“Тоталитар дэглэмээс гажуудсан ардчилал руу: Монгол Улс, ба Бүгд найрамдах Чех улс” сэдэвт хэлэлцүүлэг өчигдөр болж өнгөрлөө. Энэ үеэр хэлэлцүүлэгт илтгэл тавьж оролцсон хуульч, судлаачид манай улсын ардчилал гажуудал руу орж байгаа талаар санал нэгдэж байсан юм. Тэдний зүгээс иргэний нийгмийн байгууллагын үүрэг оролцоо чухал гэдгийг онцолж байв. Эдгээр асуудлаар болон гажуудлаас хэрхэн гарах замын асуудлаар судлаач Д.Бумдарьтай хэсэг хором ярилцлаа.

-Манай улсын ардчилал гажуудаж байгаа талаар хуульч, судлаачаас гадна зарим улстөрч ярьдаг. Ардчиллын зарчим түүнийг хэрэгжүүлэх үндэс нь манайд яг ямар төвшинд яваа бол. Хажуугаар гажуудал гэсэн нэр томъёо гарч ирээд байна?

-Гажуудсан гэхээс илүү гажуудуулсан ардчилал гэж хэлэх нь илүү зохимжтой. Ардчиллын гол институци нь хэвлэлийн бие даасан байдал, олон намын систем, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх зэрэг ордог. Өөрөөр хэлбэл, ардчилал хэр төлөвшиж байна, гажуудаж байна уу, зүй тогтлоороо хөгжиж байна уу гэдгийг илэрхийлдэг юм. Манай улсын хувьд төлөөллийн эрхийг авч байгаа улс төрийн нам өөрөө төлөвшиж чадахгүй байна. Үүнтэй зэрэгцэн иргэний нийгмийн байгууллагууд ч гэсэн үндсэн шинжээ хадгалж чадахгүй байна гэж харж байна. Учир нь иргэдийн улс төрийн боловсрол маш сул, нийгмийн сэтгэлзүй өмнөх 70 жилийн ой санамжаасаа салж чадаагүйтэй холбоотой. Судалгаагаар иргэдийн дийлэнх нь намд үл итгэх байдалтай, ардчилал тогтоход эргэлзэж байна гэж хариулжээ. Бид өөрсдөө ардчиллын үнэт зүйл, институцитэй огт танилцаж чадаагүй.

-Тухайлбал, иргэний нийгмийн байгууллага ямар үүрэгтэй байдаг юм бэ?

-Иргэний нийгмийн байгууллага шахалтын байгууллага байх ёстой. Чех улсын хувьд иргэний нийгмийн байгууллага болон бизнесийн бүлэглүүд өөрсдөө улс төрийн нам дотор орчихсон гэж байна. Манай улс иргэний нийгмийн байгууллага нь улс төрийн намын эрх ашгийг хангах байгууллага болж хувирсан гэж хардаг.

-Тэгвэл бид юу хийх шаардлагатай вэ?

-Улс төрийн намын болон Санхүүжилтийн тухай хууль, төрийн бус байгууллага ямар байх, иргэн хүн сонгуулийн эрхээ эдлэхийн тулд ямар байх зэрэг эрх, үүрэг, хариуцлага гэсэн тогтолцоог бүрдүүлэх ёстой. Уг шинжүүд байхгүй зөвхөн эрхээ эдэлнэ гээд яриад эхлэхээр үүрэг, хариуцлагыг хэн хүлээх нь ойлгомжгүй үлдэж байгаа юм.

-Ардчиллын гажуудал гэж яг юуг хэлээд байна вэ. Юугаар илэрхийлэгддэг юм бол?

-Нийгмийн давхрагын маш цөөн хувь нь чинээлэг, үлдсэн хувь нь дунд, ядуу амьдарч байна. Төр өөрөө баялгийн тэгш хуваарилалттай байх ёстой. Тэгш хуваарилалтыг хийж чадахгүй бол ардчиллын эрх чөлөө, тэгш байдал, шударга ёс гэдэг зүйл алдагддаг. Гажуудлын нэг хэлбэр нь  амьдрал дээр шууд илэрч гарч байдаг.

-Энэ талаар хийсэн судалгаа бий юу?

-Долоон судлаач хамтран нийгмийн сэтгэлзүй, нам, сонгууль зэрэг улстөрийн 30 жилийн хөгжлийн түүхээр ирэх сард бүтээл гаргах гэж байна.

-Ардчиллын гажуудлыг засахад хэр хугацаа шаарддаг вэ?

-Улс төрийн соёл, боловсрол, иргэний нийгмийн байдал, ардчиллын үнэт зүйлийг мэдэрч чадаж байна уу зэрэг маш олон зүйлээс хамаатай учраас манайд 30 жилийн дотор гажуудаж байна гэдэг нь засахаа хүртэл хурдан байж магадгүй. Иргэний нийгэм сайн байх ёстой. Ингэснээр эдийн засгийн баталгаа гарна. Эдийн засгийн баталгааг хэн хийх вэ гэвэл төр л хийнэ. Эдийн засгийн баталгааг бий болгох нь ардчиллыг тогтвортой байлгах боломж юм.

-Бид ардчиллыг 30 жил хөгжүүллээ. Гэвч гажуудлаас үүдэн ардчилал маань хэлбэрийн төдий зүйл болчихов уу гэж зарим судлаач ярьдаг. Энэ талаар та юу гэх вэ?

-Олон улсын индекст тулгуурлаж үзвэл манайх зарим тохиолдолд гажуудсан эсвэл чөлөөтэй зэргээр нэрлэгддэг. Манай улсын байдал тийм муу төвшинд очоогүй. Гажуудаад, цааш явбал дуусах гээд байна шүү гэсэн дохион дээр явж байгаа гэж ойлгож болно. 

Б.Лхам