдуулан эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ амралтыг хэрхэн үр бүтээлтэй өнгөрөөх талаар бодож эхэлдэг. Тэгвэл “Сондор хилэн” төв яг таны хүүхдүүдэд зориулсан 5 төрлийн англи хэлний ангиа нээгээд байгаа аж.
  
  Бага насны хүүхдэд зориулсан анхан шатны ангиас өгсүүлээд Элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бэлдэх хүртэл олон сонголт бүхий эдгээр ангиуддаа ирэх 7 хоногоос элсэлтээ авахаар хүлээж байгаа аж.
  
  -Танай төв хүүхдийн англи хэлний хэд хэдэн сургалт явуулж байгаа юм байна. Эдгээр сургалтынхаа талаар манай уншигчидтай хуваалцаач?
  
  “Сондор хилэн” англи хэлний төвд хүүхдийн 5 төрлийн анги хичээллэж байна.
  
  Өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулсан \12 – 17нас\ бүтэн өдрийн эрчимжүүлсэн анги
  
  Ахлах ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \16-18 нас\ элсэлтийн ерөнхий шалгалтанд бэлтгэх анги
  
  Бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-11 нас\ анхан шатны анги
  
  Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-8 нас\ анхан шат
  
  Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \8-9 нас\ дунд шатны анги
  
  -Өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулсан бүтэн өдрийн ангийнхаа талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?
  
  -Бүтэн өдрийн эрчимжүүлсэн анги бол манай төвийн олонд танигдсан сургалт гэж хэлж болно. Энэ ангид хүүхдээ сургаснаар англи хэлний анхан, завсар, дунд, ахисан дунд гэсэн 4 шатны мэдлэг олж авна. Өглөө 9 цагаас оройны 16.30 хүртэл хичээллэнэ. Энэ ангид сурснаар англи хэл сурахаас гадна, цаг барих, тогтож суух, өөрийгөө дайчилж сурах, зорилготой болох гээд зөв хүн болж төлөвшихөд хэрэгтэй олон чухал чанаруудыг хүүхдэд эзэмшүүлдэг.
  
  - Элсэлтийн ерөнхий шалгалтанд бэлтгэх ангийн онцлог юу вэ?
  
  -Элсэлтийн ерөнхий шалгалтандаа тэнцээд хүссэн сургуульдаа элсэн орох зорилгыг өөртөө тавьж түүнийхээ төлөө хүсэл эрмэлзэлтэйгээр шамдан суралцаж байгаа сурагчдад зориулсан анги юм. Ер нь ажиглаад байхад хүүхдүүд элсэлтийн ерөнхий шалгалтын тестүүдийг ажилладаг боловч яг утгыг нь ойлгохгүйгээр автоматаар тогтоох явдал түгээмэл байдаг.
  
  Манай төвөөс элсэлтийн ерөнхий шалгалтын 2006- 2015 оны бүх тестүүдэд судалгаа хийн тухайн шалгалтанд багтсан бүх дүрмүүдийг цэгцтэйгээр олгох хөтөлбөр боловсруулсан. Сурагчид эхлээд дүрмээ үзээд, дараа нь тухайн дүрмээ бататган холбогдолтой ямар ч тестийг ажиллаж чаддаг болно гэсэн үг. Мөн англи хэлний үгийн сангийн өргөн хүрээний мэдлэгтэй болох ба элсэлтийн ерөнхий шалгалтын тестний бүтэцтэй танилцах хэсэг тус бүрийг ажиллах арга барилд суралцана.
  
  Тестийг хэрхэн цаг алдалгүйгээр зөв арга техникээр ажиллаж, цагаа зөв зохицуулах арга барилыг эзэмших юм. Тухайн дүрмийг л ойлгочихсон байхад дараа нь тест ямар ч хэлбэрээр орж ирсэн төвөггүй зөв гүйцэтгэж чаддаг болно гэсэн үг. Мөн элсэлтийн ерөнхий шалгалтын ерөнхий бүтэц болоод бүх хэсгүүдийг маш сайтар нягтлан ажиллаж дуусгадгаараа онцлог.
  
  Зөвхөн 12 –р ангийн сурагчид гэлтгүй 10, 11-р ангийн сурагчид ч эртнээс өөрийгөө дайчилж ЭЕШ-ийн арга техникийг эзэмшихийг хүсвэл бидэнд хандаж болно.
  
  -Бага насны 7-11 насны хүүхдэд зориулсан анхан шатны анги гэхээр?
  
  -Бага ангийнханд зориулж нас бие сэтгэхүйн онцлогт тохируулан англи хэлийг анхан шатнаас нь эхлүүлэн эмх цэгцтэй эзэмшүүлэх зорилготой анги. Энэ ангид англи хэлний цагаан толгойн үсэгнээс өгсүүлээд хэрхэн уншиж бичихийг заахаас гадна, англи хэлний анхан шатны мэдлэгийг эзэмшүүлнэ.
  
  -Хувийн сургуулийн хүүхдүүдэд зориулсан ангиуд чинь сонирхол татаж байна л даа. Эцэг эхчүүд төлбөрийг нь төлөөд явуулж байгаа хүүхдүүдэд дахин англи хэл заах ямар хэрэгтэй гэж?
  
  -Уг нь бол тийм. Эцэг эхчүүдийн хувьд дэлхийн боловсролтой хөл нийлүүлэн алхуулж, адил түвшинд боловсрол эзэмшүүлэхээр төлбөр төлж хүүхдээ сургаж байгаа болохоор англи хэл сурчихна гэж найдаад яваад байдаг. Гэтэл хүүхдүүд нь англи хэл, байгалийн шинжлэх ухаан, тооны хичээлүүдийг англи хэл дээр ойлгох нь байтугай анхан шатны үгнүүдээ мэдэхгүй уншиж чадахгүй, энгийн тайлбаруудыг ойлгохгүй яваад л байдаг.
  
  Анги даасан багш нь болохоор англи хэл дээр ордог хичээлүүдэд нь анхаараад давтуулаад өгөөч гэсэн хүсэлт тавьдаг. Гэтэл хэлний мэдлэггүй эцэг эхчүүдэд энэ нь асуудал үүсгэдэг. Энэ асуудлыг нь шийдэх зорилгоор хувийн сургуулийн бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан 2 түвшний англи хэлний сургалтыг төв дээрээ зохион байгуулаад байна. Энэ ангиуд нь:
  
  1.Хувийн ЕБС-ийн хүүхдүүдэд зориулсан (7-8нас) АНХАН ШАТНЫ АНГИ
  
  2.Хувийн ЕБС-ийн хүүхдүүдэд зориулсан (8-9 нас) ДУНД ШАТНЫ АНГИ гэсэн хоёр түвшний ангиа нээгээд байна.
  
  -Хувийн сургуулийн анхан шатны ангид ямар хүүхэд сурна гэсэн үг вэ?
  
  - Хувийн сургуульд орох гэж байгаа хүүхдүүдийг бэлтгэх зорилгоор энэ ангиа нээсэн. Англи хэлийг сургуульд орохоосоо өмнө үзэж байсан хүүхдүүд эхнээсээ хоцрогдолд орохгүй хичээлээ ойлгоод явдаг давуу талтай.
  
  -Хувийн сургуулийн дунд шатны ангид ямар хүүхэд сурна гэсэн үг вэ?
  
  -Ихэнх хувийн сургуулиуд монгол хэл дээр үзэх ёстой ерөнхий боловсролын хичээлийн хөтөлбөрөөс гадна олон улсын хөтөлбөрөөр хичээл орж байгаа. Олон улсын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа бага сургуулиудын хувьд Англи хэл\ English\, Байгалийн шинжлэх ухаан \Science\, Математик \ Mathematics\ гэсэн гурван хичээлийг англи хэл дээр үздэг.
  
  Эдгээр хичээлүүдийг зарим сургуульд монгол багш орж байхад, зарим сургуулиудад нь гадаад багш орно. Энэ ангийн онцлог нь гэвэл хичээлдээ сууж байгаа хэрнээ хоцрогдолтой явж байгаа хүүхдүүдийн хоцрогдолыг арилгах зорилготой юм. Олон улсын хөтөлбөрт нь уялдуулж сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулсан учраас хоцрогдолд ороод байгаа хүүхдүүдэд маш хэрэгтэй сургалт болж чадна.
  
  Англи хэл\ English\, Байгалийн шинжлэх ухаан \Science\, Математик \ Mathematics\ гээд гурван хичээл өдрийн 3 цагаар орно. Өдрийн 3 цагийн эхний цаг нь англи хэлний хичээл /Englsih/, 2 дахь цаг нь Байгалийн шинжлэх ухаан \ Sciencе \, 3 дахь цаг нь Математик \ Mathematics\ хичээл гээд өдөр бүр орно. Энэ анги нь өдөрт гурван цагаар ажлын таван өдрөөр дөрвөн долоо хоног хичээллэнэ.
  
  -Сургалтын хөтөлбөрөө олон улсын хөтөлбөрийн дагуу гаргадаг гэсэн үг үү?
  
  -Сургалтын хөтөлбөрүүд судалгааны үндсэн дээр гарч ирнэ л дээ. Хувийн сургуульд хүүхдээ явуулдаг найз нөхөд танилуудаас, хүүхдийнхээ англи хэлний хичээлийн хоцрогдолыг арилгаад өгөөч гэсэн хүсэлтийг их тавьдаг. Энэ мэтчилэн танилууд болон манайд суралцсан хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага, хүсэл эрмэлзэлд тулгуурлан судалгаа явуулдаг. Судалгааны үндсэнд хөтөлбөрөө гаргана. Энэ зарчмаар л олон улсын бага сургуулийн хөтөлбөрүүдийг судалж, өөрийн аргачлалд оруулаад хөтөлбөрөө боловсруулсан.
  
  -Харин хүнийг өөрийн эрхгүй мэрийлттэй болгож, үр дүнтэй сайн сургаж байгаа эрчимжүүлсэн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулахад таны олж харсан, үндэслэсэн зүйл юу байв?
  
  -Миний хувьд 1995 онд их сургуулиа төгссөнөөс хойш багш хүн хаана ажиллаж болох тэр бүх газарт ажиллаж байсан. Тэгэхдээ нэг жил англи хэл үзсэн хүн, 10 жил хэл үзсэн бүр их сургуулиа төгсөөд ирсэн хүмүүс яг адилхан түвшинд байгаатай олон удаа таарч байлаа.
  
  ЕБС-ийн дунд ангиасаа англи хэл үзэж, их сургуульд бас 3-4 жил үзсэн хэрнээ санал бодлоо энгийн түвшинд илэрхийлж чадахгүй, шалгалт авахад хангалттай дүн өгч чаддаггүй.Англи хэл сурсан ч биш сураагүй ч биш хоёрын хооронд байгаа иймэрхүү хүмүүст зориулж, нэг сарын эрчимжүүлсэн тусгай хөтөлбөр боловсруулаад 2006 оны 2 дугаар сард сургалтын төвөө байгуулж байлаа.
  
  Тухайн үед эргэлзээ төрж байсан ч сургалтаа явуулаад ирэхэд гайхмаар үр дүн харагдсан. Нууц нь юу байв гээд эргээд бодохоор хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага хамгийн гол хүчин зүйл болж өгсөн байдаг. ЕБС , их сургуульд хүүхдүүд зөвхөн англи хэл гэдэг хичээл үзэхгүй. Маш олон хичээл үзэж, өөр өөр шалгалтууд өгнө. Англи хэл түүнийх нь нэг л хэсэг.
  
  Харин миний оюутнууд англи хэл сурахгүй бол болохгүй нь гэдгийг эд эсээрээ мэдэрчихсэн, хоолойн дээр нь тулчихсан хүмүүс байдаг. “Би 2500 долларын ажилд ормоор байна. Гэтэл 20 настай охин миний урдуур орчихлоо. Тэр надаас англи хэлээрээ л илүү” гэдэг. Тэр хүн сурах агуу их хүсэлтэй, харин би чин сэтгэлээсээ заагаад өгье гэсэн хүсэлтэй. Энэ хоёр хүсэл нийлээд эцэст нь гайхалтай үр дүнг бий болгодог.
  
  -Төгсөгчдийн сэтгэгдэлүүдийг харж байхад нэг сарын турш маш их даалгавар өгдөг, нойргүй хонох энүүхэнд байдаг нь ажиглагдсан. Энэ дундаас хүн юм сурна гэхээр үнэндээ амаргүй санагдсан...
  
  -Бид англи хэл сурахаар ирж байгаа хүмүүст нэгдүгээрт ажил, амьдралаа 100 хувь зохицуулаад, нэг сарын хугацаанд өөр зүйлд сатаарахгүй байх бүх арга хэмжээг аваад ирээрэй гэж хэлдэг. Өглөөний 9 цагаас оройны 16.30 хүртэл хичээллэж, хариад ч маш их даалгавар хийх учраас баяр тэмдэглэх, найз нөхөдтэйгээ уулзах ямар ч боломж гарахгүй. Хоёрдугаарт англи хэл сурах маш их хэрэгцээ шаардлага, хүсэл зорилготой байх ёстой. “Сарын дотор сурна гэдэг ч худлаа байх, гэхдээ яахав суугаад үзье” гэсэн хүмүүс их ирдэг. Эхний өдөр хүмүүстээ би та нар өөрсөддөө ямар шаардлага тавих вэ гэдгээ ярилцдаг.
  
  Тэгээд энэ шаардлагыг биелүүлж чадна гэсэн хүмүүс нь үргэлжлүүлж, шөнө даалгавар хийгээд нойргүй сууж чадахгүй ачаалал даахгүй гэсэн хүмүүс нь явж болно оо гэдэг. Үнэхээр суръя гэсэн хүмүүстээ хайр хал хоёрыг зэрэгцүүлнэ дээ. Болж байгаа хүмүүсээ магтана, урамшуулна, юм хийгээд байгаа мөртлөө үр дүн гарахгүй байгаа хүмүүстэй жич уулзана, өөр арга барил хэрэглэнэ.
  
  Нэг сарын хугацаанд чи үнэхээр зовно, зовсны эцэст жаргана гэж би оюутнууддаа хэлдэг. Надад итгэ, өөртөө итгэ, сарын дараа ямар болохоо хараарай гэж хэлдэг. Үр дүнгээ сар бүр үзэж байгаа болохоор би хичээлээ дэндүү итгэлтэй заадаг юм. Яахав өөрийгөө дайчилж чаддаггүй, юмыг хойш нь тавьдаг цөөн нэг хүн замаасаа сэмээрхэн гараад явчихдаг. Харин дийлэнх нь багштайгаа хамтдаа зүтгээд үр дүн гаргаж чаддаг.
  
  -Таны олон жилийн туршлагаас харж байхад хүмүүс англи хэл сурахдаа юун дээр алдаа гаргаж байна?
  
  -Хамгийн гол нь сурах арга барил. Ширээн дээр хоол ч байсан, хор ч байсан ялгаагүй бүгдийг аваад ам руугаа хийгээд байгаатай яг адилаар, хэзээ хаана хэрэглэхээ мэдэхгүй англи хэлээр юу л байна, тэр бүхнийг толгой руугаа хийгээд байдаг. Нэг ёсондоо толгойгоо хогийн сав болгож орхидог.
  
  Харин бид, бүгдийг эхнээс нь маш цэгцтэй заан, нэг дүрэм үзлээ гэхэд юунд хэрэгтэй, яриатай яаж холбогдох вэ гээд л цогцоор нь заадаг. Даалгавараа эргээд нэхэл хатуутай шалгана. Хийхгүй бол хичээлд суулгахгүй хөөнө шүү гэхээр хийгээд ирдэг. Үнэндээ дээхнэ үеийн дектатурын аргыг хэрэглэдэг гэх үү дээ. Зөвхөн багшид үзүүлэхийн төлөө биш, өөрийнхөө төлөө хийж ир гэсэн зарчмыг, бид суралцагсдынхаа тархинд суулгаж өгдөг. Хичээл заах явцад судалгааны зүйлүүд маш их гарч ирнэ.
  
  Багш хүн 400 мэргэжил эзэмшсэн байх ёстой гэдэг шүү дээ. Заримдаа би дуулна, шүлэг уншина, жүжиглэнэ, орилно гээд гадаад хүний сэтгэл хөдлөлийг их гаргадаг. Монгол хүний бүрэг ичимтгий зангаар хэл сурахгүй, галзуу юм шиг чөлөөтэй бай гэдэг. Амаа хөдөлгөж байж л хэлтэй болноо л гэсэн үг.
  
  -Энэ сэтгэгдэлүүдийг уншиж байхад, зөвхөн хэл сурах биш маш олон зүйлийг суралцаад гардаг гэсэн байна. Цаашдын хүсэл мөрөөдөл итгэл найдварыг нь та хөглөж өгдөг бололтой юм?
  
  -Тийм шүү. Хэл сурахаас гадна, цаг барих, тогтож суух, өөрийгөө дайчилж сурах, зорилготой болох, гээд олон чухал чанаруудыг суулгаж өгдөг.. Өдөр болгон шалгалт авна, даалгавраа хийгээгүйгээс хангалтгүй дүн авсан хүмүүсийн нэрийг чангаар дуудна. Тэгэхээр хүүхэд ч бай, насанд хүрсэн хүн ч бай нэг юм бодно.
  
  Хүнийг сурахаас аргагүй байдалд оруулдаг гэж хэлж болно. Хамт сурч байгаа хүмүүс нь адилхан юу ч мэдэхгүй орж ирсэн хэрнээ мэрийгээд, сайн үр дүн гаргаж байхад би яагаад чаддаггүй юм гэсэн бодолд эрхгүй автуулдаг. Ингэж монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэлзүй дээр тоглох нь маш үр дүнтэй байдаг.
  
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангийнхаа хөтөлбөрийн талаар манай уншигчдад сонирхуулаач?
  
  -Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны ангийг төгссөн оюутнууд маань, олж авсан мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн энэ эрчээрээ илүү ихийг сурмаар байна гэсэн хүсэлт тавьдаг байсан. Шавь нарынхаа удаа дараагийн хүсэлтээр сүүлийн 5 жилд судалгаа хийн сургалтын хөтөлбөрөө боловруулсаны дүнд энэ ангиа нээгээд байна. Гэхдээ заавал манай төвийн нэгдүгээр шатны төгсөгчид гэлтгүй англи хэлний ахисан дунд түвшиний мэдлэгтэй хүмүүст зориулсан анги гэж хэлж болно.
  
  - Энэ ангид сурснаар ямар шатны мэдлэг олж авах вэ?
  
  - Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад анхан, завсар дунд, ахисан дунд зэрэг 4 шатны ангийг эзэмшээд төгсдөг бол, бүтэн өдрийн 2 дугаар шатны сургалтад, ахисан дунд гүнзгий гэсэн хоёр шатны мэдлэгийг эзэмшээд төгсөнө. Өөрөөр хэлбэл энэ сургалтыг төгсөөд TOEFL, IELTS-ийн бэлтгэлд шууд сурах боломжтой гэсэн үг. Нэг ёсондоо дүрэм, орчуулга, сонсгол ярианы хичээлүүдээ мэдээлэл, мэдлэг, чадвар, дадал болтол нь цогцоор заадгаараа энэхүү сургалт маань онцлог болж байна.
  
  -Шавь нарынхаа хүсэлтээр энэ ангиа нээсэн гэсэн. Төгсөгчид нь хэр сэтгэл хангалуун байна вэ?
  
  - Үнэндээ миний төсөөлж байснаас ч илүү сэтгэл хангалуун төгсч байгаад багш хүний хувьд баяртай байна. “Сондор хилэн” сургалтын төв маань сүүлийн үеийн судалгаан дээр тулгуурлан сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулдаг.
  
  Сүүлийн 5 жилд судалсаны үндсэнд, гарсан хөтөлбөр учраас төгссөн оюутнууд маань яг бидний хүсч хүлээж байсан сургалт боллоо гэлцэж байна.
  
  Яагаад энэ анги маань хүмүүсийг баярлуулаад байна вэ гэхээр, боловсруулсан хөтөлбөртөө байгаа юм. Оюутнуудаа дадлагажуулах дүрмээ өөрийн болгох хүртэл нь, өдөр бүр дүрмийн хичээл ордог. Нэг сэдвийн хүрээнд гурван улсыг харьцуулсан орчуулга хийнэ. Тухайн улсын түүх соёл, төрийн дуулал, ёс заншил нь ямар байдаг талаар харьцуулсан сэдвийн хүрээнд мэдээлэл өгдөг.
  
  Мэдээллийг нь мэдлэг болгож, мэдлэгийг нь чадвар, чадварыг нь дадал болтол унших, бичих, ярих, сонсох гэсэн 4 дадлыг цогцоор нь орж байгаа учраас энэхүү сургалт маань үр дүнтэй болж байна. Өнөөдөр бид мэдээллийн эрин зуунд амьдарч байна. Тэр ч утгаараа нийгэмтэйгээ хөл нийлүүлэн алхаж, сүүлийн үед гарч байгаа мэдээллүүдийг орчуулан сургалтын хөтөлбөртөө ашиглахыг бид гол зорилгоо болгон ажилладаг.
  
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангид ямар мэдлэгтэй хүн суралцаж болох вэ. Таны сургалтад суугаагүй ч, гүнзгийрүүлсэн мэдлэг олж авахыг хүсч байгаа хүмүүс хамрагдаж болно биз дээ?
  
  -Бололгүй яахав. Манай бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад хамрагдаагүй ч, дундаас дээш шатны англи хэлний мэдлэгтэй хүмүүс, манай сургалтын төвд ирээд шалгалт өгөх хэрэгтэй. Шалгалт өгөөд тэнцвэл бүтэн өдрийн гүнзгий ангид хамрагдах боломжтой. Ер нь аль ч сургалтын төвүүдэд очсон дахиад л 26 цагийг давтан заадаг өөр юм сурмаар байдаг гэсэн олон хүнтэй таарч байлаа.
  
  Яалтчгүй үзэж судалсан зүйлээ дахин дахин үзэх сонирхолтой биш шүү дээ. Тиймээс манай бүтэн өдрийн гүнзгий анги нь 26 цагийг заахгүй харин 26 цаг дээр суурилаад англи хэлний гүнзгий түвшиний бүх дүрмийг үзэж судалж дуусгана.
  
  -Орон нутгаас суралцахыг хүсэгчид хэр их ирдэг вэ. Ажлаа зохицуулаад сурья гэвэл танай сургалт орон нутгийнханд илүү тохиромжтой санагдлаа?
  
  -Тэгэлгүй яахав. Орон нутгаас хүмүүс цаг заваа зарцуулаад очвол яах вэ гэж их ярьдаг. Манай сургалтын төвийн бүх сургалтуудын эхлэх өдөр, дуусах өдөр нь тодорхой байдаг. Яг эхлэх өдрөө эхлэдэг болохоор орон нутгийнхан ажил амьдралаа зохицуулаад суралцах бүрэн боломжтой. Энэ дашрамд хэлэхэд зуны гурван сарын хуваарь гарсан байгаа.
  
  -Танай сургалтын төвийн орчин их сайхан юм. Сурахад орчин бас их чухал байх шүү?
  
  - Мэдээж сайн багш, шилдэг аргачлал, боловсронгуй хөтөлбөрөөс гадна тав тухтай сургалтын орчин их чухал. Улаанбаатар хотын А бүсэд орших, Энхтайвны гүүрний зүүн хойд талд, Сөүл рестораны баруун талд шинээр баригдсан 13 давхарын 6-н давхарт “Сондор хилэн” төв саяхан нүүж ирсэн. Шинэ байранд ороод суралцагсдынхаа цаг зав, түвшинд тааруулсан шинэ шинэ сургалтын хөтөлбөрүүд боловсруулж, суралцагсдаа хүлээж авахад бэлэн болоод байна.
  
  Хэл сурахад өөрийн хичээл зүтгэл яах аргагүй чухал нөлөөтэй ч нөгөө талаас өөрийг нь эрхгүй хурцалж, дайчлуулж чадах багшийн уран арга чухал түлхэц болдог гэлтэй. “Багшлах бол миний ясны хобби” гэж хэлсэн Төмөрөө багш 7 дугаар ангиасаа эхэлж багш болохыг мөрөөдөж, түүндээ ч хүрчээ. Зөвхөн хичээл заах биш хүмүүст давхар итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдлийг өгч чаддаг ийм хүн л хүнд юм сургаж чаддаг юм байна даа гэж эрхгүй бодсон билээ.
  
  2016 оны зуны сургалтууд 07 сарын 04, 08 сарын 01 -нд эхлэнэ.
  
  БҮТЭН ӨДРИЙН АНГИУД
  
  1. Насанд хүрэгчдэд зориулсан БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  
  2. Хүүхдүүдэд зориулсан БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  
  3. Бүтэн өдрийн ангийг төгсөгчидөд зориулсан БҮТЭН ӨДРИЙН ГҮНЗГИЙ АНГИ
  
  ХҮҮХДИЙН АНГИУД
  
  1. Өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулсан \12 – 17нас\ БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  
  2. Ахлах ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \16-18 нас\ ЭЛСЭЛТИЙН ЕРӨНХИЙ ШАЛГАЛТАНД БЭЛТГЭХ АНГИ
  
  3. Бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-11 нас\ АНХАН ШАТНЫ АНГИ
  
  4. Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-8 нас\ АНХАН ШАТНЫ АНГИ
  
  5.Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \8-9 нас\ ДУНД ШАТНЫ АНГИ
  
  ЦАГИЙН АНГИУД
  
  1. Өглөөний анги - 06.30-08.30, 08.30-10.30
  
  2. Өдрийн анги - 10.30-12.30, 12.30-14.30, 14.30-16.30
  
  3. Оройн цагийн анги - 16.30-18.30, 18.30-20.30, 20.30-22.30
  
  ТУСГАЙ СУРГАЛТУУД
  
  1. VIP СУРГАЛТ
  2. БАЙГУУЛЛАГЫН СУРГАЛТ
  3. ЭЕШ-д БЭЛТГЭХ АНГИ
  4. Монгол багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  5. Гадаад багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  6. ГАНЦААРЧИЛСАН СУРГАЛТ
  7. ХАГАС САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  8. БҮТЭН САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  9. МОНГОЛ БИЧГИЙН СУРГАЛТ
• 
  ”Монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэл зүй хэл сурахад их дөхөмтэй байдаг”
  2016 оны 7 сарын 25
  “Сондор хилэн” төвийн багш, захирал С.Төмөрбат: Монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэл зүй хэл сурахад их дөхөмтэй байдаг
  
  Бидний дунд англи хэл сурах гэж оролдоод удаа дараа бүтэлгүйтсэн, өөрийгөө авьяас чадваргүй хэмээн голж шантарч яваа хүн хичнээн их байдгийг таашгүй. Тэдгээр хүмүүст “Нэг сарын хугацаанд англи хэлний дүрэм, цагууд, яриаг маш цэгцтэй сайн зааж сургаад зогсохгүй ямар ч залхуу, тогтож сууж чаддаггүй хүнийг сургаж дөнгөдөг гэнэ” гэх яриа итгэмээргүй “даажигнал” ч юм шиг санагдаж болох. Гэхдээ олны үг ортой гэдэг. “Сондор хилэн” төвийн захирал, С.Төмөрбат багш дээрх сургалтыг явуулдаг бөгөөд үр дүн нь маш сайн гарч байгааг дуулаад эрхгүй сониучирхлаа. Англи хэл сурахыг хүсдэг ч зөв арга барилаа олоогүй, өөрийгөө бүрэн дайчилж чаддаггүй олон хүнд бидний яриа хэрэг болох болов уу. Хэвлэл мэдээллээр төдий л сурталчилгаа хийдэггүй тэдний хувьд төгсөгчдийн сэтгэгдэл, аман яриа хамгийн хүчтэй “PR”. Харин сайн сургаж чаддагийнх нь баталгаа нь хэд хэдэн зузаан хавтас дүүрэн төгсөгчдийн талархсан, санаанд оромгүйгээр англи хэл сурсан тухай гараар бичсэн сэтгэгдлүүд аж.
  -Хэд хэдэн сургалт дамжсан ч англи хэл сурсангүй гэх хүмүүс олон байдаг. Харин хүнийг өөрийн эрхгүй мэрийлттэй болгож, үр дүнтэй сайн сургаж байгаа эрчимжүүлсэн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулахад таны олж харсан, үндэслэсэн зүйл юу байв?
  -Миний хувьд 1995 онд их сургуулиа төгссөнөөс хойш багш хүн хаана ажиллаж болох тэр бүх газарт ажиллаж байсан. Тэгэхдээ нэг жил англи хэл үзсэн хүн, 10 жил хэл үзсэн бүр их сургуулиа төгсөөд ирсэн хүмүүс яг адилхан түвшинд байгаатай олон удаа таарч байлаа. ЕБС-ийн дунд ангиасаа англи хэл үзэж, их сургуульд бас 3-4 жил үзсэн хэрнээ санал бодлоо энгийн түвшинд илэрхийлж чадахгүй, шалгалт авахад хангалттай дүн өгч чаддаггүй.Англи хэл сурсан ч биш сураагүй ч биш хоёрын хооронд байгаа иймэрхүү хүмүүст зориулж, нэг сарын эрчимжүүлсэн тусгай хөтөлбөр боловсруулаад 2006 оны 2 дугаар сард сургалтын төвөө байгуулж байлаа.
  Тухайн үед эргэлзээ төрж байсан ч сургалтаа явуулаад ирэхэд гайхмаар үр дүн харагдсан. Нууц нь юу байв гээд эргээд бодохоор хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага хамгийн гол хүчин зүйл болж өгсөн байдаг. ЕБС , их сургуульд хүүхдүүд зөвхөн англи хэл гэдэг хичээл үзэхгүй. Маш олон хичээл үзэж, өөр өөр шалгалтууд өгнө. Англи хэл түүнийх нь нэг л хэсэг. Харин миний оюутнууд англи хэл сурахгүй бол болохгүй нь гэдгийг эд эсээрээ мэдэрчихсэн, хоолойн дээр нь тулчихсан хүмүүс байдаг. “Би 2500 долларын ажилд ормоор байна. Гэтэл 20 настай охин миний урдуур орчихлоо. Тэр надаас англи хэлээрээ л илүү” гэдэг. Тэр хүн сурах агуу их хүсэлтэй, харин би чин сэтгэлээсээ заагаад өгье гэсэн хүсэлтэй. Энэ хоёр хүсэл нийлээд эцэст нь гайхалтай үр дүнг бий болгодог.
  -Төгсөгчдийн сэтгэгдэлүүдийг харж байхад нэг сарын турш маш их даалгавар өгдөг, нойргүй хонох энүүхэнд байдаг нь ажиглагдсан. Энэ дундаас хүн юм сурна гэхээр үнэндээ амаргүй санагдсан...
  -Бид англи хэл сурахаар ирж байгаа хүмүүст нэгдүгээрт ажил, амьдралаа 100 хувь зохицуулаад, нэг сарын хугацаанд өөр зүйлд сатаарахгүй байх бүх арга хэмжээг аваад ирээрэй гэж хэлдэг. Өглөөний 9 цагаас оройны 16.30 хүртэл хичээллэж, хариад ч маш их даалгавар хийх учраас баяр тэмдэглэх, найз нөхөдтэйгээ уулзах ямар ч боломж гарахгүй. Хоёрдугаарт англи хэл сурах маш их хэрэгцээ шаардлага, хүсэл зорилготой байх ёстой. “Сарын дотор сурна гэдэг ч худлаа байх, гэхдээ яахав суугаад үзье” гэсэн хүмүүс их ирдэг. Эхний өдөр хүмүүстээ би та нар өөрсөддөө ямар шаардлага тавих вэ гэдгээ ярилцдаг.
  Тэгээд энэ шаардлагыг биелүүлж чадна гэсэн хүмүүс нь үргэлжлүүлж, шөнө даалгавар хийгээд нойргүй сууж чадахгүй ачаалал даахгүй гэсэн хүмүүс нь явж болно оо гэдэг. Үнэхээр суръя гэсэн хүмүүстээ хайр хал хоёрыг зэрэгцүүлнэ дээ. Болж байгаа хүмүүсээ магтана, урамшуулна, юм хийгээд байгаа мөртлөө үр дүн гарахгүй байгаа хүмүүстэй жич уулзана, өөр арга барил хэрэглэнэ.
  Нэг сарын хугацаанд чи үнэхээр зовно, зовсны эцэст жаргана гэж би оюутнууддаа хэлдэг. Надад итгэ, өөртөө итгэ, сарын дараа ямар болохоо хараарай гэж хэлдэг. Үр дүнгээ сар бүр үзэж байгаа болохоор би хичээлээ дэндүү итгэлтэй заадаг юм. Яахав өөрийгөө дайчилж чаддаггүй, юмыг хойш нь тавьдаг цөөн нэг хүн замаасаа сэмээрхэн гараад явчихдаг. Харин дийлэнх нь багштайгаа хамтдаа зүтгээд үр дүн гаргаж чаддаг.
  
  -Таны олон жилийн туршлагаас харж байхад хүмүүс англи хэл сурахдаа юун дээр алдаа гаргаж байна?
  -Хамгийн гол нь сурах арга барил. Ширээн дээр хоол ч байсан, хор ч байсан ялгаагүй бүгдийг аваад ам руугаа хийгээд байгаатай яг адилаар, хэзээ хаана хэрэглэхээ мэдэхгүй англи хэлээр юу л байна, тэр бүхнийг толгой руугаа хийгээд байдаг. Нэг ёсондоо толгойгоо хогийн сав болгож орхидог. Харин бид, бүгдийг эхнээс нь маш цэгцтэй заан, нэг дүрэм үзлээ гэхэд юунд хэрэгтэй, яриатай яаж холбогдох вэ гээд л цогцоор нь заадаг. Даалгавараа эргээд нэхэл хатуутай шалгана. Хийхгүй бол хичээлд суулгахгүй хөөнө шүү гэхээр хийгээд ирдэг. Үнэндээ дээхнэ үеийн дектатурын аргыг хэрэглэдэг гэх үү дээ. Зөвхөн багшид үзүүлэхийн төлөө биш, өөрийнхөө төлөө хийж ир гэсэн зарчмыг, бид суралцагсдынхаа тархинд суулгаж өгдөг. Хичээл заах явцад судалгааны зүйлүүд маш их гарч ирнэ.
  Багш хүн 400 мэргэжил эзэмшсэн байх ёстой гэдэг шүү дээ. Заримдаа би дуулна, шүлэг уншина, жүжиглэнэ, орилно гээд гадаад хүний сэтгэл хөдлөлийг их гаргадаг. Монгол хүний бүрэг ичимтгий зангаар хэл сурахгүй, галзуу юм шиг чөлөөтэй бай гэдэг. Амаа хөдөлгөж байж л хэлтэй болноо л гэсэн үг.
  -Энэ сэтгэгдэлүүдийг уншиж байхад, зөвхөн хэл сурах биш маш олон зүйлийг суралцаад гардаг гэсэн байна. Цаашдын хүсэл мөрөөдөл итгэл найдварыг нь та хөглөж өгдөг бололтой юм?
  -Тийм шүү. Хэл сурахаас гадна, цаг барих, тогтож суух, өөрийгөө дайчилж сурах, зорилготой болох, гээд олон чухал чанаруудыг суулгаж өгдөг.. Өдөр болгон шалгалт авна, даалгавраа хийгээгүйгээс хангалтгүй дүн авсан хүмүүсийн нэрийг чангаар дуудна. Тэгэхээр хүүхэд ч бай, насанд хүрсэн хүн ч бай нэг юм бодно. Хүнийг сурахаас аргагүй байдалд оруулдаг гэж хэлж болно. Хамт сурч байгаа хүмүүс нь адилхан юу ч мэдэхгүй орж ирсэн хэрнээ мэрийгээд, сайн үр дүн гаргаж байхад би яагаад чаддаггүй юм гэсэн бодолд эрхгүй автуулдаг. Ингэж монгол хүний нэр төрөө эрхэмлэдэг сэтгэлзүй дээр тоглох нь маш үр дүнтэй байдаг.
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангийнхаа хөтөлбөрийн талаар манай уншигчдад сонирхуулаач?
  -Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны ангийг төгссөн оюутнууд маань, олж авсан мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн энэ эрчээрээ илүү ихийг сурмаар байна гэсэн хүсэлт тавьдаг байсан. Шавь нарынхаа удаа дараагийн хүсэлтээр сүүлийн 5 жилд судалгаа хийн сургалтын хөтөлбөрөө боловруулсаны дүнд энэ ангиа нээгээд байна. Гэхдээ заавал манай төвийн нэгдүгээр шатны төгсөгчид гэлтгүй англи хэлний ахисан дунд түвшиний мэдлэгтэй хүмүүст зориулсан анги гэж хэлж болно.
  - Энэ ангид сурснаар ямар шатны мэдлэг олж авах вэ?
  - Бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад анхан, завсар дунд, ахисан дунд зэрэг 4 шатны ангийг эзэмшээд төгсдөг бол, бүтэн өдрийн 2 дугаар шатны сургалтад, ахисан дунд гүнзгий гэсэн хоёр шатны мэдлэгийг эзэмшээд төгсөнө. Өөрөөр хэлбэл энэ сургалтыг төгсөөд TOEFL, IELTS-ийн бэлтгэлд шууд сурах боломжтой гэсэн үг. Нэг ёсондоо дүрэм, орчуулга, сонсгол ярианы хичээлүүдээ мэдээлэл, мэдлэг, чадвар, дадал болтол нь цогцоор заадгаараа энэхүү сургалт маань онцлог болж байна.
  -Шавь нарынхаа хүсэлтээр энэ ангиа нээсэн гэсэн. Төгсөгчид нь хэр сэтгэл хангалуун байна вэ?
  - Үнэндээ миний төсөөлж байснаас ч илүү сэтгэл хангалуун төгсч байгаад багш хүний хувьд баяртай байна. “Сондор хилэн” сургалтын төв маань сүүлийн үеийн судалгаан дээр тулгуурлан сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулдаг.
  Сүүлийн 5 жилд судалсаны үндсэнд, гарсан хөтөлбөр учраас төгссөн оюутнууд маань яг бидний хүсч хүлээж байсан сургалт боллоо гэлцэж байна.
  Яагаад энэ анги маань хүмүүсийг баярлуулаад байна вэ гэхээр, боловсруулсан хөтөлбөртөө байгаа юм. Оюутнуудаа дадлагажуулах дүрмээ өөрийн болгох хүртэл нь, өдөр бүр дүрмийн хичээл ордог. Нэг сэдвийн хүрээнд гурван улсыг харьцуулсан орчуулга хийнэ. Тухайн улсын түүх соёл, төрийн дуулал, ёс заншил нь ямар байдаг талаар харьцуулсан сэдвийн хүрээнд мэдээлэл өгдөг. Мэдээллийг нь мэдлэг болгож, мэдлэгийг нь чадвар, чадварыг нь дадал болтол унших, бичих, ярих, сонсох гэсэн 4 дадлыг цогцоор нь орж байгаа учраас энэхүү сургалт маань үр дүнтэй болж байна. Өнөөдөр бид мэдээллийн эрин зуунд амьдарч байна. Тэр ч утгаараа нийгэмтэйгээ хөл нийлүүлэн алхаж, сүүлийн үед гарч байгаа мэдээллүүдийг орчуулан сургалтын хөтөлбөртөө ашиглахыг бид гол зорилгоо болгон ажилладаг.
  -Бүтэн өдрийн гүнзгий ангид ямар мэдлэгтэй хүн суралцаж болох вэ. Таны сургалтад суугаагүй ч, гүнзгийрүүлсэн мэдлэг олж авахыг хүсч байгаа хүмүүс хамрагдаж болно биз дээ?
  -Бололгүй яахав. Манай бүтэн өдрийн 1 дүгээр шатны сургалтад хамрагдаагүй ч, дундаас дээш шатны англи хэлний мэдлэгтэй хүмүүс, манай сургалтын төвд ирээд шалгалт өгөх хэрэгтэй. Шалгалт өгөөд тэнцвэл бүтэн өдрийн гүнзгий ангид хамрагдах боломжтой. Ер нь аль ч сургалтын төвүүдэд очсон дахиад л 26 цагийг давтан заадаг өөр юм сурмаар байдаг гэсэн олон хүнтэй таарч байлаа. Яалтчгүй үзэж судалсан зүйлээ дахин дахин үзэх сонирхолтой биш шүү дээ. Тиймээс манай бүтэн өдрийн гүнзгий анги нь 26 цагийг заахгүй харин 26 цаг дээр суурилаад англи хэлний гүнзгий түвшиний бүх дүрмийг үзэж судалж дуусгана.
  -Орон нутгаас суралцахыг хүсэгчид хэр их ирдэг вэ. Ажлаа зохицуулаад сурья гэвэл танай сургалт орон нутгийнханд илүү тохиромжтой санагдлаа?
  -Тэгэлгүй яахав. Орон нутгаас хүмүүс цаг заваа зарцуулаад очвол яах вэ гэж их ярьдаг. Манай сургалтын төвийн бүх сургалтуудын эхлэх өдөр, дуусах өдөр нь тодорхой байдаг. Яг эхлэх өдрөө эхлэдэг болохоор орон нутгийнхан ажил амьдралаа зохицуулаад суралцах бүрэн боломжтой. Энэ дашрамд хэлэхэд зуны гурван сарын хуваарь гарсан байгаа.
  –Танай сургалтын төвийн орчин их сайхан юм. Сурахад орчин бас их чухал байх шүү?
  - Мэдээж сайн багш, шилдэг аргачлал, боловсронгуй хөтөлбөрөөс гадна тав тухтай сургалтын орчин их чухал. Улаанбаатар хотын А бүсэд орших, Энхтайвны гүүрний зүүн хойд талд, Сөүл рестораны баруун талд шинээр баригдсан 13 давхарын 6-н давхарт “Сондор хилэн” төв саяхан нүүж ирсэн. Шинэ байранд ороод суралцагсдынхаа цаг зав, түвшинд тааруулсан шинэ шинэ сургалтын хөтөлбөрүүд боловсруулж, суралцагсдаа хүлээж авахад бэлэн болоод байна.
  Хэл сурахад өөрийн хичээл зүтгэл яах аргагүй чухал нөлөөтэй ч нөгөө талаас өөрийг нь эрхгүй хурцалж, дайчлуулж чадах багшийн уран арга чухал түлхэц болдог гэлтэй. “Багшлах бол миний ясны хобби” гэж хэлсэн Төмөрөө багш 7 дугаар ангиасаа эхэлж багш болохыг мөрөөдөж, түүндээ ч хүрчээ. Зөвхөн хичээл заах биш хүмүүст давхар итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдлийг өгч чаддаг ийм хүн л хүнд юм сургаж чаддаг юм байна даа гэж эрхгүй бодсон билээ.
  Ирэх сарын сургалтууд 08 сарын 01 -нд эхлэнэ.
  
  БҮТЭН ӨДРИЙН АНГИУД
  
  1. Насанд хүрэгчдэд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  2. Хүүхдүүдэд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  3. Бүтэн өдрийн ангийг төгсөгчидөд зориулсан
  БҮТЭН ӨДРИЙН ГҮНЗГИЙ АНГИ
  
  
  ХҮҮХДИЙН АНГИУД
  
  1. Өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулсан \12 – 17нас\
  БҮТЭН ӨДРИЙН ЭРЧИМЖҮҮЛСЭН АНГИ
  2. Ахлах ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \16-18 нас\
  ЭЛСЭЛТИЙН ЕРӨНХИЙ ШАЛГАЛТАНД БЭЛТГЭХ АНГИ
  3. Бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-11 нас\
  АНХАН ШАТНЫ АНГИ
  4. Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \7-8 нас\
  АНХАН ШАТНЫ АНГИ
  5. Хувийн сургуулиудын бага ангийн хүүхдүүдэд зориулсан \8-9 нас\
  ДУНД ШАТНЫ АНГИ
  
  
  ЦАГИЙН АНГИУД
  
  1. Өглөөний анги 06.30-08.30 08.30-10.30
  2. Өдрийн анги 10.30-12.30 12.30-14.30 14.30-16.30
  3. Оройн цагийн анги 16.30-18.30 18.30-20.30 20.30-22.30
  
  
  ТУСГАЙ СУРГАЛТУУД
  
  1. VIP СУРГАЛТ
  2. БАЙГУУЛЛАГЫН СУРГАЛТ
  3. ЭЕШ-д БЭЛТГЭХ АНГИ
  4. Монгол багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  5. Гадаад багштай ЯРИАНЫ АНГИ
  6. ГАНЦААРЧИЛСАН СУРГАЛТ
  7. ХАГАС САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  8. БҮТЭН САЙН ӨДРИЙН СУРГАЛТ
  9. МОНГОЛ БИЧГИЙН СУРГАЛТ
  
  
   Хаяг: Энхтайвны гүүрний зүүн хойно Park place-ийн 6 давхарт. (Шинээр баригдсан 13-н давхар барилга)
   Утас: 9911-2414, 9999-2414, 99283293, 98103020.
   WEB: www.sondorkhilen.mn
   PAGE: http://www.facebook.com/Sondorkhilen English language center
  
• 
  ​Ц.Уранчимэг: C амин дэмтэй жимс, гүүний айраг харшлыг сэдрээдэг
  2016 оны 7 сарын 19
  Арьс өвчин судлалын үндэсний төвийн Эмчилгээ эрхэлсэн захирал Ц.Уранчимэгтэй ярилцлаа.
  
  Хоол хүнсний гаралтай харшил эрчимтэй нэмэгдэж байна
  
  -Танай эмнэлэгт өглөө найман цагт ирэхэд маш их оочертой байна. Өдөр бүр ийм хэмжээний ачаалалтай ажиллаж байна уу?
  
  -Хавар зуны улирал байнгын ачаалалтай ажиллаж байна. Монгол Улсын 21 аймаг Улаанбаатар хотын есөн дүүргүүдэд арьсны өвчлөлөөр дагнасан ганц эмнэлэг. Хавраас эхлэн амьсгалын замын, нарны харшил өдөөгдөж, дээр нь арьсны архаг өрөвслүүд сэдэрч эхлэхтэй зэрэгцэн ачаалал эрс нэмэгдэж байна. Эмч нарынхаа хүчин чадлаас хамаарч өдөрт хамгийн багадаа 300 өвчтөн хүлээн авч цаана үзүүлж чадаагүй номергүй буцсан олон хүн үлддэг. Хэвтэн эмчлүүлэх өвчтөний оочер их байна. Ер нь арьсны болон харшлын өвчлөл тодорхой үеүдтэй. Хавар зун харшлын гаралтай арьсны өвчлөлийн ачаалал нэмэгддэг. Намар сургууль, цэцэрлэг, ажил эхэлдэг үеэр ачаалал нэмэгддэг. Мөн баярын ёслолын дараа харшлууд сэдэрдэг. Сүүлийн үед хоол хүнсний гаралтай харшлын өвчлөл эрс нэмэгдэж байна. Харшлын гаралтай өвчлөлд хүрээлэн байгаа орчны бохирдол, эрүүл ахуй, хоол хүнсний бохирдлоос харшилсан хүний тоо л ирэх тусам нэмэгдэж байна.
  
  -Арьсны өвчлөлийн шинж чанартай харшлын өвчлөл нэмэгдэж байгаад голчлон юу нөлөөлж байна вэ?
  
  -Агаарын бохирдол, хүнсний зохисгүй хэрэглээнээс арьсны шинж чанартай харшил нэмэгдэж байна. Зуны аагим халуунд зориулалтын бус хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэснээс болоод арьсны харшилтай болж байна. Эм, хүнсний бүтээгдэхүүний хадгалалт, хамгаалалт хангалтгүй, дээр нь зохисгүй хэрэглэж байгаагаас харшлыг улам өдөөдөг. Ямар шаардлага стандарт хангаагүй эмийн сангууд найман нэрийн дэлгүүр шиг олноор байгуулагдаж, эмчийн зааваргүй эм зардаг болсон. Эмээ л зарж байвал тухайн хүний эрүүл мэнд хамаагүй болж хувирсан. Өвчтөн эмийн санчид өөрт илэрсэн шинж тэмдэг, шалтгаанаа хэлэхэд, эмийн санч нь дур мэдэн эмээ худалдана. Ингэж эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр эм зарснаас болж өвчтөний харшил сэдрэх цаашлаад буруу эм хэрэглэснээс болж амь насаараа хохирох тохиолдол гарч байна.
  
  e26aa54b34459081ed72c4d9a3c38f0b
  
  -Монголчуудад ямар төрлийн харшил зонхилон тохиолдож байна вэ?
  
  -Ер нь харшлыг арьсны, амьсгалын замынх гэж хуваадаг. Амьсгалын замын харшлыг дээд, доод замын харшил гэж ангилдаг. Дээд замынх нь хамар, нүдний салстаар илэрдэг.Найтаалгах хамраас шингэн нус гоожих хэлбэрээр илэрч болно. Энэ нь ихэвчлэн хавар зуны улиралд ургамал, шарилжаас харшил авсан хүмүүст илэрдэг. Амьсгалын ээд замын харшил хүндэрвэл амьсгалын доод замын харшил тооцдог. Харшлын хүнд хэлбэр эсэн үг. Амьсгалын замын харшил хүндэрсээр астматай болдог. Шинж тэмдэг нь гуурсан хоолой бачуурах байдлаар ихэвчлэн илэрдэг. Арьсны харшил нь шингэн, тарилга, тос, нарны туяа зэрэг арьсан шууд шууд байдлаар нөлөөлдөг хүчин зүйлээс үүсдэг. Харшил ямар шалтгаанаас өдөөгдөв гэдгээс эмчилгээ болон шинж тэмдэг нь өөр байна.
  
  Эмийг зохистой хэрэглэвэл эм, хэтрүүлэн хэрэглэвэл хор болно
  
  -Зарим хүн харшилтай болсноо мэдэрдэг ч түр намжаах байдлаар нойрсуулах, тайвшруулах үйлчилгээтэй эмийг хэрэглээд явдаг. Энэ нь хэр зөв арга вэ?
  
  -Ер нь бол буруу. Өөрт тохирсон эмээ уугаагүй, нойрсуулах, тайвшруулах үйлчилгээ эмийг байнгын хэрэглэвэл тухайн хүний харшлын шинж чанартай өвчин улам л даамжирна гэсэн үг. Хэрвээ биед нь ямар нэгэн харшлын шинж тэмдэг буюу тууралт, загатнах шинж илэрсэн тохиолдолд эмчид үзүүлж өөрт тохирсон эмээ бичүүлж, зөв тос хэрэглэвэл харшлын шинж тэмдгийг богино хугацаанд намжаах боломжтой. Гэтэл ихэнх иргэн дурын эмийн сангаас өөрийн дураар эм хэрэглэдэг. Харамсалтай нь, тухайн худалдаж авсан эм нь шинж тэмдэгт тохироогүй бол харшлыг хүндрүүлэх шатанд оруулдаг. Тиймээс иргэд эхлээд эмчийн зөвлөгөөг авсны дараа шаардлага хангасан эмийн сангаас эм, тосоо худалдаж авч хэрэглэх нь аюулгүй.
  
  -Харшлын эхний үед хлорфенамин их хэрэглэдэг. Энэ нь харшлын эм мөн үү?
  
  -Нойрсуулах үйлчилгээтэй харшлын эхэнд үед хэрэглэж болох эмд ордог. Гэхдээ байнга хэрэглэж болохгүй. Сүүлийн үеийн харшлын эм нойрсуулах үйлчилгээтэй байхаа больсон. Зөвхөн харшлыг намжаах үйлчилгээтэй болсон. Хлорфенамин нь эх орны үйлдвэрийн хамгийн хямд өртөгтэй эм учраас ихээр хэрэглэх нь элбэг байна. Гэхдээ үндсэн харшлын эм биш. Түр намжааж, нойрсуулна. Эмчийн заавраар тодорхой хугацаатай уухгүй бол харшил хэзээ нэгэн цагт улам хүндрэх аюултай. Жилийн турш эмчийн зааваргүй харшлын эм хэрэглэж, сүүлдээ хүндэрсэн олон хүн ирж байна. Тухайн хүний бие организм хэрэглэсэн эмдээ дасал болдог. Ер нь бол аливаа эмийг хэмжээнд нь уувал эм, хэтрүүлэн хэрэглэвэл хор болдог.
  
  -Та хоол хүнсний чанартай харшил нэмэгдэж байна гэлээ. Ихэвчлэн ямар төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүнээс харшилж байна вэ?
  
  -Хоолны хүнснээс бага насны хүүхдүүд харшилж байна. Манай эмнэлэг нийт 170 ортой, үүнийхээ 42-д хүүхдийн тасаг ажиллуулдаг. Өнөөдөр манай хүүхдийн тасаг битүү хүнтэй байна. Эдгээрээс харшил өгсөн шалтгааныг нь харахад голдуу хүнснээс харшилсан байгаа. Дөнгөж нэг хоёр сартай хүүхэд хордлого харшлын дермативээр өвчилсөн байна. Хугацаа дууссан бүтээгдэхүүн эхээр хэрэглэсэн, аливаа бүтээгдэхүүнийг зохистой хэмжээнээс хэтрүүлсэн хэрэглэснээс үүдэлтэй.
  
  Исгэлэн жимс, халуун ногоо, өндөг, лаазалсан бүтээгдэхүүн харшил сэдрээдэг
  
  -Харшилд нөлөөлдөг, өдөөдөг бүтээгдэхүүн гэж байх уу?
  
  -Байлгүй яах вэ. Хүний биеийн онцлогоос хамаарч ямар ч бүтээгдэхүүнээс харшилж болно. Харшилсан бүтээгдэхүүнээ мэддэг бол аль болох харшил өдөөж буй бүтээгдэхүүнийг огт хэрэглэхгүй байх нь зөв. Ер нь харшлыг сэдрээж, өдөөдөг С төрлийн амин дэмтэй жимснүүд байдаг. Үүнд нь, апельсин, мандарин, лемон киви зэрэг эсэглэн төрлийн жимс багтдаг. Харшилтай хүмүүс аль болох исэглэн төрлийн жимс, өтгөн жүүс уухаас татгалзаж байх хэрэгтэй. Эдгээрийг их хэмжээгээр хэрэглэвэл харшил улам сэдэрнэ. Мөн зуны улирал иргэд айраг ихээр хэрэглэдэг. Гэтэл айраг харшилтай хүний харшлыг улам сэдрээж хүндрүүлэх аюултай аль болох бага хэрэглэх хэрэгтэй.
  
  -Харшилтай хүмүүсийн хориглох хоол гэж байх уу?
  
  -Байна. Хоолонд ч мөн С төрлийн амин дэмтэй бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Мөн хоолондоо өндөг, өндөгтэй бүтээгдэхүүн, халуун ногоо, лаазалсан бүтээгдэхүүн, давс, чихрийг тохируулж хэрэглэж, харшил хүнд хэлбэрээр илэрч байгаа бол огт хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Хийжүүлсэн ундаа, төрөл бүрийн хоолны амтлагч хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Харшилтай хүмүүсийг хоолны дэглэм барина шүү гэхээр хоолоо сойно гэж ойлгодог. Гэтэл зөвхөн харшил сэдрээдэг бүтээгдэхүүнийг зохистой хэрэглэхийг хэлж байгаа юм шүү дээ. Гэртээ иддэг бүх хоолоо идэж болно. Хамгийн гол нь идэж буй хоол нь халуун ногоогүй, амтлагчгүй, өөх тос багатай, хэт шорвог биш, ходоод гэдсийг цочроохгүй л байх ёстой. Ер нь аль болох гадуур хооллохгүй байхыг зөвлөдөг. Мэдээж рестораны хоол амттай. Гэхдээ сайхан амттай болгохын тулд янз бүрийн амтлагч хэрэглэдэг гэдгийг санах хэрэгтэй.
  
  Бага насны хүүхэд чипс, хийжүүлсэн ундаанаас харшил авч байна
  
  -Та хүнсний бүтээгдэхүүнээс бага насны хүүхдүүд их харшилж байна гэлээ. Жишээ нь, бага насны хүүхдийн хэрэглэдэг нэмэлт тэжээл харшил өгөх үү?
  
  -Хүнсний харшил зөв зохистой хооллож чадаагүйгээс үүсдэг. Харшлын шинж илэрсэн хүүхдэд жирийн хүүхдийн хэрэглэдэг хэмжээгээр сахартай бүтээгдэхүүн өгвөл харшлыг нь сэдрээх хүчин зүйл болдог. Гэтэл ямар ч харшилгүй, эрүүл хүүхдэд хийжүүлсэн ундаа, чипс, халуун ногоотой бүтээгдэхүүнийг ихээр хэрэглүүлснээс хүүхэд харшилтай болдог. Жишээ нь, зургаан сартай хүүхэд чипснээс харшил авч байна. Гэтэл зургаан сартай хүүхдийг чипс идэхээс эцэг, эх нь бүрэн сэргийлэх боломжтой шүү дээ. Зургаан сартай хүүхэд өөрөө хүнсээ сонгож хэрэглэхгүй, түүнийг эцэг эх нь хэрэглүүлсэн. Энэ мэтчилэн эцэг эхийн анхаарал болгоомжгүй, хүүхдээ зохисгүй хооллосноос харшилтай болдог. Хүүхдэд амин дэмээр баяжуулсан бүтээгдэхүүнийг өгч болно. Гэхдээ өгөхөөсөө өмнө аль нь манай хүүхдэд тохирох вэ гэдгээ судалж сонгох нь чухал. Хүүхдийн нэмэлт тэжээл дээр энгийн, эмзэг мэдрэмтгий, харшилтай хүүхдийнх төрлөөр сонголтууд байдаг. Энэ сонголтоо буруу хийвэл мэдээж харшилна. Ер нь хүүхдийг зургаан сар хүртэл нь дан эхийн сүүгээр хооллож, долоон сараас нь нэмэлт тэжээл хооллохыг зөвлөдөг. Манай улс өөрөө витаминаар баялаг орон биш. Зөвхөн мах гурил зооглодог учраас нэмэлт тэжээлээр шаардлагатай амин дэмийг нөхөх нь зөв л дөө.
  
  -Зарим эмэгтэйчүүд манай хүүхэд диатезтай гээд экзим гээд тосыг түрхээд байдаг. Энэ хэр зөв юм бэ. Ер нь диатез шиг загатнах байдлаар илэрдэг харшлын төрөл байдаг уу?
  
  -Байлгүй яах вэ. Биед тууралт өгсөн харшил бүр загатнуулах шинжтэй байдаг.Диатез бол харшлын нэг хэлбэр. Диатезтай хүүхдэд эцэг эхийн харшил удамшсан байдаг. Эцэг эх хоёр нь хоёулаа харшилтай бол хүүхэд нь харшилтай болох магадлал 70 хувь. Аль нэг бол 50 хувийн магадлалтай байдаг. Заавал харшилтай төрнө гэсэн үг. Харшлын мэдрэг нь өндөр байдаг гэсэн үг. Тиймээс хүүхдийн хэрэглэж байгаа бүтээгдэхүүн, хоол хүнс, ахуйн хэрэглээний дэглэмтэй байх хэрэгтэй.
  
  Жирэмсний эхэн үед харшлын эм уувал ургийн бойжилтод сөрөг нөлөөтэй
  
  -Жирэмсэн эмэгтэйчүүд харшлаас өөрийгөө хэрхэн сэргийлэх вэ. Хэрвээ жирэмсэн байхдаа харшилтай болбол урагт нөлөөлөх үү?
  
  -Жирэмсэн хүн харшлын сорил тавьдаггүй. Харшлын эмийг эхний гурван сарын хугацаанд хэрэглэхийг хориглодог. Ураг томорсон үед эмчийн заавраар харшлыг дарангуйлах эмчилгээг хийж болно. Түүнээс бус өөрөө дуран мэдэж эмийн сангаас дуртай эмээ авч ууж огт болохгүй. Учир нь, эмийн зохисгүй хэрэглээ нь урагт сөргөөр нөлөөлнө. Олон орны төрөл бүрийн харшлын эмийг оруулж ирдэг. Эдгээр эмийг жирэмсний эхэн үед хэрэглэвэл ургийн өсөл бойжилт сөргөөр нөлөөлөхийг үгүйсгэхгүй. Эх нь ямар нэгэн харшилтай байвал ураг харшлын урьдаж байдалтай төрөх тохиолдол бий. Ер нь жирэмсэн эмэгтэй идэж, ууж, өдөр тутамдаа хэрэглэж байгаа зүйлдээ анхаарал болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Харшилд өртөхөд маш мэдрэмтгий байдаг. Хурц наранд явж болохгүй, халуун ногоо, эмийг зохистой хэрэглэх ёстой. Ер нь жирэмсний бага сартай үед эх нь харшил төрүүлэгч хэрэглэвэл ураг диатезтай болох магадлал өндөр байдаг. Тиймээс жирэмсэн эхчүүдэд эрүүл мэндийн боловсролыг сайн ойлгох ёстой. Өөрөө эрүүл байж эрүүл хүүхэд гаргана шүү дээ.
  
  Монгол харшлын сорил 2500, Италийнх дөрвөн мянган төгрөг
  
  -Харшлын сорилыг ямар үед нь тавиулдаг юм бэ?
  
  – Арьсан дээр нь тууралт гарч, загатнах, хорсох шинж тэмдэг илэрвэл арьсны эмчид хандаж зөвлөгөө авсны дараа эм хэрэглэх хэрэгтэй. Хамар битүүрэх, найтаах, нус, нулимс гоожих, нүд улайх зэрэг амьсгалын дээд замын шинж тэмдэг илэрвэл мөн л эмчид хандах хэрэгтэй. Зөвлөгөө авсны дараа харшлын төрлөө илүү нарийвчлан мэдэхийн тулд сорил тавиулдаг. Манай эмнэлэг дээр Монголын болон Италийн харшлын сорил тавьж байна. Эх оронд ургадаг ургамлуудаас бэлдэж авсан зургаан төрлийн харшлын сорилыг тавьдаг. Италийн Лафарм фирмийн бэлдэж гаргасан хүнсний ургамлын багцалсан харшлын сорилыг мөн тавьдаг. Гэхдээ бүх сорилыг бүгдийг нь нэг хүнд тавих боломжтой. Эхлээд эмч үзлэг хийж, ямар шинж тэмдэг байгааг судалж тухайн хүнд тохирсон багцалсан сорилыг тавина.
  
  -Сорил тавиулахад төлбөр мөнгө нь хэд байх вэ?
  
  -Монгол сорилууд нэг үзүүлэлт нь 2500 төгрөгийн үнэтэй байдаг. Монголынхоо зургаан төрлийнхийг тавиулахад 15 мянга болно гэсэн үг. Италийн нэг үзүүлэлт нь дөрвөн мянга. Тэгэхээр 10 төрлийн багцыг тавиулна гэвэл 40 мянга болно.
  
  Харшил хүндэрвэл үхэлд хүргэх аюултай
  
  -Харшил бүрэн эдгэх үү?
  
  -Харшил бүрэн эдгэдэг өвчин биш. Намжмал дахилт, намжмал дахилт гэсэн байдлаар явагддаг. Тухайн хүний биеийн онцлогоос шалтгаалж дахихгүй байх тохиолдол байдаг. Харшлын эмчилгээг хийлгэсэн гээд бүрэн арилахгүй гэдгийг санах хэрэгтэй. Эмчилгээ хийж намжаасан гэсэн үг. Харшлын сорил тавьж юунаас харшилж байгааг нь тогтоогоод өгч байгаа тохиолдолд тухайн өвчтөн харшилж байгаа зүйлээсээ хол байж чадвал харшил илрэхгүй байх боломжтой. Шарилжийн харшилтай хүн цонхоо ойлгоход цонхон доор нь шарилж байдаг бол харшил сэдэрнэ шүү дээ. Тэгэхээр шарилжийн харшлаасаа салъя гэвэл ойр орчныхоо хогийн ургамлыг цэвэрлэх ёстой.
  
  -Харшлын хүндрэл ямар хэлбэрээр илэрдэг вэ?
  
  -Хордлого харшлын дерматив гэдэг өвчлөлийн хамгийн хүндрэл хүний арьсны өнгөн хөрс хорт бодсын улмаас хайлдаг өвчин болдог. Өөрт тохироогүй эм, хоол хүнснээс, эсвэл архи, тамхинаас гаргах эмээс үүдэлтэй харшилтай хүмүүст тохиолдож байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хордлого харшлын улмаас биеийн бүх арьс зумарч унадаг гэсэн үг. Час халуун усанд арьсаа шалзалсан юм шиг болдог. Биеийн бүх арьсанд цэврүү үсэрч ус, шүүс гоожиж, маш хүчтэй хорсож, өвчтөнд маш хүнд хэлбэрийн үхэлд хүргэх шинж тэмдэг илэрдэг. Энэ нь олон хүнд тохиолдохгүй ч гэсэн харшлаа сэдрээх буруу эм тан хэрэглэсэн бол өртөх аюултай. Тэгэхээр аливаа зүйлээс харшил авсан бол ахин хэрэглэхгүй тохирсон эм, тосоо түрхэх хэрэгтэй.
  
  Үдийн 12 цагаас 16 цаг хүртэл нарны туяа хамгийн хортой
  
  -Наадмын өдрүүдээр хурц нартай, бүгчим халуун байна гэж Цаг уур орчны шинжилгээний хүрээлэнгээс мэдээлж байгаа. Баярын өдрүүдээр хурц нар болон бусад төрлийн харшлыг сэдрээхгүй байлгах зөвлөгөө манай уншигчдад өгнө үү?
  
  -Нарны туяаг А, B гэж ангилдаг. Сүүлийн үед нарнаас хамгаалах гоо сайхны бүтээгдэхүүн нарнаас хамгаалах сайн хэрэгсэл болж байна. Нарнаас хамгаалах SPE, PE гэсэн хоёр төрлийн тос байдаг. Хурц наранд гарахаар болбол нарнаас хамгаалах биеийн тосыг биедээ жигдхэн түрхэх ёстой. Тухайн нарны тос нь нарнаас хэдий хэр хугацаанд хамгаалах найрлагыг харж наранд байх хугацаагаа тооцох хэрэгтэй. Зуны наранд биеэ шарах дуртай хүмүүс заавал нарны тос хэрэглэх хэрэгтэй. Учир нь нарны хэт туяанаас үүдэлтэй арьсны хорт хавдрын өвчлөл нэмэгдэж байна. Тиймээс иргэд удаан хугацаагаар биеэ наранд шарахгүй байх хэрэгтэй.
  
  -Өдрийн хэдэн цагт нарын туяа хамгийн хортой байдаг юм бэ?
  
  -Ер нь үдийн 11 цаг хүртэл нарны туяа хүний биед хоргүй, ашигтай туяаг ялгаруулдаг гэж үздэг. Тэгэхээр энэ цагийг ашиглаж хүүхдийнхээ, өөрийнхөө биеийг наранд шарж, ашигтай туяаг биедээ шингээхэд тохиромжтой. Харин үдийн 12 цагаас үдээс хойшхи 16 цаг хүртэлх нар хамгийн хортой туяаг ялгаруулдаг гэж үздэг. Тэгэхээр хэт халуун өдрүүдэд энэ цагаар наранд аль болох бага явахыг зөвлөж байна. Хэрвээ гарах зайлшгүй шаардлагатай бол нарны тосоо түрхэж, нарны туяанаас хамгаалсан халхавч, саравч, шүдний шил, биеэ ил гаргахгүй цамц өмсөж өөрийгөө хамгаалах ёстой. Баярын дараа арьсны өвчлөл, яаралтайгаар ирдэг өвчтөнүүдийн тоо эрс нэмэгддэг. Тиймээс иргэд идэж байгаа хоол хүнсэндээ ч болгоомжтой хандах хэрэгтэй
  
  
• 
  Д.Амгаа: Би М.Мөнгөнд гомддоггүй. Миний хэмжээ заан цол л байсан юм байлгүй
  2016 оны 7 сарын 10
  Булган аймгийн Дашинчилэн сумын харьяат, улсын заан Дэндэвийн Амгаатай ярилцлаа.
• 
  Ө.Магсаржав: Тарьсан модоо арчилж ургуулах нь хамгийн чухал, тэнд л буян оршдог
  2016 оны 7 сарын 04
  Бүх нийтээрээ мод тарих “Үндэсний өдөр” болоод сар гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Мод тарих үндэсний өдөртэй болсоноос хойш буюу 2010-2015 оны хооронд 12 удаагийн бүх нийтийн мод тарих өдрийг зохион байгуулж, үүний үр дүнд нийт 9,1 сая ширхэг мод тарьж суулгасан байна.
• 
  Р.Лхамсүрэн: Есөн хөлт цагаан тугийг би монгол хүний сэтгэл зүрхэнд хадах гэж бүтээсэн
  2016 оны 7 сарын 01
  Б.Бадамгарав
  
  Монголын сюрралист зураачдын холбооны тэргүүн, зураач Р.Лхамсүрэнтэй ярилцлаа.
  
  -Сайхан зусч байна уу, Лхамсүрэн гуай. Аль нутгийн хүн билээ, та?
  -Сайхан зусч байна. Одоогоор Билгүүний энгэр гэж, Гүнтийн зүүн талд бий. Тэнд зусландаа гарч амарч байна. Манай аав Баруун Алтайн хүн. Дөрвөн Ойрадын баатад овгийн хүн. Ээж маань Сэлэнгийн Алтанбулагийн хүн дээ.
  -Сүүлийн үед хийж буй ажлаа танилцуулахгүй юу?
  -Би сүүлийн долоон жил шахуу баримал хийж байна. Урд 5-6 жил, хой­но Буриадад жил орчим ажиллалаа. Ингэж урд, хойно ажиллаж байгаа нь цутгуурын үйлдвэрээ бараадаж байгаа хэрэг.
  -Та өмнө нь “Мандухай сэцэн хатан” кинонд Чингис хааны зур­гийг хийж байснаас тань яриагаа эхлэх үү?
  -1988 он юм даа. Чингис хааны нэ­рийг ч хэлэх хүнгүй байлаа. Сайн мэддэг, үзэл бодол нийлдэг хү­мүүс­тэй л хоорондоо ярьдаг байсан үе. “Мандухай сэцэн хатан” кинонд Чингис хааны хөргийг тавья гэж кино­ны зургийн дарга, ерөнхий зураач Пүрэвсүх, найруулагч Г.Балжинням бид хэд ярьсан. Хэсэгхэн зуур, минут ч хүрэхгүй хугацаанд их хааныхаа зургийг гаргасан. Тэгж анх киногоор дамжуулж, их хааныхаа хөргийг ха­руулсан. Харин 1990 онд боссон хөшөөгөөр хөшөөгөөр хувцас хунар, эдлэл хэрэгсэл нь ямар байсныг ха­руулсан. Мөн овгийн тамга гэж ямар байсныг ч харуулсан. Урианхан, Хон­гирад, Хэрэйд, Мэргэд, Боржигон гээд 600 гаруй овгийн тамгыг нэг дор сийлсэнээрээ Хамаг Монгол түм­нийг нэг удирдлагад оруулсан Чингис хаанаа дүрсэлсэн. Ингэж 30-аад бүтээлээс тендер зарлахад минийх шалгарсан. Энэ цагаас хойш овгийн тамга гэдгийг ойлгодог боллоо, манайхан. Их хаа­ны­хаа агсарга, нум сум хэрэгслийг манай зураачид үнэн зөвөөр дүрсэлдэг шинэ үе эхэлсэн дээ.
  -Төрийн есөн хөлт их цагаан ту­гийн эх загварыг гаргана гэдэг маш хүндтэй үүрэг. Энэ тухайгаа хууч­лаач?
  -Тэр их зовлонтой. “Мандухай сэцэн хатан” киног хийх болоход ерөн­хий зураачаар ажилласан Пүрэвсүх на­майг жижиг хэрэглэлийн зураа­чаар ажиллаач гэсэн юм. Гэвч би тэр үед 1990 онд болох Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд одоо Канадын Торонто хо­тод бий “Монголын нууц товчоо” хэмээх долоон метр гаруйн урттай зэс хөөмөл бүтээлийг хийхийн зэрэгцээ Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь хөшөөний эх загвар гээд цаг зав муу байсан тул ажиллах боломжгүй ч зөвлөж ажиллая гэсэн. Тэгээд хөргийг л хийж өгсөн. Дараа нь Ойдовыг жижиг хэрэглэлийн зураачаар ажиллуулсан юм. Мань хүн тэр кинон дээр төрийн есөн хөлт их цагаан тугийг хийхдээ нэлээд алдаатай хийсэн. Бүр очиж очиж, Өвөрмонголын Эзэн хороонд байдаг цагаан тугийг ес хувилаад хийчихсэн. Энэ нь улс төрийн хувьд том алдаа. Кино бол яахав, хэдэн кадрт алсаас харагдаад өнгөрнө. Харин Монголын түүхийг сайн судалсан гад­нын судлаач, Өвөрмонголчууд бол Эзэн хороонд байгаа тугийг танина шүү дээ. Тэрийг нь ес хувилна гэдэг чинь монголчууд ганцхан тугтай байсан, тэр нь Чингис хааны онгонд байдаг гэсэн ойлголтыг төрүүлнэ. Тиймээс би их шүүмжилсэн. Төрийн есөн хөлт их цагаан тугийн тухай энэхүү шүүмж­лэлийг бичсэний дараа тендер зар­лал­гүй есөн хөлт цагаан тугийн эх загвар хийх эрхийг шууд надад өгсөн. Тэр үед армийн хар цагаан сүлдийг мөн бүтээх ажил давхар явж байсан л даа. Армийн хар цагаан тугны эх загварыг Ховдын зураач Амгалан бүтээхээр болсон. Үүнийг хийх ажил бараг бэлэн байсан л даа. Ингээд Амгалан гуай хар, цагаан тугийг гоёл чимэглэлийг нь хийгээд бэлэн болгосон. Миний хувьд бол нэ­лээд асуудалтай. Яагаад гэхээр бэлэн ма­те­риал гэхээр юм бараг байхгүй. Архангайгаас авчирсан цагаан сүлд бол яах аргагүй монголчуудын тахиж байсан туг. Нэг ийм баримт. Хоёр дахь нь Эзэн хороонд байгаа нэг туг. Энэ бол яах аргагүй урианхайчуудын тахиж байсан туг. Ингээд хоёрхон зүйл баттай баримттай. Бусдыг нь хайх хэрэгтэй болсон. Би олон жил овгийн тамга судалсан хүн. Тэгэхээр сэрээ тамга дотроос л гаргаж авах нь зөв гэж бодсон. Ингээд овгийн тамгатай холбоотой байж болох бүх ном, эрдэмтдийн брошур гээд бүгдийг цуглуулсан. Энэ үед сайн мэдэхгүй хүн бол эртний рүүн бичгийн хэлбэр дүрс рүү хүртэл орчихно. Хятадын ханз ч бүгд дүрс бичиг. Манай овгийн тамга мөн дүрс бичиг. Тиймээс сай­тар ялгаж салгах хэрэгтэй. Мөн цаг хугацааг харгалзаж үзэхгүй бол хаа хамаагүй цаг үеийн юмыг аваад байж болохгүй. Төрийн их есөн хөлт их цагаан туганд олон овгийн тамгыг баг­таасан гэж түрүүн хэлсэн дээ. Үүнд нэг сартай тамга бий. Мэдэхгүй хүн бол анзаарахгүй. Тэгсэн нэг өдөр, зохиолч Б.Лхагвасүрэн “Чиний хийгээд байдаг есөн цагаан туг” гэхээр нь миний жаахан эгдүү хүрээд “Хийгээд ч бай­даггүй юм даа. Нэг л удаа хийгээд, Төрийн бэлгэ тэмдгийн тухай хуулиар батлуулж, нэг удаа хийсэн. Чи энийг хэлээд байна уу” гэтэл “Тийм. Тэрэн дотор чинь сартай тамга байгаа нь ямар учиртай юм бэ” гэж асуусан.
  -Нарийн анзаарчээ.
  -Тийм. Ухаандаа намайг ороож байгаа юм. Сартай тамга бол лал, мус­лим шашинтны зүйл. Намайг юу ч уншаагүй, мэдэхгүй байж, чамин гоёыг нь бодоод оруулж гэж явуулж байгаа юм. Тэгэхээр нь би “Чи чинь одоо том яруу найрагч, зохиолч хүн байж Монголын нууц товчоогоо уншсан биз дээ. Тэрэн дээр Хэрэйд аймаг, Мэргэд аймаг” гэсэн чинь миний үгийг таслаад “За за. Ойлголоо” гэж билээ. Найман Мэргэд, Хэрэйд чинь Казак, Киргизүүд явсан. Казак, Киргиз бол бүхий л түүхэндээ Монголын харьяа, хамжлага явсан. Мэдэхгүй хүмүүс бол ойлгохгүй. Харин казакууд бол баярлаж байгаа. Манай тамгыг оруулсан байна гэж. Нэгэнт л манай харьяанд явсан учраас орох л ёстой. Ингэж л гаргасан загвар. Маш олон жилийн судалгаа, дээр нь зориг. Нэлээд зориг гаргана, өөрөө су­дал­гаатай, мэддэг байж байж л хам­гаалж, батлуулна ш дээ. Ингээд 1990 онд эскизээ батлуулсан.
  -Загвараа батлуулна гэдэг том даваа байсан биз?
  -Засгийн газрын тогтоол шийдвэр гарч Төрийн бэлгэ тэмдгийн хуулиар төрийн есөн хөлт их цагаан туг, Армийн хар, цагаан тугийг бат­лах шийд гарч, комисс байгуулсан. Комиссын даргаар тэр үеийн Батлан хамгаалахын сайд, армийн генерал Ш.Жадамба ажилласан. Энэ үед би Ш.Жадамба генералын талаар их сайхан сэтгэгдэлтэй үлдсэн. Одоо хүр­­тэл бахархаж явдаг. Цэргийн хүн гэж гуйвдаггүй, ямар сайхан шинж чанартай байдгийг тэр хүнээс л олж харсан. Яагаад гэвэл хэдэн удаа уулзаад л яриа хөөрөө, маргаан болно. Би залуу ч байсан. Тэр том эрдэмтэдтэй маргана. Харин Ш.Жадамба генерал төвийг сахисан, хүнээр нэлээд яриулж байж ганц, хоёрхон үгээр оновчтой зүйл хэлдэг хүн байсан. Ингээд заг­вараа батлуулаад хамгийн сүүлийн уулзалт боллоо. Том ширээний голд Ш.Жадамба генерал суучихсан, хөлсөө арчаад л (инээв). “Үгүй мөн том юмны ард гарлаа. Эскиз маань батлагдлаа. Хэдэн сар сайдаж, муудлаа” гээд бүгдтэй нь гар барьж, баяр хүргээд л. Бодит байдлаар нь хийх л үлдлээ гээд тарах болсон чинь түүхч, доктор Далай гуай босоод соёмбо үсгийг шүүмжиллээ. “Өндөр гэгээн Занабазар монголчуудыг шарын шашинд оруул­сан. Шарын шашинд оруулсанаас хойш Монгол өөдөлсөнгүй” гэсэн. Энэ бол яах аргагүй үнэн л дээ. Занабазар бол Манжид урвасан урвагч, шарын шаш­ныг дэлгэрүүлэгч, түүний зохио­сон соёмбо үсгийг төрийн далбаанаас авч хаях нь зүйтэй гээд л ер нь бүгд шүүмжилсэн. Бүгд шүүмжлээд байсан чинь Ш.Жадамба генерал царай нь хачин болоод л “Арми мөнгө төсөв муутай хүнд шүү дээ. Өмнөхөн төрийн сүлд солиход манай арми хамаг юмаа хамж шимсэн. Бүх зүйлээс төрийн сүлдээ сольж, зардал чирэгдэл болсон. Одоо яаж баларна аа” гээд л санаа алдаад, хөлсөө арчаад суусан. Сүүлд нь би “Эрдэмтэн мэргэдийн хэлсэн үгийг сонсоод байсан чинь нэлээд эвгүй тийшээ юм яриад явчихлаа ш дээ” гэсэн чинь Далай гуай “Чи яахараа дандаа юм эсэргүүцэж байдаг юм” гэтэл Ш.Жадамба генерал “Яриг яриг” гэж байна. Тэгэхээр нь жаахан зориг ороод л. “Бидний хэдэн хүн яг энэ ярьснаар асуудлыг шийдвэл бидний хэдэн хү­мүүс хэдэн үеэрээ чичлүүлж, бөгсөө ухуу­лах том нүгэл ярьчих шиг боллоо. Тэгж ярьвал манай улсыг зарим нь мэд­дэггүй байлаа. Тусгаар биеэ даасан улс байдаг гэдгийг мэдүүлдэг хоёрхон зүйл байдгийн нэг нь Чингис хаан. Нөгөөх нь 1962 онд НҮБ-д элсэхэд НҮБ-ын тэнгэрт мандсан улаан, хөх дэвсгэр дээрх соёмбоор Тусгаар Монгол Улс гэдгийг 1990 он хүртэл таньж ирсэн” гэсэн чинь Ш.Жадамба гене­ралын нүд нь сэргээд л ёстой болох­гүй зүйл байна гээд л тас цохьсон. Ингээд би Ш.Жадамба генералыг хэзээ ч урваж гуйвдаггүй, нухацтай хүн юм гэж бодсон. Энэ бол түүх. Өнөөдөр бол бахархалтайгаар ярьмаар байна.
  -Тэр үед Ш.Жадамба генерал нөгөө талд орсон бол төрийн далбаа маань соёмбогүй болох байж.
  -Хэрэв Ш.Жадамба генерал хү­мүү­сийн үгийг дагаад талд нь орчихвол би юу ч хэлж чадахгүй. Тэр том хүмүүс нэг зүйл дээр нэгдэхэд би юу хэлж чадахав. Тэгээд л дуусна ш дээ. Ийм том гавьяа байгуулсан хүн шүү дээ.
  -Төрийн есөн хөлт их цагаан тугийг наадам бүрээр цэнгүүлэхэд их огшдог байх даа, та?
  -Тэгэлгүй яахав. Энэ бол миний тэмцэл, зүтгэл юм шүү дээ. Уран бүтээл гэдэг бол тэмцэл. Аль эрт хэдэн мянган жилийн түүхийг судалсны үндсэн дээр байсан юм шигээр зурж, байсан юм шигээр баримал болгож, байсан юм шигээр төрийн ордонд босгочихоод сууж байна, би. Судалдаггүй, мэддэг­гүй хүн байсан бол амьтан, хүний хэл амд ороод л явах байсан. Төрийн есөн хөлт цагаан туг одоо бол Монгол хүний сэтгэл зүрхэнд нь хадаатай. Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь хөшөө ч мөн адил. Тэр хөшөөний овгийн тамга дунд танай өвөг дээдсийн ч тамга хүртэл бий. Миний бүтээлүүд бол түүх судалсны, түүхээ мэддэгийн, зориг­тойгоор шийдсэний үр дүн. Тэнд сийлнэ, ийм байх учиртай гэж тэмцсэний үр дүн.
  -Үүний дараахан та Улаанбаатар хотын сүлдийг бүтээсэн?
  -1970 онд Улаанбаатар хотыг туг, сүлд­тэй байх ёстой, хот биеэ даасан байх ёстой гэсэн үзэл санаагаар анх хотын сүлдийг хийсэн. Бас л зэмлүүлсэн. 1970 оны намрын үзэсгэлэнд анх үзүүлсэн юм. Бүх үзэсгэлэнг Төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн дарга Түмэндэлгэр эхэлж үзэж, ямар зургийг оруулах эсэхээ шийддэг байсан. Нээлт дээр нь Төв хорооны гишүүд ирж үздэг. Тэгсэн Төв хорооныхон миний Хангарьдтай бүтээлийг үзээд, нэлээд удаан зогсоод байв аа. Барилга, архитектур хариуцсан төв хорооны даргаар Майдар гуай байсан. Майдар гуай, Чүлтэм дарга хоёр үлдчихээд нэлээд ярьж байснаа намайг дуудсан. Очоод танилцууллаа. Ямар сургууль төгссөн юм гэхээр нь сургууль төгсөөгүй, арван жилээ төгсөөд ажиллаж байгаа гэсэн чинь бүтээлийн маань учир утгыг тайл­бар­луулж байна. Би ч “Хот биеэ даасан байх ёстой. Бусад улсын хотууд биеэ даасан статустай байдаг. Тэгж байж хөгжинө” гэсэн чинь Майдар дарга их зөв санаа байна. Бид ч гэсэн хотыг туг, сүлдтэй болгоё гэж ярилцаж байгаа гэсэн. Гэхдээ биеэ даасан статус гэж яриагүй. Тэр үед хотын даргаар Лувсангомбо гуай бай­лаа. Майдар дарга, “Лувсангомбо дарга­тай уулз. Би хэлчихнэ. Энэ бол тун зүйтэй санал байна” гэсэн. Хэд хо­но­гийн дараа хотын захиргаа дээр очтол Лувсангомбо гуай дэмжинэ гэ­сэн боловч тухайн үедээ болоогүй юм. Лувсангомбо гуайн гэр 50 дугаар дэлгүүрийн ойролцоо байдаг байсан. Оройдоо эхнэртэйгээ салхилж явахад нь би их таарна. Тэгэхэд “Бидний хотын сүлд хэзээ нэгэн цагт бүтнэ ээ” гэдэг байсан. Одоо Москвад байгаа сурагтай байна лээ. Их ухаалаг, сайхан хүн дээ.
  -Яагаад хотын сүлдэд Хан­гарьдыг дүрсэлсэн юм бэ?
  -Монголын нийслэл түүхэндээ хэд хэдэн газар нүүж, сүүлд одоогийн буурин дээрээ ирсэн шүү дээ. Улаан­баатар гэдэг чинь Орос зөвлөхийн өгсөн нэр. Их хүрээ гэдгийг өөрчилж, хувьсгалын баатар гэсэн утгаар өгсөн. Хотыг хүрээлж буй дөрвөн уул бүгд онго сүнс, савдагтай. Богд уулынх бол Хангарьд. Ширээт бол Хангарьдын суудал домогтой. Сонгинохайрханых хөх өвгөн, Баянзүрхийнх нохой. Хан­гарьд бол Богд уулын онго сахиус учраас бэлгэдлээ болгох нь зөв гэж бодсон. Тэр үеийн урлаг бол шашных байлаа. Уран барималчид, дархдууд өөрсдийнхөөрөө л хийдэг байсан. Хангарьд бол амьдрал дээр байхгүй, зохиомол амьтан шүү дээ. Түүнийг би тэгэнд оруулаад нэг төрх бий болгосон юм. Баруун гарт нь түлхүүр. Түлхүүрийн шүд нь эвх­мэлээр УБ гэсэн үсэг. Зүүн гарт нь ариун нандин байлгана, хамгаална гэсэн утгаар бадамлянхуй цэцэг. Могой бол хортон дайсан гэсэн утгатай. Энэ асуудал Төв хороонд очиход хоёр хэсэг болж маргалдаад, энэ бол шашны үзэл суртал дэлгэрүүлж байна, арга хэмжээ ав гэсэн. Цаанаа бол хотыг бие даасан байлгаж болохгүй гэж байгаа юм. Ингээд хотын намын хорооны даргын илтгэл дээр миний нэр орж, донгодуулсан. Мөн эвлэлийн гишүүн байсан учир Эвлэлийн төв хорооны Пүрэвжав даргад шилжүүл, хүмүүжүүл гэж байлаа. Ингээд асуудал шийдэгдсэн. Үүнийгээ 1990 он гарч, олон ургальч үзэл бий болсны дараа манай хотын сүлд Хангарьд байх ёстой гэсэн утгатай зүйл бичээд сонинд нийтлүүлсэн. Дараа нь хотын туг сүлдийг бүтээх шалгаруулалт хийхэд миний бүтээл шалгарсан.
  -Их Монгол улсын үеийн уран бүтээлүүд хийж байгаад цөхөрсөн гэж байсан. Яагаад?
  -Би энэ талаар их судалгаа хийсэн хүн. Социализмийн үед ямар сайндаа Дотоод яамны бүртгэлд орж байхав. Манай түүхийн музей худалч хүнд манай гэрийн нэг өрөө шиг жижигхэн байсан. Тийм ганцхан өрөөнд л Монголын эзэнт гүрний түүх байлаа. Түрийндээ ялтастай гутал, хар, цагаан туг гэх мэт хэдхэн үзмэртэй. Монголын түүх бол дэлхийн түүхэнд аугаа их. Тийм сайхан түүхтэй байж, иймхэн өрөөнд байж болохгүй гэж арван жилд байхаасаа л боддог байсан. Тэгээд би дөрвөн их хааныхаа хөргийг нум сумаа агсан зогсч байгаагаар дүрсэлж зурсан зэс хөөмлийн эскизийг гаргаад Чүлтэм дарга дээр орсон. Тэгтэл Чүлтэм дарга бодож бодож, “Чи их сайхан зүйл хийсэн бай­на. Гэвч энэ бол надаас хэтэрсэн асуудал. Чи залуу хүн. Сайхан цаг ирнэ. Үүнийгээ хадгалж бай” гэсэн. Хэрэв матаач хүн байсан бол намайг матчих л байсан. Ингээд би олон жил тэмцэж явсан. Чингис хаанаа янз бүрээр зурсан даа. 1990 онд хөшөөн дээрээ бүх зүйлийг нь зурсан. Хойч ирээдүйдээ ийм л байх ёстой гэсэн гарын авлагыг бий болгосон. Гэтэл монголчууд одоо бүх зүйлээ Чингис хаа­ныхаа нэрээр нэрлэдэг болж. Чингис хаан бол дэлхийн хаадын хаан. Хаан гэдгийнхээ учир утгыг ойлгохгүй байна. Суудлын бүрээсийг хүртэл хаан гэдэг болж. Бөөн юм болж байж тө­рийн ордны өмнө хаадын хөшөөг хийлээ. Энэ бол буруу. Би уг нь төслөө өгсөн байсан. Миний төсөл бол дөрвөн хаанаа төрийн ордон дотор хийх байсан. Төрийн орд­ны гадна хаадын хөшөөг хийхэд үед нь би хүмүүст шүүмжилж хэлж байсан. Эд нар хулгай хийхийн тулд Чингис хаан, Өгөөдэй хаан, Хубилай хаан гурвыг нохойны суудал дээр суулгаж, үүдээ манууллаа гэж. Их хаад дотор байх ёстой юм. Манайхан бол гадаа үүдээ мануулчихаад өөрсдөө хойморт нь гарчихаад байна.
  -Гадаа хийсэн нь хүмүүст харуу­лах гэсэн зорилготой юм биш үү?
  -Хүндлэх дээдлэх гэж юм бий. Га­даа гаргачихаад дээдлэх гэж ямар юм байхав. Хүмүүст үзүүлэх гэсэн юм бол тусад нь өөр газарт хийвэл болно. Бас Цонжин болдогт байгаа Чингисийн хөшөө байна. Уг санаа нь зөв. Гэхдээ буруу байна. Их хааныхаа дотор нь ороод ууж, идээд, бие засаад байдаг. Тэ­гээд мориных нь дэл дээр хэнийг ч байсан гаргана. Логикийг нь боддоо. Ийм л юм хийгээд байгаа хүмүүс. Эд бол Монгол түмний шүтээн, нандин юм шүү дээ. Гэтэл үүдэндээ гаргаад хая­чихсан. Би ийм юмыг судалсан, мэддэг хүний хувьд бачимдаад л байдаг. Ийм байхад би ямар ч юм хийгээд нэмэр алга. Энэ хооронд ганц гол харлуулж байгаа юм нь ингэж биднийг заваарч байх хооронд Хятад маш их юм хийж байна. Өмнө нь Л.Эрдэнэчулуун гадаад хэргийн сайд байхдаа Хятадад айлчилж. Нэлээд олон хүний бүрэл­дэхүүнтэй очсон байгаа юм. Тэднийг хятадууд Хөлөнбуйрт аваачсан гэнэ. Тэгээд баахан явж байгаад, гэр барьсан, хөшөө болсон газарт аваачаад энэ бол манай Есүхэй баатрын гэрийн буйр, энэ бол Тэмүүжиний төрсөн гэрийн буйр гээд л байна гэнэ. Тэгэхээр Л.Эрдэнэ­чулуун Есүхэй баатрын гэрийн буйр, Тэмүүжиний гэрийн буйр Монголд бий шүү дээ гэхэд “Тэр түүх хамаа байхгүй. Манай түүх бол манай түүх. Танай түүх бол танай түүх” гэж улайм цайм хэлсэн байсан. Энэ яриаг би зурагтаар үзчихээд одоо л хүмүүс юм бодох нь дээ гэж найдтал хэн ч дахиж юм яриагүй өнгөрсөн. Би 5-6 жил урд ажилласан. Тэгтэл Өвөрмонголд Хубилай хааны музей гэж нэрлэсэн нээх гоё том газар байна. Гаднаа ямар хаяггүй. Тэгэхээр би хаяг хийгээд өгье гэсэн чинь тэг гэнэ. Эскиз хийгээд өгсөн чинь бүгд дэмжээд л, хамгийн сүүлд мөнгө мэд­дэг дарга нь Дундад улсын өнгө аяс алга гэсэн. Тэгэхээр нь Хубилай хаан бол Чингисийн ач, Монголын хаан шүү дээ гэтэл “Биш. Хятадын хаан” гэнэ. Ямар ордонд төрсөн гэнэ үү, Хятадад төрсөн гэж байна лээ. Сүүлд Си Жин­пинь дарга гараад Өвөрмонголыг аялал жуулчлалын бүс болгоно. Хөх хотыг олон улсын жишиг болгоно гэж ярьж байна лээ. Ордосын хавийг Чингис хааны түүхийг харуулсан үйл ажиллагаа явуулдаг бүс болгоно гэлээ ш дээ. Хятадууд ийм их юм хийж байхад манайхан эндээ заваарч л байна. Гадаад явдлын сайд, хотын даргыг нь доромжлоод явуулж байхад хэн ч юм хэлээгүй. Энэ болгоноос болоод би больсон. Түүхийг ингэж булааж авч болдог юм байна. Бидэнд өмнө нь мөн дэлхийн талыг эзэлж явсан Хүннүгийн түүх бий. Тиймээс Хүннүгийн үе рүү орж, бүтээлээ хийж байна.
  -Цаашид юу хийхээр төлөвлөж байна?
  -Бие эрүүл байвал сөхөрч унатлаа бү­тээлээ хийнэ. Энэ бол миний үүрэг. Хүннүгийн түүхийг ч мөн их судалсан.
  -Уран бүтээлээ хийгээд 50 гаруй жил болсон байна. Олон сайхан бү­тээл хийлээ. Монгол түмний бахар­хал болсон бүтээлүүдийг тань төрөөс хэр үнэлэв ээ?
  -Анхаарч байгаа юм үнэндээ алга даа. Сүхбаатарын одонгоос бусад одонг аюсан. 3, 4 удаа Төрийн шагналд нэр өгөөд бүтээгүй. Уг нь гавьяат байсан бол сар бүрийн мөнгө нь байрны мөнгөнд ч нэмэртэй л байх байсан болов уу. Миний гурван бүтээлийн алинд нь ч төрийн шагнал өгөхөөр. Би их л юманд гутсан даа. Одоо бол гавьяатыг захын хүн авдаг болсон шиг байна. Ийм л ардчилал болж. Би ирэх жил 70 хүрнэ. Нондин хавраас тэт­гэвэр хүрэхээ болиод байна. Хоёр удаа харвасан. Хориод жил зэс хөөмөл хийсэн учраас элэг муудсан. Элэгний цериозын өмнөх үе дээрээ л байна. Тэтгэвэр маань эм тарианы зардалд ч хүрэхгүй байна даа. Социализмын үед арай өөр байж. Хэн ч өвдсөн байсан улсаас үнэгүй эмчилдэг, амраадаг бай­лаа. Амьдрал баталгаатай. Хамгийн гол нь амгалан тайван амьдрал байсан. Өнөө­дөр ямар ч амгалан тайван байх үндэс алга. Газар нутгаа алдаж дуусч байна. Эцсийн эцэст эрх чөлөөгөө л алдах үлдээд байна. Нутагтаа, гэр орондоо эрх чөлөөгүй үлдэх үе л ирчихэж.
• 
  Ш.Батнасан: 20 саяар хийдэг байсан дээврийг бид найман саяар хийж байна
  2016 оны 6 сарын 25
  Ш.Батнасан: 20 саяар хийдэг байсан дээврийг бид найман саяар хийж байна