Маргааш “Дэлхийн сүрьеэ өвчинтэй тэмцэх өдөр”-ийг тэмдэглэн өнгөрүүлэх гэж байна. Сүрьеэ өвчнөөр өвчлөгсдөөс гадна голомт дээр ажилладаг эмч, мэргэжилтнүүд сүрьеэгийн халдвар авах нь ихэссэн аж. Дээрх асуудлын талаар ХӨСҮТ-ийн Сүрьеэгийн тандалт судалгааны албаны тархвар судлаач, АУ-ын доктор Д.Наранзултай дэлгэрэнгүй ярилцлаа.
Сайна байна уу. Өнөөдөр сүрьеэтэй өвчтөнөөс гадна голомтод нь ажиллаж буй эмч, сувилагчдын дунд сүрьеэ өвчин их гарах болсон гэж сонссон. Эмч, сувилагч нарын дунд сүрьеэ өвчний халдвар хэр байгаа вэ? Энэ талаар хамгийн сүүлд ямар судалгаа хийгдсэн бэ?
Сүрьеэ амьсгалын замаар халдварладаг өвчин учраас сүрьеэтэй өвчтөн амьсгалах, ханиалгах төдийд тухайн өвчний халдвар агаарт цацагдаж байдаг. Тиймээс эрүүл мэндийн ажилтнууд сүрьеэтэй өвчтөнтэй өдөр тутамдаа харьцдаг учраас өвчин халдварлах эрсдэл маш өндөр байдаг. Дэлхийн олон орны эрүүл мэндийн ажилтнууд сүрьеэгээр өвчлөх, халдвар авах эрсдэл өндөр байгаа. Манай оронд 2012 онд хийсэн судалгаагаар нийт эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын 52 хувь нь сүрьеэгийн халдвар авсан гэсэн дүн гарсан. Үүнээс хоёрдогч шатлалд ажиллаж байгаа эрүүл мэндийн ажилтнууд болон сүрьеэгийн эмч мэргэжилтнүүд хамгийн их халдвар авсан нь судалгаагаар гарсан. Ялангуяа олон эмийн дасалтай сүрьеэгийн эмч мэргэжилтнүүд өвчилдөг бөгөөд улмаар нас барах тохиолдол нэлээдгүй байна. Тийм учраас эрүүл мэндийн ажилчдын эрүүл мэндийг хамгаалах, сүрьеэгийн халдвар авахаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах нэн шаардлагатай. Үүний үндсэн дээр бид өнгөрсөн долоо хоногт МЭМАҮЭ-ийн холбооноос “ Хөдөлмөрлөх эрх-Тулгамдаж буй асуудал” сэдэвт сүрьеэгийн эмч, мэргэжилтний улсын зөвлөгөөн болж, салбарт тулгамдаж буй асуудлаар санал солилцлоо.
Тэгвэл ХӨСҮТ-өөс сүрьеэгийн клиникт ажиллаж байгаа эмч, сувилагч нарын аюулгүй байдалд хэрхэн анхаарч ажиллаж байна вэ?
Ажилчдынхаа аюулгүй байдлыг хангах нь бүх ажил олгогч нарын үүрэг байдаг. ХӨСҮТ-ийн хувьд энэ тал дээр олон арга хэмжээ авч ажиллаж байна. Тухайлбал, ОУ-ын Глобал сангийн дэмжлэгтэй ДОХ, Сүрьеэгийн төсөлд эрүүл мэндийн ажилчдын тусгай хамгаалалттай амны хаалт /маск/-ыг захиалан хийлгэж хэрэглэдэг. Мөн сүрьеэгийн тасаг нэгжүүдийн агааржуулалтын системийг механик агаарын систем рүү шилжүүлсэн. Тодруулбал, олон эмийн дасалтай болон халдварын эрсдэл өндөртэй өвчтөний тасгуудын өрөөний агаарыг цэвэршүүлж, гадаад орчноос цэвэр агаар оруулах зориулалтын агаарын систем суурилуулсан. Нөгөө талаас эрүүл мэндийн ажилтнуудын дунд амны хаалтаа хэрхэн хэрэглэх, агаарын системийн төхөөрөмжийг хэрхэн ажиллуулах, халдвартай өвчтөнтэй хэрхэн ажиллах зэрэг халдвар авахаас сэргийлсэн сургалтуудыг тогтмол зохион байгуулдаг.

Эрүүл мэндийн салбар тэр дундаа хүнд нөхцөлд ажилладаг сүрьеэгийн чиглэлд хүний нөөцийн асуудал чухал байх. Энэ талаар...
Дэлхий нийтэд тулгамдсан асуудлын нэг нь эрүүл мэндийн ажилчдын хомсдол байдаг. Энэ нь эрүүл мэндийн ажилчид удаан хугацаагаар бэлтгэгддэгтэй холбоотой. Нөгөө талаар, шинэ боловсон хүчин энэ чиглэлийн салбарт ажиллах сонирхол бага болсон. Учир нь цалин бага, ажлын нөхцөл хүнд, ажлын байрнаасаа халдвар авч нас барах гэх мэт хүчин зүйлсээс болж салбарт ажиллах сонирхолгүй байдаг тохиолдол ихээхэн ажиглагдаж байгаа. Энэ чиглэлийн хүний нөөц хомсдолд орсон тул ажлын ачаалал ихтэй байдаг. Нэг өвчтнийг 6-8 сар, цаашлаад 24-36 сарын хугацаанд эмчлэх шаардлагатай байдаг. Энэ нь нэг талаар ажлын байрны дарамт болж байдаг жишээтэй. Энэ асуудал бол эрүүл мэндийн бодлогоос шууд хамааралтай.
ХӨСҮТ нь сүрьеэгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төв гэж хэлж болох байх. Танайх сүрьеэгийн чиглэлийн залуу боловсон хүчнийг бэлтгэх тал дээр хэрхэн анхааран ажиллаж байна вэ?
Боловсон хүчин бэлдэх асуудал ер нь нэгдүгээрт байх ёстой гэж бодож явдаг. Манай байгууллагын зүгээс залуу эмч нарыг дэмжих бодлого баримталж ажиллаж байна. Зарим мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын зардал болон халдвартын нэмэгдэл олгох буюу үндсэн цалингийн 10 хувийг олгох, цаашлаад олон улсын сургалтанд хамруулах зэрэг урамшуулал олгон ажиллаж байна.
Сүрьеэгийн резидент эмч мэргэжлийг эзэмшихийн тулд хэдэн жил суралцдаг вэ?
Нарийн мэргэжлийг 1,5 жилээр суралцдаг байсан. Бидний зүгээс богино хугацаанд сургах шаардлагатай тул халдвартын мэргэжил эзэмшсэн хүнийг 6 сарын хугацаанд мэргэшүүлэх хөтөлбөрийг Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв болон ХӨСҮТ хамтран зохион байгуулж байна. Энэ жилийн хувьд сүрьеэгийн 20 гаруй эмчийг бэлтгэж байна.
Сүрьеэгийн эмчээр ажиллахын тулд эхлээд халдвартын ерөнхий эмчээр сурсан байх шаардлагатай юу?
Эхлээд эмчийн мэргэжлээр сураад дараа нь 2 жил сүрьеэгийн ресидент эмчээр суралцана. Үүний дараа мэргэжил олгох сургалтанд сурч ажиллах эрхээ авдаг. Цаашлаад магистр, докторын түвшинд суралцана. Ингэж байж зэргийн нэмэгдэл цалин авдаг. Эмч хүн суралцахад маш их цаг хугацаа зарцуулдаг шүү дээ.
Салбарын хүний хувьд та төрийн бодлогын түвшинд юуг анхаарасай гэж бодож явдаг вэ?
Сүүлийн үеийн боловсон хүчин чадварлаг болсон. Тийм учраас дотооддоо гэхээсээ илүү гадаадын олон улсын байгууллагад ажиллах нь ихэссэн. Харин чадварлаг боловсон хүчнээ дотооддоо ажиллуулахын тулд нийгмийн баталгаа, цалин өндөр байх хэрэгтэй. Одоогийн ажилчид шөнийн ээлжинд жижүүрт хонож, маш хүнд нөхцөлд ажиллаж байж л цалингийн нэмэгдэл авч байна. Тиймээс нэгдүгээрт төрөөс цалинг дорвитой нэмэх шаардлагатай байна. Жишээ нь, Казакстан улсын Сүрьеэгийн эмч нарын цалин бусад эмч нарын цалингаас 190 хувиар өндөр байдаг. Хоёрдугаарт, шөнийн ээлжинд гарч байгаа ажилчдаас зөвхөн эмч нар л хоолтой байдаг. Харин сувилагч, асрагч нарт хоол өгдөггүй. Энэ бүхнээс дархлаа суларч халдвар авах эрсдэл өндөр байдаг. Тиймээс энэ салбарын цалинг нэмэхээс гадна нийгмийн халамж тал дээр нь анхаарах зайлшгүй шаардлага байна.
Их ажлын хажуугаар дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Ажлын амжилт хүсье.

BBC сувгаар од болсон аав CNN-д ярилцлага өгчээ

Ерөнхий сайд баруун бүсийн тулгуур төв Ховдоос томилолтоо эхэллээ

Монгол улсын ерөнхий сайд Ж Эрдэнэбат баруун аймгуудад ажиллаж байна Өчигдөр Ховд аймгийн иргэдтэй уулзлаа. Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй мөрийн хөтөлбөр хийж байгаа ажил болон эдийн засгийн хүндэрлийг даван туулахаар шат дараатай авч байгаа арга хэмжээнийхээ талаар мэдээлэл өглөө. Тэрээр:

Эрхэм хүндэт Ховдчууд Монгол орны маань баруун хязгаар олон үндэстэн ястнуудын өлгий болсон энэ нутагт байгаа та бүгдийнхээ амар амгаланг эрэн мэндчилье. Мөн Казак олон түмэндээ Наурызын баярын мэндчилгээг дэвшүүлье. Төлийн дуу цангинасан хаврын сайхан цагаар нүүр тулан уулзаж байгаадаа баяртай байна.

Монгол улсын ерөнхий сайдаар томилогдоод 8 сар, Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ажиллаж эхэлснээс хойш 7 сар өнгөрч байна. Энэ хугацаанд аймаг орон нутагтаа ажиллаж ард иргэдийнхээ санаа бодлыг сонсож хүндрэл гарсан газруудад саналыг харгалзан шийдвэрлэхийг зорьж ажилласаар ирсэн. Ховд аймагт ирсэн маань Засгийн газрын тэргүүнээр сонгогдсоноос хойш очиж байгаа наймдах аймаг. Бид өнгөрсөн хугацаанд эх орныхоо өнцөг булан бүрт хүрч улсынхаа Эдийн засгийн үүссэн нөхцөл байдлыг засч хүндрэлээ хэрхэн давах вэ, ард иргэдийнхээ амжиргааг яаж дээшлүүлэх вэ, Монгол улсад юу хэрэгтэй байна вэ гэсэн бодлогын бичиг баримтуудыг боловсруулж батлуулж авсан

Бидэнд алдаа гаргах эрх байхгүй

Өнөөдрийн монголын эдийн засгийн байдал хүндхэн байна гэлгүйгээр хийж хэрэгжүүлэх ажлуудыг зохион байгуулсаар ирлээ.Ер нь бол улстөрийн нам сонгуульд оролцохдоо тодорхой амлалтуудыг өгдөг. Амлалт авсан л бол түүнийгээ хэрэгжүүлэх ёстой. Зовлон зүдгүүр тоочиж шалтаг шалтгаан ярьж суугаад байх нь зохимжгүй гэж үзэж байгаа. Тиймээс Засгийн газрынхаа нэрийн өмнөөс 2016 оны 9 сарын 9 ний өдөр мөрийн хөтөлбөрөө батлуулсан. Боловсруулж байх явцад олон маргаан мэтгэлцээн санал зөрөлдөөн гарч байсан ч судалгаа шинжилгээ хийсний үндсэн дээр мөн МАН ын 2016 оны сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан ажлуудыг бүрэн эхээр нь оруулсан. Монголын нийгэм эдийн засаг тийм хэмжээний хөтөлбөр хэрэгжүүлэхийг шаардсан.Тийм байдал ийм нөхцөлд хөтөлбөрөө боловсруулсан. Энэ бол эдийн засгийн хүндрэлийг давах бодлого.Үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжих хөгжлийнхөө зөв замд орох нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлага манай засгийн газрын өмнө тавигдсан.Мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхийн тулд нэгдүгээрт эдийн засгийн хүндрэлээ даван туулах онцгой бодлогыг хэрэгжүүлсэн. Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх Эдийн засгаа сайжруулахгүйгээр иргэдээ ажилтай орлоготой болгоно гэж яриад ямар ч нэмэр байхгүй. Ажлаа авсан үеийн статистик бодит тоо 2 маш зөрүүтөй байсан. 120 мянган аж ахуй нэгж үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэсэн бол үнэндээ 60 мянга нь л ажиллаж байсан. 4000 гаруй аж ахуй нэгжийн дансыг хаасан байсныг нээж 400 гаруй аж ахуй нэгж нийгмийн даатгалын шимтгэл, татварын өртөй байсны дансыг мөн нээж ажиллах боломжтой болгосон.Мөн концесс нэрийн дор олон ажил үйлчилгээ явуулсан заримыг нь зогсоосон, зогсоохоос аргагүй Засгийн газрыг өрөнд оруулсан маш их өр төлбөр тавьсан байсан Цаашдаа ийм байдлаар явах ямар ч боломжгүй. Бидэнд алдаа гаргах эрх байхгүй. Гэсэн ч тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлснээр 504 тэрбум төгрөгөөр төсөв давж гарсан валютын нөөц сүүлийн 4 жилд огт өсөлтгүй байсан бол өнгөрсөн жил анх удаа өсөлттөй гарсан.



Халамжийн бодлогоо хумихгүй

Ахмадуудад насны хишиг олгож эхэлсэн цаашдаа улирал сар болгон өргөжүүлэх бодолтой байна. Мөн арилжааны банкуудаас хүү багатай зээл авч тэтгэврээ хүүгүйгээр 3 сараар нь урьдчилж авах үйлчлүүлэх банкаа өөрсдөө сонгодог болсон зэрэг нийгмийн халамжийн бодлогын хэрэгжилтүүд явсаар байна.

Монголчууд бид өргөн уудам газар нутагт амьдардаг азтай хүмүүс. Гэхдээ цөөхүүлээ. Цаашид хөгжиж амьдрахын тулд олуулаа болох ёстой. Тиймээс хүн амынхаа тоог нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай учраас ээжүүд эмэгтэйчүүдийг дэмжинэ. Олон хүүхэд төрүүлсэн ээжүүдэд ажилласан жилийг нэмнэ. Амаржсан болон жирэмсний тэтгэмжийг ямар ч тохиолдолд 100 хувь олгодог байх шийдвэр гаргасан. Цалинтай ээж хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д өргөн барьсан. Оюутан залуучуудад хандсан бодлого шийдвэрийн хувьд сургалтын төлбөр жил бүр хичээл эхлэхээр л асуудал болдог түүнийг мөн орхигдуулахгүй.

Эдийн засгаа сэргээх гарц бол Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх явдал

Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжихээр Эдийн засаг сэргэнэ гэдэг ойлгомжтой. Өнгөрсөн 7 сарын хугацаанд олон ажил хийсэн бага зэрэг ч гэсэн нааштай үр дүнгүүд гарч эхэлсэн. Эдийн засаг маань машинаар зүйрлэвэл шар гэрэл нь асаад удчихсан байсныг нь унтрааж, сэхээнд байснаа жирийн тасаг руу шилжиж чадсан. Хонгилын үзүүрт ямар чбайсан гэрэл гарсан. Бүдэг гэрлийг тодруулахын тулд хамтарч монголчууд ажиллах хэрэгтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж эхэлсэн. Монгол улс өнөөдөр хугацаа тулсан өргүй болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлэх болсон Олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр бонд гаргаж арилжаалсан.Тэгэхээр гадаадын хөрөнгө оруулагчдад монгол улс эдийн засгаа сэргээх найдвар төрж эхэлсэн юм байна гэдэг нь харагдаж эхэлсэн. Удахгүй Чалькогийн өрийг төлнө. Тавантолгойн нүүрсийг дуудлага худалдаагаар худалдаалж түүхэндээ байгаагүйгээр нүүрсээ үнэ хүргэж зарж эхэлсэн. Монгол улс төр хувийн хэвшил гэлгүй нүүрсний бодлого нэг цонхоор явах ёстой гэдэг шаардлага тавьсан. Нүүрсний уурхайн аман дээрээс нүүрсээ 72,5 ам.доллараар худалдаалж байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулагч нарын дэмжлэг туслалцааг итгэлийг олж авах ёстой тиймийн тул төр өөрөө сахилга баттай бүсээ чангалах ёстой. Яагаад гэвэл энэ буруу бодлогыг төр өөрөө явуулснаас болж өнөөдөр ийм байдал хүрээд байна. Үүнээс цааш төр зардлаа хэмнэж сахилга баттай байж бүсээ чангалж эдийн засгаа сэргээнэ. Энэ нь ОУВС-тай хамтарч ажиллах шийдвэр гаргасан. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж ирдэг. Санхүүгийн сахилга баттай болно. ОУВС өмнө нь монгол улсад стенд бай гэдэг хөтөлбөр хэрэгжүүлж байсан Харин одоо хэрэгжүүлж болохгүй гэж үзсэн. Монголын эдийн засгийн байдлыг үнэхээр хүнд байдалд аваачсан байнаа гэдгийг би биш тэд тооцоо судалгаагаараа гаргаж ирсэн. Дандаа гуйлга гуйж болохгүй, байгаа нөөц бололцоогоо ашиглах хэрэгтэй. Монголчууд бид хамгийн сайн хийж чаддаг зүйлээ ашиглах хэрэгтэй малаа маллах ногоо тарихаа хэнээр ч заалгахгүй хөдөө аж ахуйн салбараа түшиглэх ёстой. Одоо гол нь дэлхийд хөдөө аж ахуйгаа сурталчлах хэрэгтэй. Тиймээс атрын 3 дугаар аян мах сүүний аяныг хэрэгжүүлнэ гэж МАН шийдвэр гаргасан 60 сая малтай байж бид сүүгээ гаднаас импортоор авдаг. Ажил авснаас хойш ганцхан удаа гадаадад айлчилсан. Явах зав зай алга харин сайдуудаа гадаад явуулдаг. Явуулсаар байх болно. Тэд юм мэдэж бас авчирдаг. Тухай нь Мал эмнэлгийн тогтолцоо болохгүй байна Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй хуулийн төсөл боловсруулж УИХ д өргөн мэдүүлсэн. Мал эрүүлжүүлэх бодлогыг ОХУ тай хамтарч хэрэгжүүлэхээр ХХААХҮ-ийн сайд тохиролцож чадсан. Ингээд зөв хүнээ олоод зөв ажлаа тодорхойлж чадвал бидэнд боломж байгаа.



Монгол улсын үйлдвэржилтийн бодлогыг гаргаж ирнэ. Өнөөдрийн зах хязгаар нутагт ямар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх вэ гэдгийг зөв тодорхойлох ёстой. Бид алдаа гаргаж болохгүй тиймч эрхгүй. Хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээл дээр гаргах талаар анхаарч ажиллах шаардлага байгаа. Эрдэнэс Монголын дэргэд агентлаг байгуулсан Тэр нь бараа бүтээгдэхүүнийг яаж дэлхийд гаргах вэ гэдгийг тодорхойлох ёстой юм.Тухай ньмонгол мал 200 төрлийн өвс тэжээл иддэг гэдгийг сурталчилж таниулвал лмах дэлхийд үнэлэгдэнэ, танигдана гэж энэмэтчилэн зүйлүүдийг хэрэгжүүлэх гэхээр нөгөөл мөнгө хэрэг болно Засгийн газар үүнийг нүүрснээс олно.Бидэнд бололцоо боломж байна Өвөг дээдэс маань баялаг сайхан эх орныг өвлүүлж гэхдээ баялагтай гээд ухаж сэндийчээд байна гэсэн үг биш. Манай засгийн газрын уриа зорилго бол бага ярьж ихийг хийнэ. Зөндөө ярилаа Одоо яриад байх цаг боломж байхгүй тэгэхээр хийх л үлдэж байна гэсэн юм.

Ерөнхий сайдын мэдээллийн дараа Ховд аймгийн иргэд ерөнхий сайд болон Хууль зүй дотоод хэрэг, Эрчим хүчний сайдууд УИХ-ын гишүүд аймаг орон нутгийн удирдлагууд яамдын асуудал хариуцсан дарга мэргэжилтнүүдээс сонирхсон асуултандаа хариулт авч санал хүсэлтээ илэрхийллээ гэж Засгийн газрын хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээллээ

Бага насны хүүхдүүд суулгаж явсан машин сураггүй болжээ

Оршуулгын газарт орхигдсон нярайг хүүхдийн асрамжийн газарт хүлээлгэн өгчээ.

Одоогоос гурван жилийн өмнө Ерөнхий сайдын суудлаасаа бууснаасаа хойш АНУ-д амьдрах болсон С.Баярын тансаглалын талаарх мэдээлэл дуулиан болж байсан билээ. Тодруулбал УИХ-ын гишүүн Г.Уянга С.Баярын АНУ-д бүртгэлтэй 7 тансаг хувийн хуасийн талаарх нэлээн дэлгэрэнгүй баримтыг дэлгэсэн. Эдгээр байшингуудын үнэ нийлээд 24 тэрбум төгрөг бөгөөд бүгд гурван давхар, олон унтлагын өрөөтэй тансаг зэрэглэлийн байшингууд байсан.

Ойрын өдрүүдэд зарим нутгаар их хэмжээний цас орж, үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал байгаа учраас зорчих хөдөлгөөнийг түр хязгаарлаад байна.

Монголын хөрөнгийн биржийн лхагва гаригийн өчигдөр арилжаа явагдлаа. Эл өдөр “I”, “II, “III” ангилалд бүртгэлтэй 29 хувьцаат компанийн 37.132 ширхэг хувьцаа арилжигдсанаас 10 хувьцаат компанийн хувьцааны ханш өсч, 17 хувьцаат компанийн хувьцааны ханш буурсан байна.

Нийслэлийн статистикийн газраас гуравдугаар сарын III долоо хоногийн хүнсний бүтээгдэхүүнийн үнийг судалгааг гаргажээ.

1998 оны 10 дугаар сарын 02-ны өдөр УИХ-ын гишүүн, Дэд бүтцийн хөгжлийн сайд С.Зориг гэртээ ирээд бусдын гарт харамсалтайгаар амь насаа алдсан билээ. Энэ хэргийг Монголын шүүх 18 жилийн дараа дэнслэж Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа, Ц.Амгаланбаатар нарт хоёр ч шатны шүүхээс ялын дээд хэмжээ болох 25 жилийн хорих ял оноогоод байна.

Сүүлийн үед улс төрийн хүрээнд “таг чиг” байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хаяанд ирсэн байхад “таг чиг” болно гэдэг хөшигний араар ямар нэг юм болж байна гэсэн хэрэг. Манай гадаад орчинд ч гэсэн асар их өөрчлөлт гарч байна. Энэ тухай өгүүлсү…
Нуруу руу шаасан хутга
Монголын эдийн засаг сүйрч амь тарианд орсныг хүн бүр мэднэ. Монголын эдийн засаг яагаад сүйрсэн, хэн сүйрүүлсэн гэдэг нь ч тов тодорхой. Гэвч энэ асуудлыг амтай болгон залхтал ярьсан, ярьж байгаа болохоор дахин давтах нь илүүц. Гэхдээ хариуцлагын тухай асуудал удахгүй дахин яригдах ба үүнийг жичдээ ярих том сэдэв гэж үзээд түр орхиё.
Ямар ч гэсэн Монгол Улс ойрын үед яаж, хэрхэн амь зуух вэ гэдэг нь харин хамгийн амин асуудал юм. Үүний эргэн тойронд олон зүйл болжээ.
Шинэ Засгийн Газар мөнгө олох асуудалтай тулгарсан ба үүнд хоёрхон боломж байжээ. Нэг нь Хятадаас, нөгөө нь ОУВС-аас мөнгө босгох. “Нохой хамартаа тулахаар усч” гэдгээр манай Засгийн Газар хоёр талд ажиллаж гарчээ. Өөрөөр хэлбэл Хятадтай ярихдаа танайх зээлийн нөхцлөө сулла, тэгэхгүй бол бид ОУВС-гаас зээл авна, ОУВС-тай ярихаараа нөхцлөө хөнгөн болго, тэгэхгүй бол бид Хятадаас зээл авна гэхчлэн. Энэ бол тулгараад буй тухайн нөхцөлд хамгийн зөв бөгөөд ухаалаг хувилбар юм. Ингэж чардайсаар байгаад аль аль талыг нь тодорхой буултад хүргэж, одоо л нэг бүтэх нь гэж байтал гай болов.
Гэв гэнэт Далай лам Монголд айлчлан ирэв. Энэ нь Хятадын дургүй, зэвүү хоёрыг бүрмөсөн хүргэжээ. Далай лам бол нэг талаасаа Хятадын “төрийн дайсан” боловч нөгөө талаасаа Буддын шашны тэргүүн юм. Европ ойлголтоор Далай лам бол Ромын Пап л гэсэн үг, бас л шашны тэргүүн. Бусад оронд Буддын шашинтан голдуу диаспор хэмээх нийгмийн жижгэвтэр хэсэг болдог бол Монгол тэр чигээрээ шахам Буддын шашинтан бөгөөд түүний хамгийн том, уламжлалт түүхэн төв юм. Энэ хоёр эвлэршгүй зөрчлийг Хятадад ч, Монголд ч ойлгодог атлаа шийдвэрлэж чаддаггүй нэн эмзэг асуудал юм.
Далай лам Монголд айлчлах болгонд Хятад “уурладаг”, мэдэгдэл гаргадаг, манайхан ч гэсэн аль болох чимээ шуугиан багатай байхыг хичээж байгаад явуулдаг байв. Үүндээ аль аль нь “дассан” гэж хэлж ч болох юм.
Гэтэл энэ удаад Хятад үнэхээр уурлаж, Монголтой хийж буй бүх төрлийн гэрээ, хэлэлцээрийг зогсоов, тохирсон бүх айлчлалыг цуцлав. Хятадын Засгийн Газрын олон удаа мэдэгдэл гаргаж, “Глобал таймс” зэрэг нөлөө бүхий хэвлэлд Монголыг шүүмжилсэн мэдээлэл угсран гарав. Ер нь бол АНУ болон Хятадын харьцаа ширүүсч, муудсан үеүдэд Далай ламын айлчлал болдог зүй тогтлыг олон хүн анзаарч байгаагүй юм.
Эдийн засгаа унагаж, царай алдан мөнгө гуйж байхдаа хүртэл тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг Далай ламыг урьдаг байна ш дээ. Удалгүй эзэн нь тодров. Мөнөөх л Ц.Элбэгдорж. УИХ, Засгийн Газар мэдээгүй байхад Ц.Элбэгдорж “өөрөө мэдээд” Далай ламыг урьчихжээ. Ийнхүү ноён Ц.Элбэгдорж өөрийнхөө Засгийн Газрын нуруунд хутга зоов.
Энэ хөгийн адал явдлыг тайлбарлах аргаа Монголын тал огт мэдэхгүй байв. Хятадын тал 4 удаа мэдэгдэл гаргаж байхад Монголын тал ус балгасан мэт дуугай байсны шалтгаан нь ердөө л энэ юм. Биднийг мэдээгүй байхад манай Ерөнхийлөгч өөрөө мэдээд урьчихсан юм гэж хэлж чадсангүй, гэхдээ тун сулхнаар Ц.Элбэгдорж гэж бувтнав.
Ямар зүгээр байлтай нь биш, дарга нар нь “болохгүй” гэж хэлсээр байтал Японд суугаа манай элчин сайдын яамны нэг ажилтан Далай ламд “өөрөө мэдээд” виз олгосон нь “илэрсэн” ба түүнийг ажлаас нь халсан гэх усан тэнэг мэдээлэл тараав. Ийм маанаг тэнэг юманд хятадууд хууртана гэж монголын дарга нар л бодож чадах байх. Хятадуудын уур улам их хүрэв.
Хэн урьсныг нь Далай лам өөрөө хэлсэн бөгөөд тэрээр: “Намайг эх нутагтаа урьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж танаа баярлалаа. Би Азиас зөвхөн Япон, Монгол хоёрт л очиж чаддаг” гэж цохон дурдсан юм.
Хэрэв энх тайван, тогтвортой, эгэл жирийн үед, тодруулбал шашны уламжлалт ёслол гэх мэт уламжлалт зан заншлын үеэр Монголын тал Далай ламыг урьсан бол Хятад уурладгаараа уурлаад, мэдэгдэл гаргадгаараа гаргаад “гайгүй” өнгөрч болох байсан гэж би дүгнэж байна.
Гэтэл АНУ, Хятадын харилцаа ил хүйтэрч, Зүүн болон Зүүн өмнөд Азид нөхцөл байдал эрс хурцадсан эгзэгтэй үед Монголын тал Далай ламыг ямар ч шалтгаангүйгээр, гэв гэнэт урьсан нь Хятадын дургүй, зэвүүцлийг нэгмөсөн хүргэжээ.
Үүний үр дүн юу болов ?! Монгол-Хятад хоёрын хийж байсан бүх төрлийн гэрээ хэлэлцээр зогсов. Хоёр талын бүх албан ёсны айлчлалууд бүрэн зогсов. Бараг л эдийн засгийн хориг арга хэмжээнд хүрэв.
Ямар ч улс гүрэн аль нэг талдаа алдаа гаргасан ч нөгөө талдаа амжилт олохоор бодож гадаад бодлогоо явуулдаг. Тодруулбал, Хятадтай “муудалцсан” ч Баруун талдаа, ОУВС-гийн дэмжлэгийг авч чадсан бол ямар нэг хэмжээгээр ухаалаг гэж хэлж болох нь мэдээж хэрэг.
Ингээд Монгол Улс ОУВС гэсэн ганцхан боломжтой үлдэв. Гэтэл ОУВС манайхыг дэмжих нь байтугай шууд “багалзуурдан” шахаж эхэлжээ. Өөр гарц байхгүй юм чинь, Та нар муусайнууд яадгийм ?!
ОУВС Монголыг “багалзуурддаг” нь яаж байгаа юм ?! Энэ нь бас л Ц.Элбэгдоржийн “ажил” юм. Одоохон тайлбарлая…
Хамаг учир нь ноён Ц.Элбэгдорж АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг “Монголын сонгууль” хэмээн “ойлгосон” ба Монгол Улсыг АНУ-ын сонгуулийн дотоод хэрүүл тэмцэлд татан оруулсанд байгаа юм. Ц.Элбэгдорж АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Хиллари Клинтон баттай ялна гэж тооцоод Дональд Трампын эсрэг суртал нэвтрүүлгийг Монгол Улсад бараг жил гаруй явуулав. Манайхан бүх мэдээллээ CNN-ээс авч Ийгл телевизээс эхлэн бүх ХМХ-ээрээ Д.Трампыг “нар үзүүлэхгүй” балбав. Монголд Америкийн Ардчилсан намын сонгуулийн штаб ажиллаж байгаа мэт Хиллари Клинтоны төлөө галзуутай суртал нэвтрүүлэг хийсэн ба үүнийг удирдан чиглүүлсэн хүн нь Ц.Элбэгдорж.
Гэтэл Трамп ялаад гараад ирэх нь тэр. Одоо Монгол Улс юугаа хийж хуйхаа маажихаа мэдэхээ байв. Ийм явдлыг одоогийн Трампын засаг захиргаа амархан мартана гэж тэнэг хүмүүс л бодох байх. Тэд Монголд жаахан хатуурхаад үзье гэж занажээ. ОУВС-гийн хатуурхал үүнийг хамгийн тод харуулав.
Ингээд Ц.Элбэгдоржийн ойворгон тэнэг зангаас болж Монгол Улс гадаад бодлогын дараалсан алдаа гаргаж, хожмын ихээхэн хор уршигтай нэлээд олон буулт хийв. Энэ нь санаатай ч бай, санаагүй ч бай, “хорлон сүйтгэх” гэсэн ангилалд орох адал балмад явдал мөн. Ноён Ц.Элбэгдоржийн бүх үйлдэл ямар нэг хэмжээгээр Монгол Улсыг заавал хорлож байдаг гэсэн дүгнэлт эндээс гарцаагүй гарна.
ОУВС-гийн Захирлуудын Зөвлөлийн хурал 03 дугаар сарын дундуур хуралдах гэж байснаа хойшлов. ОУВС ямар ч гэсэн Украинд олгох 1 млрд долларын зээлийн траншийг хойшлуулсан байна. Украин, Монгол мэтийн хэдэн дампуу улсын зээлийн асуудлыг хойшлуулаад байгаа бололтой. Одоо 04 дүгээр сард хуралдана гэж байгаа ба үүнийг нь бид хүлээхээс өөр аргагүй юм.
Монгол Улс горьдлого тээхээс өөр юмгүй хөгийн байдалд орсон нь Ц.Элбэгдоржийн “гадаад бодлогын” хорлолын гарцаагүй үр дүн мөн. Гэтэл Монгол медиа корпораци “Ардын үг” хошин жүжиг найруулан тавьж, Ц.Элбэгдоржийн “гадаад бодлогын” бантан хутгасан ажилд боломжит 10 онооноос 8,9 оноо буюу “онц” үнэлгээ өгч Монголын ард түмнийг доромжилж байна. “Ардын үг” хошин жүжгийг Трампын заналт дайсан СNN-ийн мэдлийн “Ийгл телевиз” зохион байгуулж байгаа нь Монголын эмгэнэл юм.
Америкт хаягдсан “ардчилагчид”
1990-ээд оноос АНУ болон Барууныхан Монголын ардчиллыг шууд дэмжиж, үзэл суртал, мөнгө хөрөнгө зэрэг бүх талын тусламж үзүүлэх болсон нь хэн бүхэнд тодорхой.
Хамгийн эхлээд Германы “Конрад Аденаурын сан” Монголд орж ирсэн ба түүний суурин төлөөлөгч Вернер Прол “МАН-ын эсрэг бүлэглэлүүдэд туслах” зорилготойгоо дурссан байдаг. Тэд Монголын ардчилсан удирдагчдыг сургах “Улс төрийн боловсролын Академи” болон судалгааны “Сант марал” санг байгуулав. Удаалаад АНУ-ын санжүүжилттэй “Бүгд найрамдахчуудын хүрээлэн” байгуулагдав. БНХүрээлэн ардчиллын эхний жилүүдэд Монголд 450.000 долларын тусламж үзүүлж, сүүлдээ төлөөлөгчдийн газраа нээсэн юм. Мөн энэ үед АНУ-ын Тагнуулын газраас санхүүждэг “Азийн сан” Монголд суурьшив. Эдгээр байгууллагууд МАН-ын эсрэг намуудад туслах, шинэ намууд байгуулах, илгээлт явуулах, зохион байгуулалтын үндэс, кампанит ажлын зохицуулалт, харилцаа холбоо хөгжүүлэх асуудлаар сургалт зохион байгуулж байв. Эндээс “Сонгогчдын боловсролын төв” гэгчийг байгуулав.
Гадаадын эдгээр байгууллагууд хамгийн эхэлж Монголын ТББ, нэн ялангуяа эмэгтэйчүүд, хүүхдийн асуудлыг өндөрт тавьж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх болов. Улс орныг сүйрүүлэх гэвэл эхлээд эмэгтэйчүүдийг нь “галзууруулах” ёстой байдаг аж.
Эдгээр сургалт ихээхэн үр дүнтэй байлаа. Барууны сургалтад хамрагдсан улс төрчийн 22 хувь нь 1996 оны УИХ-д сонгогдсоноор үүнийг нотолж болно.
Үүнийг удаалаад гадны шинэ шашныг нэвтрүүлэв. Хамгийн анхных нь 1992 онд орж ирсэн Мормоны шашин байв. Англи хэл заах, барууны сургалтад хамруулах амлалт гаднын шашны гол зэвсэг байлаа. Монголын Христэд итгэгч анхны шүтлэгтний 80 хувь нь эмэгтэйчүүд байсан нь монгол эмэгтэйчүүдийн “хувирамтгай” занг тод харуулдаг. Удалгүй Христийн байгууллагын салбар болсон “Ийгл” телевизийг нээж Христийн шашныг нээлттэй сурталчлах болов. Монголын гааль дээр нэг удаа 10.000 библи, шашны агуулгатай 600 видео хуурцаг хураагдаж байсан нь энэ бүх ажлын асар их цар хүрээг илтгэдэг. Дараа нь Английн “Хүүхдийг ивээн сан” ДАНИДА манайд орж ирэв. Түүнийг залгаад шашны “Дэлхийн зөн” байгууллага орж ирэв. Хэдэн жилийн дараа Ж.Соросын сан “Нээлттэй нийгэм” хүрээлэн байгуулагдав.
Гаднын эдгээр байгууллагууд англи хэл сургах, иргэний боловсролыг дээшлүүлэх, барууны их дээд сургуульд суралцах тэтгэмж, бүх сургуулиудын хөтөлбөрийг шинэчлэх, эрүүл мэндийн янз бүрийн санаачлага гаргах нэртэй янз бүрийн төслийг хэрэгжүүлжээ.
Энэ бүгд нийлээд Монголд нийгмийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх улс төрийн тусламж дэмжлэг болсон юм.
1996 оны сонгуульд ялсан тухайн үеийн МҮАН-ын дарга халзан Д.Ганболд “Бүгд Найрамдахчуудын олон улсын хүрээлэнгийн тасралтгүй дэмжлэг нь 1996 оны сонгуульд Монголын парламентыг хяналтандаа авах боломжийг бидэнд олгов”, мөн Ардчилсан Холбоо эвслийн дарга Ц.Элбэгдорж “Бидний энэхүү ялалт нь БНОУХ-ийн их ялалт мөн” гэж бахархан дүгнэж байв.
1996 онд УИХ-ын сонгуульд ялагчдын 36 хувь нь Азийн сангаас санхүүжилт авч байжээ. Тун удалгүй ОУВС-гийн төлөөлөгч Төрийн Ордонд байрлан ажиллах болов. Энэ бол дэндүү даварсан хэрэг боловч Барууны болон АНУ-ын илт дэмжлэгийн нэг гол илэрхийлэл байсан юм.
Энэ мэтчилэн Монголын ардчилагчид Барууны, түүний дотор АНУ-ын шууд дэмжлэгийг олон жил авчээ. АНУ Монголын ардчиллыг бүх талаар дэмжиж, түүнийг үлгэр жишээ болгож дэлхий дахинд сурталчилж байв. Ингээд жишээ авъя:
1990.08.02. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бейкер: “Монгол бол ардчилалд орсон Азийн анхны коммунист орон”.
1998.05.02. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга М. Олбрайт: “Монголд АНУ-аас улс төр, эдийн засгийн туслалцаа үзүүлж, АНУ-ын Конгресс дэмжиж өнөөдрийг хүртэл үзүүлж ирсэн эдийн засгийн тусламжаа цаашид үргэлжлүүлэх болно”. “Та бүхэн бидний тусламж дэмжлэгт найдаж итгэж болно”
Улмаар М.Олбрайт ГХЯ-д Монголыг магтаж, дэмжсэн лекц уншив.
2005.11.22. Жорж Буш: “Америк орон танай “гуравдахь хөрш” гэгддэгээрээ бахархдаг”, “Монгол Улс коммунизмаас эрх чөлөөт нийгэм рүү шилжиж 15-хан жилийн дотор эрчимтэй ардчилагдаж, эдийн засгаа нээлттэй болголоо. Бүс нутагтаа болон дэлхий дахинд танай орон амжилтын үлгэр дууриал болж байна…Та бүхний тэвчээр зоригоор америкчууд бахархдаг юм…Төв Азийн цээжинд чөлөөт нийгэм байгуулж байгаа та нартай Америкийн ард түмэн хамт байгааг хэлэхээр би ирлээ.” Ингээд АНУ-ын Мянганы сорилтын сан хөтөлбөрийг эхлүүлэв.
2012.07.09. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтон: “Хэрэв та ардчиллын үйл хэрэг хэрхэн явагдаж байгааг, мөн иргэдийнхээ банкны дансыг зузаатгах тухай биш, харин тэднийгээ яаж өөд нь татах тухай санаа зовниж байдаг удирдагчдын хийж буй хөгжил дэвшлийг харахыг хүсч байвал Монголд ирцгээ”
2014.09.26. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Билл Клинтон: “Би одоо хүртэл Монголд очиж үзээгүй л байна. Чингис хааны морин төвөргөөнийг сэтгэлдээ төсөөлөн Монголын тал нутгаар морь унан давхих нь миний нэг хүсэл.”
2016.06.05. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Керри: “Монгол бол Орос, Хятад хоёр улсын дунд байрлах ардчиллын баян бүрд”, “Монголын Засгийн газар АНУ-тай байгуулсан ил, тод байдлын гэрээг хэрэгжүүлэх нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл үнэмшил бий болгох чухал ач холбогдолтой”
Эндээс АНУ-ын бүх удирдагчид Монголыг бараг 20 гаруй жилийн турш дэмжиж ирсэн нь илт харагдана. АНУ Монголын ардчиллыг зөвхөн эдийн засаг, санхүүгийн талаар дэмжин туслахаар үл барам Монголыг ардчиллын үлгэр жишээ болгон дэлхий дахинаа харуулахыг чармайж байсан нь тодорхой байна. Энэ тусламж дэмжлэг саяхан болтол хэвээрээ байжээ. Гэтэл сүүлийн хэдхэн жилд Монгол Улс ардчиллын үлгэр жишээ болох нь бүү хэл, ардчиллын замаар явсаар байгаад улс орноо сүйрүүлэхийн сонгодог жишээ болон хувирсан нь хэн бүхэнд тодорхой болов.
АНУ Монголын ардчиллыг дэмжинэ гэдэг нь Монголын АН болон түүний удирдагчдыг дэмжих явдал байлаа. АНУ-ын улс төрийн “анхдагч” ивээл дэмжлэгийг Ц.Элбэгдорж, Р.Гончигдорж, Баабар, “халзан” Д.Ганболд, М.Энхсайхан, П.Цагаан, Ж.Үнэнбат, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт, Р.Амаржаргал, Б.Дэлгэрмаа нарын хэдхэн хүмүүс хүртэж, улмаар Барууныг идэвхитэй сурталчлагчид болон хувирсан юм. Мөн МАН-ын талаас АНУ-ын дэмжлэгийг Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, С.Баяр, Сү.Батболд нарын хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр хүртсэн байдаг. Баруун болон АНУ-ын тусламж дэмжлэгийн “хагас далд” бөгөөд нэгэн том суваг нь Солонгос байсан ба манай бүх дарга нар Солонгостой нягт холбоотой байдгийн учир нь энэ.
Иймээс Монголын олон нийт АН болон түүний удирдагчид л АНУ-ын шууд дэмжлэгийг хүртдэг гэсэн “ойлголттой” болсон юм.
Гэтэл Монголын “ардчилсан” гэгдэх удирдагчид Монголд ардчиллыг хөгжүүлэх нь бүү хэл, хувийн шуналдаа идэгдсэн, улс орныг удирдах өчүүхэн ч чадваргүй, Америкийн ардчилсан үзэл санааг өөрийн үлгэр жишээгээр гутаан, бузарлагчид болон хувирчээ. Тэд тусламжийн асар их мөнгийг идэж уун завшигч, оффшор данс эзэмшигч, авилгын үүр уурхай болон хувирсан нь дэлхий дахинаа ил болов. “Америкийн ардчиллын хор хөнөөлийн жишээг үзье гэвэл Монголыг үз.” Монголын энэхүү арчаагүй үхээнц байдал АНУ-ын суурь үзэл суртал, нэр хүндэд үлэмж халгаатай асуудал болон хувирсны улмаас америкчууд “шинэ” дүгнэлт хийжээ.
Сүүлийн ганцхан жилийн дотор Монголын оффшортуудын нууц данс “гэв гэнэт” ил гарав.
АНУ-ын ХМХ-үүдээр Монголын талаарх таагүй мэдээллүүд ар араасаа цуврав.
АНУ-ын дипломат болон бизнесийнхэн Монголын “ардчиллын анхдагчид” итгэл найдвар алдаж, “хүнээ байсан” тухай шууд сануулах болов.
Сонгуулийн “хар машины” нууц код АН-аас МАН руу “ид шидийн” хүчээр шилжиж “Пента америк” гэгдэх Ц.Элбэгдорж, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Ц.Оюунгэрэл, З.Энхболд нарын удирдсан АН сүйрлийн ялагдал хүлээв.
Эдгээр давхцсан, зэрэгцсэн, ар араасаа цуварсан олон үйл явдал ардчиллыг гутаан бузарласан АН-ын “анхдагч удирдагчдаас” АНУ салахын түүс болсныг хөдөлбөргүй харуулж байна.
АНУ-аас 20 гаран жил тасралтгүй авч байсан дэмжлэгээсээ АН-ын “анхдагч удирдагчид” хагацжээ. АН ч гэж дээ, Ц.Элбэгдорж, түүний бүлэглэл цорын ганц гадаад тулгуур, эцсийн найдлагаасаа салжээ. Одоо “ардчиллын анхдагчид”-аас хэн хэн эрх мэдэлтэй үлдсэнийг тоолох гээд үз л дээ. Ганцхан Ц.Элбэгдорж л торойгоод үлджээ. Хэрэв Ц.Элбэгдорж өөрийнхөө АН-ыг задлан бутаргаагүй бол, бусад лидерүүдээ ээлж дараагаар устган сөнөөгөөгүй бол, залгамж залуу үеэ бэлтгэж байсан бол орь ганцаараа үлдэж муугаа үзэхгүй байхсан.
Ямар ч гэсэн Монголын улс төрийн эрх мэдэл “хоёрдугаар үеийнхэн”-д шилжих аварга үйл явц эргэлт буцалтгүй эхэлжээ…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2017 оны 03 дугаар сарын 21.

Цаг агаарын аюултай үзэгдлээс сэрэмжлүүлэх мэдээ:

Өнгөрсөн хоногт Баян-Өлгий,Ховдын хойд, Завхан, Өвөрхангайн өмнөд, Өмнөговийн баруун хэсэг, Увс,

Цагдаагийн байгууллагад худал мэдээлэл өгсөн иргэнийг Төмөр зам дахь цагдаагийн газарт шалгаж байна.

Өнөөдөр буюу гуравдугаар сарын 23-ны пүрэв гарагт дараах байршил дахь хэрэглэгчдийг

Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд АТГ СХД-ийн ЗДТГ-т сургалт хэлэлцүүлэг хийнэ.

Дэлхий ертөнц даяарчлагдаж байгаа өнөө цагт бидний өмнө автомашин түрээслүүлэгчдийг нэгдсэн зохион байгуулалтанд оруулах, хяналт тавих, жолооч нарыг зорчигч тээвэр болон жуулчин

Ус, цаг уур орчны шинжилгээний газраас ирүүлсэн сэрэмжлүүлэг мэдээгээр тус аймгийн нутаг дэвсгэрт байгаль,

рын хотгор болон Идэр, Тэс голын хөндийгөөр шөнөдөө 14-19 градус, өдөртөө 2-7 градус, Алтайн өвөр говиор шөнөдөө 0-5 градус хүйтэн, өдөртөө 4-9 градус дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө 9-14 градус хүйтэн, өдөртөө 1 градус дулаанаас 4 градус хүйтэн байна.

Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар байгуулагдсан Улаанбаатар хотын нийтийн тээвэр,